Azərbaycan folklorunda

tolerantlıq və multikultiralizm

I yazı

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mətanət Yaqubqızı əvvəlcə Şəki-Zaqatala bölgəsinin keçdiyi tarixi yola nəzər salır. Bu bölgə rəngarəng ərazisi, təbiəti, dini, dili ilə həmişə düşmənlərimizin gözlərini qamaşdırıb. Əraziyə yad əllər çox uzanıb. Ancaq buna baxmayaraq, bölgə əhalisi düşmən qarşısında daima məğrurluq, dözümlülük, dəyanət nümayiş etdirib. Yerli əhali ərəblərin, rus qoşunlarının və s. düşmən qüvvələrinin hücumuna məruz qalmış və bu düşmən qüvvələrə rəşadətlə sinə gəriblər. Şəki-Zaqatala bölgəsi tarixi keşməkeşləri olan bir ərazidir. Bu region tarixən tez-tez yadellilərin işğalına məruz qalıb ki, bu da özünü həm yer-yurd adlarında, həm də regiondan toplanmış örnəklərdə də özünü göstərməkdədir.

Tarixdən bəllidir ki, “ta qədim zamanlardan müxtəlif istiqamətli karvan yollarının kəsişdiyi torpaqları özündə birləşdirən Azərbaycan ərazisinin coğrafi mövqeyi bu yerlərin əsrlər boyu köçəri tayfa və xalqların hücumuna məruz qalmasına səbəb olmuşdu. Aylar, illər, əsrlər biri digərini əvəz etmiş, müxtəlif dilli, ləhcəli yaxın-uzaq tayfa və xalqlar hərə bir məqsədlə yurdumuza gəlmiş, əksəriyyəti istədiyini əldə edəndən sonra geri öz elinə qayıtmış, bir qismi isə Azərbaycan torpağını məskən seçərək yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmış, buralarda kök salmışdı. Çox qədim zamanlardan davam edən bu proseslər Azərbaycanın uzun əsrlər boyu mürəkkəb etnik tərkibini və mədəni simasını müəyyənləşdirib. Bu tarixi təlatümlər Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan Azərbaycan türkləri ilə yanaşı, digər xalqlardan və etnik qruplardan da yan keçməyib.

Məlum olduğu kimi, milli münasibətlərin tənzimlənməsi prosesində ən zəif halqa milli və dini məsələlər hesab olunur. Ona görə də kənar qüvvələr tarixən insanların dini inanclarını əllərindən almağa, onu zorla dəyişdirməyə çalışıb, bəzən qismən də olsa, buna müvəffəq ola biliblər. Bu da onların həyat tərzinə öz güclü təsirini göstərib. Məsələn, “Gel tayfalarının qədim dini inamları, erkən orta əsrlərdə digər alban tayfaları kimi onların arasında xristianlığın yayılması və hakim dini ideologiyaya çevrilməsi, xristian monofizit (antixalkidon) və diofizit (xalkidon) məzhəbləri arasında mübarizə, habelə islam dininin qəbulu, XIX əsrin ortalarında pravoslav məzhəbli Rusiyanın Qafqazda möhkəmlənməsi ilə əlaqədar ingiloyların yenidən xristianlaşdırılması bu etnosun tarixi taleyində dərin iz buraxıb.

Bu fikri daha aydın ifadə edə bilmək üçün Mətanət Yaqubqızı dini zorakılıqla bağlı tarixi faktlara bir qədər də dərindən nəzər salır: “Rusiya hökuməti Zaqatala dairəsinin ingiloy əhalisinin pravoslavlığı qəbul etməsini sürətləndirmək üçün tezliklə ingiloy kəndlərində pravoslav kilsələri tikməyə başladı. Özü də bu kilsələr bəzən etnik və dini mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq, hətta islamı qəbul etmiş əhalinin kütləvi ziyarət yerlərində, habelə yerli əhalinin ən qədim inanc yerlərinin – Ay məbədlərinin olduğu yerlərdə inşa edilirdi... Tikilən kilsələr içində ən mühümü Kürmük kilsəsidir ki, (Bir zamanlar XVIII – XIX əsrlərə aid edilən Kürmük məbədinin içərisində qazıntı işləri aparılarkən iki qəbir tapılıb. Qəbirlərdən biri müsəlman, digəri xristian qəbri olub. Bu səbəbdən də hər iki dinin təmsilçiləri buraya ibadətə gəlir -M.Y.) qədim monastırın (qədim Alban monastrının) xarabalıqları üzərində tikilir. Bu monastır bu günə kimi, hətta müsəlman ingiloyların da böyük hörmət və ehtiramla yanaşdıqları müqəddəs yerdir”.

Lakin dini baxımdan aparılan bu zorakılıqlara, yəni düşmən qüvvələrin bölgə əhalisinin qədim abidələrinə özlərinin yeni damğalarını vurmalarına baxmayaraq, abidələrin istər memarlıq üslubu, istərsə də arxeoloji faktlar bu abidələrin bölgə əhalisinin qədim, əski inanc yerlərinin bariz nümunəsi olduğunu sübuta yetirir: “Xristianlığın yayılmasının ilk illərində, əsasən daha qədim məbədlər yenidən qurulurdu. Azərbaycanın Qəbələ, Qax və Zaqatala bölgələrindəki nadir dairəvi məbədlər bu tarixi gerçəkliyin parlaq təsdiqidir. Qəbələ bölgəsinin Böyük Əmili kəndi yaxınlığındakı Kilsədağda Mitra (Günəş – kursiv bizimdir) Allahı (Mitra - hind mədəniyyətində gündüz günəşi; 2) sədaqət və dostluq tanrısı), cəngavər köçərilərin və dinc əkinçilərin Allahı idi) məbədi mərkəzi gümbəzli, ikiyaruslu kompozisiyaya malik olan abidədir”.

Bizim də tərəfdarı olduğumuz belə bir nəzəri mülahizəni mütləq şəkildə qeyd etmək istəyirik ki, dilindən, dinindən və irqindən asılı olmayaraq bütün insanlar tərəfindən eyni “gerçəklik vahidləri eyni dərketmə üsulu, aktları və fazaları ilə mənimsənilir, onlara uyğun birinci sıra gerçəklik elementi və intellekt obrazlarından ibarət natamam kodlar yaranır və əsas yaddaşa qeyd olunur”.

“Qəbələ rayonunun Böyük Əmili kəndində məşhur abidə - IV-V əsrlərə aid “Kilsədağ” məbədi mövcuddur. Qədim Mitra məbədinin özülləri üstündə inşa edilmiş bu məbəd Kilsə dağda Mitra Tanrısı məbədi mərkəzi gümbəzli, ikiyaruslu kompozisiyaya malik olan abidədir. Məbədin divarının xarici səthi qeyri-bərabər tərəfli 12 guşəli formada, daxili səthi isə 10,4 m-lik silindr şəklində həll edilib. İkinci daxili dairə 8 sütun üçün stilobat (sütunlar üçün özül) rolunu oynayırdı. Həmin sütunlar gümbəzli ikinci yarusun barabanını (gümbəzli dairə səmanın – Mitranın rəmzi idi) saxlayırdı. Şərq fəsadı səmtində simmetrik surətdə yerləşmiş, plan baxımından dairəvi olan iki otaq – Mitra Tanrısının göstərilmiş iki mənasını nəzərə çatdıran səcdəgahlar var”.

Nəticə etibarilə bu kimi faktlar müxtəlif toplumlarda bənzər dünyagörüşlərinin, bənzər təsəvvürlərin, inancların və simvolların yaranmasına səbəb olur. Müqayisə üçün azərbaycanlılarla dünya xalqlarının Günəşlə - Günəş Tanrısı ilə bağlı inanclarına nəzər yetirək. “Əski hind mifologiyasında dünyanın yaradılışını Günəşlə əlaqələndirirdilər... Amerika Qızıldərililəri günəşlə bağlı inanclara sahibdirlər... Başlarına günəşi təmsil edən tac taxan Roma imperatorları Günəş Tanrısının yer üzərindəki təmsilçisi olaraq qəbul edilirdi... Bu inanc o qədər güclü olub ki, hətta romalılar həftənin bir gününü Mitranın şərəfinə “Sunday” (Sun – günəş, day - gün) adlandırdılar. Mitraçılar Günəş Tanrısının yüksəlişini anmaq üçün “Mizd” adı verilən üzərində “Mitra Xaçı” qabartmalı günəş şəklində çörək yeyərlərdi”.

Göründüyü kimi, Günəşin bir Tanrı kimi qəbul olunması və Günəş Tanrısına sitayiş, demək olar ki, bütün qədim xalqlarda müşahidə olunur, başqa sözlə desək, Günəş simvolu bütün sivilizasiyalarda başlıca yer tutan inanclardan biri olub.

Bu tədqiqat çərçivəsində araşdırmaya cəlb olunan Zaqatala, Qax və Balakən, eləcə də Şəki, Oğuz, Qəbələ rayonları və həmin rayonların, bir qayda olaraq ucqar dağ kəndlərində bu günlərdə belə süddən, undan və şəkər tozundan bişirilən maxara adlı şirniyyat növü məhz günəşi simvolizə edir.

Mətanət Yaqubqızının fikrincə, müxtəlif xalqların və millətlərin dilində nostratik köklər, yəni forma və mənaca eyni və ya bənzər söz kökləri olduğu kimi, istər yanaşı yaşayan qonşu xalqların, istərsə də heç bir fiziki təması olmadığı düşünülən fərqli sivilizasiyaların düşüncə və təfəkkür modellərində də bənzər simvollar və bu simvollarla bağlı bənzər anlayış, kateqoriya və təsəvvürlər var. Biz bu fikirdəyik ki, dünyanın müxtəlif yerlərində Günəş və onun simvolları ilə bağlı özünü göstərən bu modellər bütün bəşəriyyət üçün eyni kökdən gəldiyini düşündüyümüz ortaq inanclara söykənir.

Günəşin və Ayın Azərbaycanın müxtəlif regionlarında, xüsusilə də Şəki-Zaqatala bölgəsində sitayiş obyekti olmasını göstərən bir sıra tarixi faktları nəzərdən keçirmək yerinə düşər: “Zaqatala rayonunda Mamrux kəndi yaxınlığında Günəş və Ay Allahları şərəfinə tikilmiş 2-ci dairəvi məbəd “Zaqatala rayonunun Güllük kəndindən 5-6 km aralı Armaiti dağında Pəri qala V-VI əsrlərə aid məbədin, o cümlədən Əliabad qəsəbəsində Pəri qala adlanan digər məbədin mövcudluğu gellər arasında da Ay-Selenaya sitayiş olunduğunu sübut edir. “Pəri qala” adlanan bu məbədlərin ilk öncə Ay-Selenaya sitayişlə əlaqədar yarandığını ehtimal etmək olar. Sonralar atəşpərəstliyin hakim olması ilə əlaqədar olaraq bu məbədlər od məbədlərinə çevrilib. Müasir dövrdə ingiloylarda Günəşə, Aya, Göyə inamlar qalmaqdadır”.

Balakən-Zaqatala bölgəsindəki tarixi abidələrin - xüsusilə qismən salamat qalmış “Cicixana məbədi” ilə “Nur kilsəsi”nin müqayisəli təhlili göstərir ki, “Cicixana məbədi” əvvəllər atəşpərəst məbədi olub, sonra isə kilsəyə çevrilib. Bu məbəd xristianlığın ilk dövrünə aiddir. Balakən rayonunun Talalar kəndində yerləşən bu məbəd xristianlıqdan əvvəlki dövrə təsadüf edir. Antik yunan coğrafiyaşünası Strabon yazır ki, bu ərazidə daha çox Ay ilahəsi Selenaya sitayiş olunur. Məbədin ətrafında tapılmış saxsı nümunələri üzərində Ay və Günəş təsvirləri vardır. Bu məbədin əvvəllər göy cisimlərinə tapınanların məbədi olduğunu sübut edir.

Əhali arasında Yeddi kilsə monastr kompleksi ilə bağlı bir sıra əfsanələr dolaşmaqdadır. Bu əfsanələrdən birinə görə bu məbəddə vaxtilə Atillanın dörd nəvəsi romalılardan gizlənib ki, məbədin ətrafındakı qala divarları da məhz onları qorumaq üçün inşa olunub. Əfsanənin digər versiyasında isə məbəd ərazisində Atillanın nəvələrinin dəfn olunduğu və monastrın onların xatirələrini əbədiləşdirmək məqsədilə inşa olunduğu qeyd olunur. Lakin bu əfsanələrin həqiqət olduğunu təsdiqləyən heç bir yazılı mənbə yoxdur. Ay ilahəsi Selenaya sitayişin simvolu olan “I-V əsrlərə aid Şəki Kiş məbədi nəinki Qafqaz Albaniyasında (Azərbaycanda), eləcə də bütün Qafqazda təxminən iki min il bundan əvvəl xristianlığın başlandığını simvollaşdıran tarixi abidədir.

Rəvayətə görə, İsa Məsih dostu Yakov Yeliseyi buraya – Uti vilayətinin Kiş kəndinə göndərir və o, burada kilsə inşa etdirir. Bu kilsə Qafqazda və bütün Şərqdə ilk kilsə olur. Buna görə də Kiş kilsəsi “Şərq Kilsələrinin Anası” adını alır. Kilsənin xristianlıqdan daha əvvəlki dövrə aid olmasını məbəddəki keçi məzarı və xristianlıq üçün səciyyəvi olmayan dəfn üslubu sübut edir. Yerli əhali İslamı qəbul etdikdən sonra da məbəd öz müqəddəsliyini itirməmişdir. Bu günün özündə belə yerli əhali məbədi müqəddəs pir kimi ziyarət edir.

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 3 avqust.- S.13.