Xalq ədəbiyyatında

“Dəli Alı” dastanı

Səlim RƏFİQ

Klassik azəri (Azərbaycan-red.) ədəbiyyatının təşəkkül və inkişafında qüvvətli təsiri olan xalq ədəbiyyatının yayılma sahəsi siyasi və yaxud coğrafi hüdudların çərçivəsi daxilinə aid deyil. Əksinə, azəri (Azərbaycan-red.) ləhcəsinin hökmran olduğu sahə qədər genişdir. Müxtəlif növlərə ayrılan bu ədəbiyyatın ən əhəmiyyətli parçalarından biri də dastanlardır. Azəri (Azərbaycan-red.) dastanları arasında “Koroğlu” kimi başqa sahələrdə təşəkkül edərək sonradan gələnləri olduğu kimi (Müəllif səhv olaraq “Koroğlu”nun başqa yerdə təşəkkül tapdığını söyləyir – A.H.), “Qaçaq Nəbi” kimi sırf məhəlli şəraitdən doğanları da var. Bunlardan biri də haqqında bəhs edəcəyimiz “Dəli Alı” dastanıdır. Dəli Alı xatirələrilə xalq zehnində bu gün belə yaşayan bir qəhrəmandır. Haqqında biri digərindən az-çox fərqli bir sıra rəvayətlər var. Nağı bəyin ağzından təsbit etdiyim rəvayətə görə:

Dəli Alı Gəncənin Qarasuçlu (Kəndin adı Qarasuçudur və hazırda Goranboy rayonu ərazisinə daxildir – A.H.) kəndlilərindən hündür boylu, enlikürək, kəskin baxışlı bir gənc imiş. 1898-ci ildə 22 yaşında dağlara çəkilmək məcburiyyətində qalıb, fəqət hər zaman dağlarda yaşamayıb, ətrafına seçib topladığı on bir igidlə bərabər kəndləri dolaşaraq, günlərini toylarda, ziyafətlərdə keçirib. Alı rus-yapon müharibəsinə çox maraqlı olduğundan gündəlik qəzetləri təqib və tərcümə etdirirmiş. Bir gün dostlarından birisi qəzetin hansı qismindən xoşlandığını soruşub, o da cavabında: “Yapon hərbində öldürülən rus zabitlərinin siyahısından”, – demişdi. Rus çar hökuməti tərəfindən şiddətlə təqib edilən və bir xalq qəhrəmanı mahiyyətini alan Alı 1905-ci ildə baş verən erməni-müsəlman (türk) hadisəsində böyük müvəffəqiyyət qazanıb və ətrafına topladığı üç min kəndli ilə bərabər, Bayan, Çardaxlı (Əslində Bayan, Çardaxlı ermənilərin vaxtilə sıx yaşadığı Azərbaycan kəndləridir – A.H.) kimi erməni kəndlərini tutmuşdu. Fəqət uşaqlara, qadınlara, ixtiyarlara və müqavimət göstərməyənlərə əsla toxunmamışdı… Erməni-müsəlman (əslində türk-red.) hadisəsi barışıqla nəticələndikdən sonra çar hökumətinin vermiş olduğu gizli əmr əsasında rus əsgər və jandarması Alını mühasirə etmişsə də, heç bir nəticə əldə edə bilməmişdi.

Alı 1907-ci ildə Kərbəladan döndükdən sonra bir daha xüsusi olaraq Şimali Qafqazdan göndərilən xristian osetin alayı tərəfindən mühasirə edilmiş, iki düşmən arasında cərəyan edən şiddətli vuruşma bu dəfə də Alının müvəffəqiyyətilə nəticələnmişdi. Alının Zeynəb adlı bir bacısı vardı, bir gün yaylaqda Alının iştirakı ilə oğluna toy edirmiş. Hökumət fürsətdən istifadə etmək istəmiş, fəqət vəziyyətdən xəbərdar olan qaçaq bu dəfə heç bir hadisəyə meydan vermədən çəkilmək məcburiyyətində qalmış və hərbdən qaçmağını belə izah etmişdi: “Məni yaxalamaq istəyənlərə söyləyin ki, bir neçə dəfə mühasirə edildiyimi öncədən bildiyim halda savaşdan qaçmadım. Özümü düşmənə tanıtmaq üçün çarpışdım. Fəqət bu dəfə bunu etməyəcəyəm, çünki ortada toy məclisi var.” Alını qəti olaraq yaxalamaq istəyən rus hökuməti zabit şahzadə Knyaz Qalitsını Petroqraddan Gəncəyə göndərmiş və bu da Zurnavat kəndində Alı ilə bir görüş təyin etmişdi. Alı knyazla qarşılaşınca dərhal ona güləş təklif etmiş. Alı da cavab olaraq: “Mən tüfənglə güləşərəm”, – demiş. Qalitsın Alıya heyran olmuş və mərkəzə dönər-dönməz onu əfv etdirərək, vəziyyəti teleqrafla vilayətə bildirmişdi. Xalq qəhrəmanını sevinclə qarşılamış, Alı da silah daşımaq səlahiyyətini saxlamaq şərtini bildirməklə qəbul etmişdi. Silah daşımaq qəti şəkildə yasaq olmasına rəğmən, ona silahla dolaşmaq üçün icazə verilmişdi. Bununla yanaşı, 50-60-dan çox rus məmurunu öldürən Alı çar hökumətinin 300 illiyi münasibətilə keçirilən mərasimdə iştirak etmək üçün qonaq dəvət edilmiş və Petroqradda Qalitsın tərəfindən çara təqdim edilmişdi.

Bir gün Knyaz Janderi heç cür yaxalamağa müvəffəq olmadığı Qaçaq Nağını öldürməyi Alıya təklif etmişdi. Alı bu təklifə görə valiliyə gedərək türk qaçağını yaxalamağın onun üçün namussuzluq olduğunu açıqca söyləmişsə də, fəqət çox keçmədən Janderinin qurduğu bir hiylənin qurbanı olmuş və aldadılmış olan bir mehtəri tərəfindən öldürülmüşdü. Gəncə xalqı böyük bir hüzn içində əvəzsiz bir mərasimlə onu torpağa tapşırmışdı.

İstər bir rəvayətdən və istərsə də toplamış olduğum digər məlumatlardan çıxarılacaq nəticəni belə xülasə edək:

Dəli Alı on doqquzuncu əsrin son yarısı ilə iyirminci əsrin ilk rübündə yaşamış bir qəhrəmandır. Ətrafına seçib toplamış olduğu igidlərlə bərabər rus çarizmi ilə illərlə çarpışmış və mübarizəsi mütəmadi olaraq onun qalibiyyətilə nəticələnmişdi. Rus hökuməti mühitinin qəhrəmanının öhdəsindən gələ bilməyəcəyini anlayaraq, Alını əfv etmək məcburiyyətində qalmış və hətta onu rus xanədanının 300 illiyi münasibətilə keçirilən böyük mərasimə iştirak üçün Azərbaycandan qonaq dəvət etmişdi.

Xalq arasında xatirələriylə yaşayan Alı haqqında yaranan rəvayətlərdə tarixilik hakimdir. Əlbəttə, az olmaqla bərabər fantastik cəhətlərə də təsadüf edilir. Bu da, yəqin, hadisənin çox qədim olmamasından irəli gəlmişdir. Rəvayətin əsasını türk-rus müharibəsi təşkil edir. Əcəba, xalqın zehnində qüvvətli bir iz buraxan Alının xalq ədəbiyyatında bir mövqeyi varmı? Yəni xalqın həyat və həyəcanı ilə yaxından bağlı olan saz şairləri onun haqqında dastan yazmışmı? Bu sualın cavabını Hümmət Əlizadənin toplamış və Azərbaycanı Öyrənmə Cəmiyyətinin 1929-cu ildə Bakıda nəşr etmiş olduğu “Nağıllar”, yəni “Xalq hekayələri” adlı kitabının ikinci cildində tapırıq. Müvəffəqiyyət və toyla bitən bir çox xalq hekayələrinin sonunda “Doak”, yaxud “duvaqqapma”lar var. “Şahzadə” adlı hekayənin sonunda “Duvaqqapma” deyə qeyd edilən uzun bir mənzum parça Dəli Alı haqqında təşəkkül etmiş bir dastandan başqa bir şey deyil.

Alının dastanı bundan ibarətdir:

Dəli Alı bir set açıb, Şah Abbas dövranı kimi,

Yanında yoldaşları var, Azərbaycan xanı kimi.

Zeynalabdin bəy bəzənib, Misirin sultanı kimi,

Hər yana kağız dağılıb, Süleyman fərmanı kimi.

Neçə çinovniklər gəlib, çox ağır keçti yığnağı,

Bir yanda Qavrı-qanıq, bir yanda Qoşqarın dağı.

Aləmi çıraxban gördüm, xudadandır çır-çırağı,

Şəmkirdən dügi gəlir, Sarıyaldan gəlir yağı.

Hər yana qafilə işləyir, xudgar (Xotkar – A.H.) bəzirganı kimi,

İgitliginin səbəbinə, ona deyillər Dəli Alı.

Şücaatda qəhrəmandı, Loğmana bənzər kəmalı,

Barilahim, özün saxla, pozulmasın bu cəlalı.

On bir serker qoyunun gördüm, yeddi serker qaramalın

Mehtərdə qırx atın gördüm,Cəlalın türkmanı kimi.

Günün günorta vaxtında, gəldi Alının dəstəsi,

Hər biri bir iyitdi, bir qoşunun sərkərdəsi.

Gördüm asmana dayandı, “öldürrəm-öldürrəm” səsi

Yaponyadan tüfəng gəlib, yeddi verst vurur gülləsi.

Zərbəsindən dağlar titrər, bərki dərəfşanı kimi.

Alı məclisə gələndə, təəccüp qaldı işlərinə,

Anası onu tək doğub, qurbandı sirrim sirrinə.

Savaş beşlik qızıl, işliyirdi qəpik üzərinə,

Neçə sandıxlar açılıp, zərrabın (zərgər-A.H.) dükanı kimi.

Hadı bəy məclisə gələndə, nəf-ziyanın görmədim,

Beş yüz erkək qırıldı, toğlunun sayın görmədim.

Nisyə qalan xələtlərin, doğru, yalanın görmədim.

Nağdırdan mətləp verir, o kişi qərəmkar kimi.

O ki Kərbəlayi Məhəmməddi, bir nər oğlu nər kimiydi,

Qızılhacılı Allahverdi Malik Əjdər kimiydi.

Sağ olsun Əsmayi qardaşı, nərə Heydər kimiydi.

Xaçbulaqda meydan açıp, Koroğlu meydanı kimi.

Aslan da şimşək kimi girəndə meydan içinə,

Səyriyir patronları batır al qan içinə,

Zərrəcə qorxusu olmaz, düşsə yüz düşman içinə

İsgəndər tək səs salıpdı, yeddi Dağıstan içinə,

Tip dağıdır, ordu pozur, qüdrətin aslanı kimi.

Biçarə fağır Əliəsgər, gəldin yetdin hər nə isə,

Haq səni zərraf yaradıp, qıymət qoy yaxşınan pisə.

Tatoğlu iki qardaşa, olar girəndə məclisə,

Hamıdan çox pul verib, qızılnan doldu kisə,

Aşıxlar güzəran tapıp, bəylər güzəranı kimi.

Dastan heca vəzninin səkkizlik şəkliylə yazılıb. Bəzi texniki qüsurlarına rəğmən, şəklən müvəffəqiyyətli olan bu dastan, şübhəsiz ki, bir həyəcan məhsuludur. Dastan sırf Alının şəxsiyyətinə aid deyil, ətrafındakılara da əhəmiyyətlərinə görə bir-bir mövqe ayrılır. Bunların içərisində, xüsusən Alının qardaşı Aslan nəzər-diqqəti hər kəsdən çox cəlb etməkdədir. Dastandakı coğrafi isimlər, təbii olaraq, Gəncə vilayətinə aiddir. Bu da Alının dolaşdığı sahələri göstərməsi etibarı ilə əhəmiyyətlidir. Dastanda keçən “Həkim Loğman”, “Şah Abbas”, “Süleyman fərmanı” xalq ədəbiyyatında, xüsusən əvvəlki ikisinə, xalq hekayələrində (“hekayə” deyərkən müəllif nağılları, dastanları nəzərdə tutur – A.H.) də çox təsadüf edilir.

“Azərbaycan” sözü də kəlmənin xalq arasında yayılmasından sonra yerləşdiyi fikrini verməkdədir. Səkkizinci parçanın son misrası Koroğlu təsiri və xatirəsinin bu gün belə yaşadığını sübut etməkdədir. Üçüncü parçadakı: “Bariallahım özün saxla, pozulmasın bu cəlalı”, – beyti dastanın Alı həyatda ikən yazıldığına və dolayısı ilə sağlığındakı təsirinə bir dəlildir. Xalq rəvayətləri dastandan süjet etibarı ilə daha zəngindir. Dastanın quruluşunda bu rəvayətlərin təsiri olduğuna qüvvətli bir ehtimal var. Əcəba, Alı haqqında mövcud olan dastan yalnız bundanmı ibarətdir? Bu suala indilik qəti cavab vermək imkanı yox. Bununla birlikdə, klassik bir şairin Alı üçün mədhiyyə yazdığını eşitdim. Bu dastan əldə edildiyi zaman qəhrəmanın hətta klassik ədəbiyyatda özü üçün bir mövqe qazandığı isbat edilə bilər.

On birinci parçadan anlaşıldığına görə, dastanın şairi Ələsgər ismində bir aşıqdır. Ələsgərin kimliyini təyin etmək əlimizdəki vəsiqələrə görə imkansızdır. Yalnız “Nağıllar”ın ikinci cildinin sonunda Alının müasiri olan və əlli, altmış yaşında ikən 1921-ci ildə ölən göyçaylı bir saz şairindən bəhs edilir ki, bu bizim dastanın müəllifi Ələsgərmidir, başqasımıdır? Bu xüsusda doğru və sağlam bir fikir söyləyə bilmək üçün məsələni qətiyyətlə həll edə biləcək vəsiqələri əldə edincəyə qədər açıq buraxıram.

Məqalə İstanbulda 1933-cü ildə “Azərbaycan yurd bilgisi”

dərgisinin 23-cü sayında nəşr edilib.

Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran:

Almaz Həsənqızı, filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 6 avqust.- S.14.