SEYİD
CƏFƏR PİŞƏVƏRİ VƏ GİLANDAKI
“CƏNGƏLİLƏR” HƏRƏKATI
1920-ci ilin aprelində bolşeviklər Azərbaycanı
istila etdikdən sonra öz işğalçılıq meyillərini
Azərbaycanla həmsərhəd olan ölkələrə, o
cümlədən İranda reallaşdırmağa
çalışdılar. Bu zaman İranın
şimalında - Gilan əyalətində Mirzə Kuçik
xanın başçılığı altında belə
adlanan “Cəngəlilər” (“Meşə adamları”) hərəkatı
gündən-günə vüsət götürüb
genişlənməkdə idi. Rusiyada, sonra isə ucqar
bölgələrdə sovet rejiminin qələbəsi, Lenin və
digər sovet rəhbərlərinin Şərqin müsəlman
xalqlarına verdikləri şirin vədlər və zahirən
azadlıq hərəkatlarına tərəfdarlıq etmələri
Gilan əyalətində antirejim qüvvələri
ruhlandırdı, hərəkatın miqyası durmadan
genişləndi. Pişəvəri bu haqda yazırdı:
“İranın o vaxtkı vəziyyətindən az-çox xəbərdar
olan adamlar yaxşı bilirlər ki, beynəlmiləl
müharibənin axırlarında bir iddə (dəstə)
Gilan meşələrində “İttihad İslam” (İslam
birliyi) adı altında üsyan edərək müttəfiq
qoşunları ilə (Antanta) inadlı mübarizəyə
girişib, hər qiymətə olursa-olsun, onların irəliləməsinin
qarşısını almağa
çalışırdılar”. Azərbaycana
doğru irəliləyən ingilis hərbi qüvvələrinin
qarşısını kəsməkdə və onların irəliləyişinə
mane olmaqda “Cəngəlilər”in köməkliyi
danılmazdır. Cəngəlilərin “sədd”
yaratmağının mühüm səbəblərindən
biri göstərdikləri xidmət müqabilində öz
azadlıqları üçün sovetlərdən kömək
alacaqlarına və onlar tərəfindən dəstəklənəcəyinə
bəslənilən ümid idi.
Mirzə Kuçik xanın
başçılığı altında rejimdən və
imperialist dövlətlərin müdaxiləsindən
narazı qüvvələrin meşəyə toplanması və
öz mübarizələrinə buradan başlaması I
Dünya müharibəsinin ilk illərindən - 1915-ci ildən
başlanmışdı. Hərəkata
başçılıq edən Mirzə Kuçik xan Tehranda
din və islamşünaslıq üzrə təhsil
almış, gənc yaşlarında Səttarxan hərəkatında
(Məşrutə) (1905-1911) iştirak etmişdi.
Ömrünün sonunadək dindar müsəlman olmuş Mirzə
Kuçik hələ Tehranda olarkən Həsənbəy
Rövşəni tərəfindən yaradılmış
“İslam Birliyi Təşkilatı”na üzv olur, sonra Rəştə
gəlir, “Cəngəl”də (meşədə) öz həmfikirləri
ilə birgə “İslam Birliyi Komtəsi”ni yaratmağa müvəffəq
olur. Başqa azadlıq mücahidi Ehsanulla xan və onun tərəfdarları
əvvəlcə bu komitəyə üzv
olurlar və
mübarizəni bu komitənin göstərişi əsasında
icra edirlər. Komitənin şüarları: Ölkə
istiqlaliyyətinin qorunması; xaricilərin İrana müdaxiləsinə
son qoyulması; Feodal zülmünün və
haqsızlığın aradan götürülməsindən
ibarət olmuşdu.
Gilanda başlanan “Cəngəlilər” adı altında
genişlənən xalq hərəkatını dəstəkləmək,
onun ideya istiqamətini səlisləşdirmək və ona
kömək məqsədi ilə Sovetlərin təklifi ilə
İran Ədalət Firqəsinin başçısı
Əsədulla Qafarzadəni bir neçə nəfərlə
birlikdə 1918-ci ilin yazında Gilana - Rəştə yola
saldılar.
Əslən Ərdəbildən olan fars
dilini yaxşı bilən və Sovet rəhbərliyinin
inandığı Ə.Qafarzadə Rəştə
çatar-çatmaz rejim tərəfdarları tərəfindən
qətlə yetirilir. Ə.Qafarzadənin, Firqə
rəhbərlərinin bu cür ehtiyatsızcasına Rəştə
göndərilməsini S.C.Pişəvəri yanlış
addım hesab edərək, “bu təyinatı böyük bir səhvə
yol vermək” kimi qiymətləndirmişdi.
20-ci illərin əvvəllərində Gilandakı “Cəngəlilər”in
hərəkatı xeyli genişlənir və qüvvətlənir. Həm də
Ehsanulla xanın “Mücazat komitəsi” (“Cəzalandırma
Komitəsi”) Tehranda bir neçə terror əməliyyatını
uğursuz həyata keçirdiyi üçün qaçıb
Rəştə gəlməsi, dövlət qoşunundan,
polisdən, hətta Kazak dəstələrindən “Cəngəlilər”ə
qoşulanlar hərəkatı xeyli qüvvətləndirir.
Yaranmış fürsətdən istifadə edən
“Cəngəllər” mübarizə mərkəzini şəhərə
- Rəştə köçürməyə müvəffəq
olurlar.
Əssalam, Talış, Xal-xal, Astara yolları “Cəngəl”
qüvvələrinin nəzarətinə keçir. Hərəkatda irəliləyişin
yarandığı bir vaxtda parçalanma əmələ gəlir:
iki mövqe, “sağ” və “sol” mövqe yaranmış olur.
Mötədil mübarizə yolunu seçən Mirzə
Kuçik xan dəstəsi ilə tündlük və bir qədər
də “bolşevikçilik” mövqeyinə meyillənən
Ehsanulla xanı dəstəsi (Onlar xüsusi mülkiyyətin
ləğvini, mülkədar və burjuaziyanın bir sinif kimi
ləğvini, dinin dövlətdən ayrılmasını,
hicabın (baş örtüyünün) ləğvini və
s. istəyirdilər - Ə.R.) arasında qütbləşmə
dərinləşir. Bu qütbləşməni aradan
götürüb vahid strategiya ilə hərəkatı yoluna
qoymaq, Mirzə Kuçik xanla Ehsanullanı ortaq məxrəcə
gətirmək məqsədi ilə hərəkata kömək
üçün Ədalət rəhbərliyindən
S.C.Pişəvəri 30 nəfərlik bir nümayəndəliklə
23 may 1920-ci ildə Rəştə gəlir. S.C.Pişəvəri
ilə Mirzə Kuçik və Ehsanulla xan arasında gedən
danışıqlarda birgə fəaliyyət haqda
razılıq əldə olduğundan S.C.Pişəvəri Rəştdə
qalır. O, kütlə qarşısında
çıxışlar edir, “Cəngəl” silahlıları
arasında izahat işləri aparır və “Cəngəl” qəzetinin
nəşrinə kömək edir və s.
S.C.Pişəvəri
sonralar “Cəngəli”lər hərəkatı ilə
bağlı öz xatirələrində yazırdı ki, “Cəngəlilər
hərəkatı başqa iranlılar kimi məni də cəlb
etdi... kəndlərdə, şəhərlərdə top
güllələri altında belə irəli gedirdik, iş
görürdük... Bizim ruhumuzun qidası iman və
əqidə idi. Azadlıq uğrunda mübarizə aparan
böyük şəxsiyyətlərin sırasında cəmiyyətin
ağır və məsuliyyətli işlərini yerinə
yetirməklə məşğul olsaq da, heç vaxt
özümü böyük saymamışam...”
.
S.C.Pişəvərinin
özünün bir dəstə həmməsləki ilə
Gilana gəlməsi və hərəkatın irəliləməsi
üçün yorulmadan gördükləri təbliğatı
və təşkilatı işlər “Cəngəl”çi
qüvvələr arasında həmrəyliyin artması, həm
də tarixi şəraitin verdiyi imkanla bağlı 1920-ci il iyunun 4-də Gilanda “Cəngəlilər” hərəkatı
qalib gəldi. Rəştdə və onun ətrafinda ordu və
kazak kazarmaları, dövlət təsisatları,
polis, poçt-teleqraf “Cəngəli” qüvvələrin əlinə
keçdi. Gilan solçu qüvvələrin
güclü təzyiqi altında və Rusiyadan gəlmiş
komissarların istəyi ilə “Gilan Şura Sosialist
Respublikası” elan edildi. “Gilan Muxtar Respublikası”
adı əvəzinə, “Şura” və “Sosialist” sözlərinin
respublikanın adına pərçim edilməsi
çox ciddi taktiki və siyasi yanlışlıq, ölkənin
və şəraitin nəzərə alınmaması idi. Sovetlərdəki sosializmin açıq-aydın
başqa müsəlman bir ölkəyə ilk ixracı idi.
Bu məsələ Mirzə Kuçik xanı, onunla həmfikirdə
olanları çox narahat etsə də, Orconikidze kimi
bolşevik emissarların, ona qoşulan Ehsanulla xanın və
tünd gedən bəzi iranlı kommunistlərin təkidi və
“solçu” əməllərinin nəticəsində
mümkün olmuşdu.
Qələbəyə qovuşmuş, Gilanı və ətraf
bölgələri ələ keçirmiş “Cəngəl”
qüvvələri 1920-ci ilin iyun ayının 9-da Gilan
Respublikasının ilk hökumətini təşkil etdilər.
Gilan
hökuməti:
Mirzə
Kuçik xan - baş komissar və hərbi nazir;
Mir Cəfər
Cavadzadə - Xarici İşlər naziri;
Mirzə
Məhəmmədəli Pirbazari - maliyyə;
Mahmudağa
- Məhkəmə;
Hacı Məhəmmədcəfər
- Poçt və teleqraf;
Nəsrulla
Fəttahi - maarif;
Mirzə
Məhəmmədəli Xumami - ümumi işlər üzrə;
Mirzə
Məhəmmədəli Fəxrai - Ticarət İşləri
üzrə komissarlar təyin olunurlar.
Göründüyü kimi, nə Ehsanulla xan, nə Xali
Qurban və nə də Mirzə Kuçikdən narazı
olanlar ilk hökumət kabinəsinə daxil olmamuşlar. Bu
özü-özlüyündə hərəkat rəhbərliyi
arasında həmrəyliyin olmamasına və çəkişmələrin
olduğunu göstərir ki, bu işdə xaricdən olan diktələr
və buyruqlarla bağlı ideoloji ixtilaflar, taktika və
strategiyadakı fərqli cəhətlər
parçalanmanı daha da dərinləşdirmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Kuçik
xanın təşkil etdiyi hökumət əslində legitim
olmamışdı. Onun daxildə bəzi xırda-para
işləri (abadlaşdırma, bazar qiymətlərinin
aşağı salınması, möhtəkirliklə
mübarizə və s.) nəzərə alınmazsa, nə
daxili və
nə də xarici siyasətdə gözə çarpan iş
görülməmişdi. S.C.Pişəvərinin
bu hökumətdə xarici işlər naziri
olub-olmadığını Əli Muradi özünün
“Rzaxan zindanından Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədrliyinədək”
kitabında şübhə altına alır. O,
yazır: “Bu yazılarda nəzərə çarpan
yanlışlıq ondan ibarətdir ki, Seyid Cəfər
Cavadzadə (Pişəvəri) inqilabi hökumətdə
Xarici İşlər naziri kimi qeyd olunur. Halbuki
Pişəvəri təkcə Ehsanulla xanın
başçılığı ilə iki aydan sonra
qurulmuş Kudəta (Çevriliş) dövlətində nə
daxili, nə də xarici işlər naziri yox, poçt-teleqraf
naziri olmuşdu”. O, sözünə davam edərək
yazır: “Mirzə Kuçikxan dövlətində isə
xarici işlər naziri bəlkə Seyid Cəfər
Möhsün Sümesərayi olmuşdu”.
Bu yanlışlığın adlarla bağlı
olduğunu qeyd edən müəllif S.C.Pişəvərinin nə
Xarici, nə də daxili işlər üzrə nazir
olmadığı fikrində israrlıdır. Lakin bu
yanlışlığı sübut edən heç bir mənbə
göstərmədiyindən “ehtimal” əsasında deyilən
bu fikir ciddi qəbul oluna bilməz. Yuxarıda Ehsanulla
xanın başçılığı altında
poçt-teleqraf naziri S.C.Cavadzadə (Pişəvəri) yox, Sərdar
Möhsün (Bu adam 1905-1911-ci illər inqilabının
iştirakçısı, sosial-demokrat firqəsinin fəallarından
olub – Ə.R.) olduğu göstərilir .
Sənədlərdən
məlum olur ki, İKP-nın I qurultayı 1920-ci il iyun ayında Rəştdə
keçirilmiş, beş gün davam etmişdi. İran Kommunist partiyasının yeni seçilmiş
MK-nın 15 nəfər üzvündən biri də
S.C.Pişəvəri olmuşdu. Qurultay “Cəngəlilər”
hərəkatındakı çoxşaxəliyi, ideya və məram
fərqlərini bir məcraya yönəldə bilməmişdi.
Üstəlik, yeni yaranmış MK-nın
özündə də birlik olmadığından, sonra
seçilmiş MK-nın əvvəlki MK-nı
tanımaması; bütün bunlar Gilandakı xalq hərəkatına
ağır zərbələr oldu. Onu istədiyi
hədəfə çatmaq işini mümkünsüz etdi.
Rza xanın hakimiyyətdə yerini möhkəmlətməsi
irticanın əl-qolunu açdı. Belə bir şəraitdə “Cəngəl”
hərəkatının başlanğıcında özünü
“Cəngəl” inqilabçılarına, “Ədalətçi”lərə
və sonra isə İran Kommunist partiyasına dost, arxa kimi
göstərən sovet rejimi verdiyi vədlərə xilaf
çıxdı. İran rejimi ilə Sovetlər
arasında 1921-ci ilin fevralında Moskvada “Dostluq və
Qardaşlıq haqda müqavilə” imzalandı. Bu, Sovetlərin İrandakı milli-azadlıq hərəkatına,
onun rəhbərliyinə ilk və açıq xəyanəti
idi. Bu xəyanət Gilanda
başlanmış azadlıq hərəkatını məğlubiyyətə
apardı (1946-ci ildə Güneydəki hərəkat kimi).
Gilandakı xalq hərəkatına Sovet rəhbərliyinin
etdiyi xəyanət göstərdi ki, onların daimi dostu yox,
işğalçılığa xidmət edən kommunistlik
mənafei var. Bu mənafenin həyata keçməsi yolunda
“Bütün dünya proletarları birləşin!”
yalançı şüarı onlara dünya hegemonluğu
üçün lazım imiş.
İrticanın əli ilə daxildə təxribat və
xaricdən olan xəyanət, hərəkat rəhbərliyindəki
çəkişmə və pozuculuğun artması
1919-1920-ci illərdə Gilandakı hərəkatı məğlubiyyətə
uğratdı.
1921-ci ilin astanasında Gilandakı hərəkat
yatırılmaq ərəfəsində Ehsanulla xan dəstəsinin
Tehrana vaxtsız, məsləhətsiz və yersiz hücumu
Tehran qoşunu tərəfindən darmadağın edildikdən
sonra Ehsanulla xan Sovetlərə qaçmaq məcburiyyətində
qaldı. Mirzə Kuçik xanın
meşədəki “iqamətinə” məşvərətə
çağrılmış Heydər əmioğlunun
yatdığı otaq gecə ikən müəmmalı şəkildə
yandırıldı. Öz dəstəsi
ilə Talış dağlarına çəkilən Mirzə
Kuçik xan sərt çovğun və şaxtaya
düşüb dondu. Onun donmuş meyitindəki
başı kəsib Rza xana töhfə aparan dönük və
xəyanətkar Xalı Qurban əvəzində Rza xandan
polkovnik rütbəsi almağa müvəffəq oldu. Hərəkat fəalları təqiblərə, həbs
və edamlara məhkum oldular. Cəngəlilərdən
tərəfdarlıq edən və onun təəssübünü
saxlayanların əmlakı müsadirə edildi, özləri
ağır cəzalara məruz qaldılar və s.
Cəngəli hərəkatının ağır və
uğursuz sonluğu sonrakı nəsillərə hər cəhətdən
ibrət dərsi olmalıydı. Vahid hədəf
uğrunda aparılan mübarizədə yersiz və əsassız
ixtilaflar, yersiz çəkişmələr, ən
başlıcası yadların felinə uyub, buyruq qulu olmaq
mübarizə tariximizdə acı və faciəli sonluqla
başa çatmışdı.
Cəngəli hərəkatındakı
qarmaqarışıq mövqelər, rəhbərlikdə
vahid taktika və strategiya planının olmaması, yersiz
çəkişmə və ixtilaflar hərəkata köməyə
gəlmiş yaşlı gənc S.C.Pişəvərini məyus
etmişdi. O,
bu haqda öz mülahizə və fikirlərini “Ajir” qəzeti
səhifəsində (15 Azər 1322-ci il
tarixdə (6 dekabr 1943) ətraflı söyləmişdi. Cəngəlilər hərəkatındakı
anarxizmi, çox məramlılığı və vahid mərkəzin
olmadığını görüb Rəşti tərk edərək
mübarizəsini davam etdirmək üçün qeyri-leqal vəziyyətdə
əvvəl İsfahana, sonra Tehrana getmişdi.
Əkrəm Rəhimli
Tarixçi
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 16 avqust.-
S.13.