Çağdaş Azərbaycan
ədəbiyyatı
“Xalq Cəbhəsi” qəzetinin sayğılı oxucularına Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideoloqu və qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərini təqdim edirik.
IV yazı
1937-ci il radələrində bütün sovetlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da şıddətli təmizləmələr oldu. Qətliam dövrü deyilən bu illərdə Azərbaycandakı mədəni qüvvələr əsaslı surətdə təmizləndi. Azərbaycanın sovetləşdirilməsində mühüm rolu olan yerli kommunistlərin belə boğazlandığı bu qanlı illərdə Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad kimi milli şairlərin də məhv ediləcəyinə şübhə yox idi. Onları və onlara bənzəyənləri meydandan götürdülər. Sadəcə cismən öldürməklə kifayətlənməyib, təmsil etdikləri ədəbi cərəyana da yeni bir istiqamət vermək istədilər. Türklük və türkçülük ideologiyası qoxuyan duyğu və düşüncələr kimi “türk” termini də qadağan edildi. Ideologiyadakı kommunizm kimi, terminologiyada da sovetizm hakim olur. Bu terminlərin İslam və Avropa sistemindən rus sisteminə keçilməsi və Azərbaycan dilində olmayan sözlərin yerinə ərəbcədən, farscadan və hətta qeyri bir türk dilindən deyil, ancaq rusca kəlmələrin qoyulması deməkdi. Böyük bir “sovet milləti” yaradılırdı. Çoxdilli sovet elləri bu millətin yüksək mənafeyinə xidmət edəcək, kiçik millətlər böyük rus milləti ilə birləşərək yolunda yüksələcəkdi. Hakim ruh bu idi. 1939-cu ildə türk xalqlarına tətbiq olunan bu mədəniyyət siyasətinin qəlibi tapıldı. Ərəb hərfləri sistemindən vaxtilə latın hərfləri sisteminə keçirilmiş türk yazıları kirillisa deyilən rus hərfləri sisteminə keçdi. O gündən etibarən ideologiyada da sözdə sovet idealı deyilən “böyük rus milləti ilə birləşmək” əsnasında yürüdülür.
Bu dövrdən başlayaraq, azəri və ya Azərbaycan türkcəsi yox, Azərbaycan dili, milləti və ədəbiyyatı vardır. Millət və dinin birləşməsindən yaranan mədəni mühit yox, yalnız kommunist ideologiyası və sovet vətənpərvərliyi vardır. Məhəlli və milli dəyərlər yalnız bu “müştərək və böyük vətən”in mənfəətinə uyğun gəldikdə sayılır və sevilir, əks təqdirdə əzilir və öldürülürlər.
Azərbaycan ədəbiyyatı indi bu şəraitdə yaşamağa məcburdur. Bu məcburiyyətlər və təzyiqlər nəticəsində ayaq üstə durmaq istəyən bir yazıçı, ədib və şair təsadüfi deyil ki, tarixcə bağlı olduğu İslam və türk ideallarından üz çevirəcək, mədəni dünyaya xor baxacaq və hətta 1939-cu ildən əvvəlki illərdə yazılan Sovet Azərbaycanı ədəbiyyatının əsərlərini belə rədd və inkar edəcəkdir. Necə ki, əsil sovet dövründə yetişən və bir kommunist ədib və şair olaraq şöhrət qazanan adamlar belə əvvəlki yazılarından imtina etmişlər, “böyük” Stalinin iltifatını qazanmaq və kökslərinə Lenin ordenini taxmaqla karyera düzəldə bilmək üçün Səməd Vurğun kimi əski şeirlərinin öldüyünü elan etmişlər.
Buna baxmayaraq, Azərbaycanın potensial mədəni qüvvələrinin fəaliyyətdən qalmadığına şahid oluruq. Sovet vətənpərvərliyinin kadrları içində belə Azərbaycanın özünəməxsus potensialı öz təsirini göstərməkdə və varlığını isbat üçün çalışmaqdadır. Son illərdə bir çox tərcümə ədəbiyyatı nümunələri yaranmışdır. Şərq və Qərb klassiklərindən bir çoxu Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Bunlar arasında Nizaminin bütün əsərləri, rus şairi Puşkinin “Yevgeni Onegin”, gürcü şairi Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” mənzuməsi mənzum olaraq türkcəyə tərcümə edilmişdir. Tərcümə əsərlərindən başqa orijinal əsərlər də yazılmışdır: bunlar arasında yuxarıda haqqında danışdığımız Səməd Vurğun Stalini idealizə edən əsərlər yanında bir də “Vaqif” adlı mənzum dram yazmışdır. “Vaqif” XVIII yüzillikdə yaşamış məşhur Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin həyat və əsərlərindən ilham almaqla yazılmışdır. Ümumi sovet vətənpərvərliyinə rəvac verən son rus əsərlərindən öyrənməklə, Azərbaycan vətənpərvərliyinə rəvac verən bu pyes çağdaş Azərbaycan səhnəsinin ən uğurlu əsəri sayılır. Səmədin dili, şairlik qüdrəti və vətənpərvərliyi necə anlaması haqqında bir fikir yaratmaq üçün onun bu mənzuməsindən bəzi beytləri birgə gözdən keçirək:
Şair Vaqif, məlum olduğu kimi, Ağa Məhəmməd şah Qacar ilə müharibə edən Qarabağ xanının vəziri idi. Pyesə görə, Qarabağ xanı məğlub olmuş, Məhəmməd şahın keyf məclisi qurulmuşdur. Vaqif tutularaq onun hüzuruna gətirilir. Şair içəri girərkən Qacara baş əymir.
QACAR – Aha, baş əymir hüzurumda bu!...
ŞEYX – Yoxdur vicdanında qanun qorxusu.
QACAR – (Vaqifə) – Şair, hökmdarın hüzurundasan.
VAQİF – Bunu sizsiz belə düşünürəm mən.
QACAR – Bəs baş əymədiniz?
VAQİF – Əymədim, bəli!
Əyilməz vicdanin böyük heykəli...
QACAR – Qılınclar toqquşub iş görən zaman
Neylər dediyiniz quru bir vicdan?
VAQİF
– Vicdan dedikləri bir həqiqətdir –
Beşiyi,
yuvası əbədiyyətdir...
QACAR – Bəs zindan
necədir, qaranlıq
zindan?
VAQİF
– Soyuq məzara da zinətdir insan...
QACAR –
Aha, sınayırdım idrakınızı,
Doğrudan bir şair görürəm
sizi.
Xoşbəxt xəlq eləmiş
sizi yaradan!
VAQİF
– Dünyada qalacaq yalnız yaradan!..
QACAR – Çox gözəl, çox gözəl, inanın ki mən
Sizin ruhunuzu sevdim ürəkdən.
Göylərə baş çəkən
bu şanlı saray,
Göylərin büsatı o ulduz,
o ay, -
Sizə
tapşırılsın bu
gündən gərək
Ancaq bir şərtim var...
VAQİF
– Buyurun görək!
QACAR – Gərək fars
dilində yazsın sənətkar.
VAQİF
– Farsın Xəyyamı
var, Firdovsisi var,
Nə çoxdur
onlarda böyük sənətkar.
Azəri
yurdunun oğluyam mən də,
Az-az uydururam
yeri gələndə.
QACAR – Yaxşı, gəl əl götür bu inadından,
Bu qədər naşükür
olmasın insan!
VAQİF
– Aldada bilməmiş
dünyanın varı
Bir məslək eşqilə
yaşayanları!
Mən ellər bağında azad bir quşam,
Mənsəbə, şöhrətə satılmamışam!..
VƏZIR
– Yaxşı da... Çarıqlı kiçik
bir ölkə
Böyük Firdovsilər yaratdı
bəlkə?..
VAQİF
– Dayan... bu bağçanın
hər bir bucağı
Neçə çiçək, neçə
güllər bitirmiş.
Sizin güldüyünüz çoban
torpağı
Nizamilər, Füzulilər yetirmiş.
Son illərin məhsulu
olan bir mənzumə üzərində
də dayanmaq istərdik. 700 misradan
ibarət bu mənzumə heca vəznində yazılmış
bir poemadır. Klassik dastanlar üslubunda, Dədə Qorqud dastanlarının rəng və ahəngi ilə yazılan və Azərbaycan şivəsi və ədəbi zövqünün xüsusiyyət
və ünsürlərini
daşıyaraq ənənəvi
həyat tablolarını
canlandıran bu dastan:
“Şah İsmayıl dövründən
Təbrizin Qəmərindən
Sizə
bir nağılım var,
Qulaq asın,
a dostlar!” – sözləri
ilə başlayır.
Cəfər Xəndan imzasını
daşıyan müəllifin
bu əsərinin qısaca məzmunu belədir:
Şah İsmayılın
toyudur. Bu münasibətlə
Təbrizə dünyanın
hər tərəfindən
gəlmişlər. Hindistan şahzadəsi
də bunların arasındadır. Bütün şəhər
şahanə toy münasibəti
ilə əylənir.
Meydanda gənc qızlar cıdıra çıxırlar.
Cıdırın diqqəti
çəkən ən
parlaq ulduzu gənc və gözəl bir qızdır:
Onun adı Qəmərmiş,
Günəşdən nur əmərmiş.
Aya baxma deyərmiş
Günə baxma deyərmiş...
Hindistan
şahzadəsi bu “ləkəsiz Azərbaycan
ayı”na vurulur. “Ləkəsiz ay” təbiri şairindir:
Qəməriylə öyünür,
Göydəki kəhkəşanlar.
Təbriz
deyir: mənim də
Yerdə bir Qəmərim var.
Əgər ləkəlidirsə
Göydə ayın yanağı:
Ləkəsiz ay doğurmuş
Azərbaycan torpağı!
Qəmərlə şahzadə nişanlanırlar
və birlikdə Hindistana gedirlər. Təbrizin Qəmərlə
vidalaşması səhnəsi
çox canlıdır.
Qəmər ayrılan zaman
Ona Təbriz uzaqdan:
Getmə,
getmə deyirdi,
Dəvə zınqırovları
Həzin-həzin çalırdı
Göy məsciddən göylərə
Zil azan ucalırdı.
Qəlbində Azərbaycan
Qəmər getdi uzağa
Kim bilir, dönəcəkmi
Bir də doğma torpağa?!.
Hindistanda Qəmərin həyatı
naz və nemət içində keçir. Şahanə həyat yaşayır,
lakin ruhu iztirabdadır. Vətən
ayrılığı ona
rahatlıq vermir:
Başqa
bir aləm varmış
Vətən adlı sevgidə
Unutdurur
hər şeyi
Qürbət eldə bu sevgi,
Canlanır hər çiçəkdə
Hər bir güldə bu sevgi.
Vətən eşqi əzizdir,
O hər şeydən ucadır,
Onun şanlı tarixi
Tarixlərdən qocadır!
Gözləri daima Vətən
yolunda qalan, qəlbi həsrətlə
yanan Qəmər, Hindistandakı sarayın pəncərəsindən baxarkən
o tərəflərdən gələn
bir karvanın keçdiyini görür,
adam göndərərək
sarvandan bir xəbər öyrənmək
istəyir. Gətirilən xəbər qorxuncdur.
Azərbaycanı düşmən orduları tutmuşdur.
Təbriz küçələri səngərə çevrilmişdir.
Yurdun gəncləri aslan kimi çarpışırlar.
Evlər,
obalar atəş içindədir. Qəmər nə
etsin. Qanadı olsaydı, oraya
uçardı. Dərdini kimə
açsın. Hər şeyi
var, amma azadlığı yoxdur.
O get-gedə daha çox kədərlənir,
az qalır
dəli olsun. Kədər və ümidsizlik içində:
Nə vaxt qurtaracaqdır
Bu əzablar, ilahi?! –
Nədir
səndən küsməyən
Bir ürəyin
günahı?!
Məgər sənin vətənin,
Yurdun, yuvan yoxmudur?!
- deyə Allaha
sitəmli bir dillə müraciət edir. Vətən sözü Qəmərin
dilindən düşmür.
Fikri də, zikri də Vətəndir.
Bir gün yuxusunda özünü Azərbaycanda görür:
Təsəllidir yuxu da,
Gördü Qəmər yuxuda:
Azərbaycana gəlmiş.
Elə bildi təzədən
Doğub cahana gəlmiş.
Qəmər nəğmə oxuyur,
Oxuduğu söz budur.
“Gülüm, Vətən yaxşıdır,
Köynək kətan yaxşıdır.
Qürbət cənnət olsa
da
Yenə Vətən yaxşıdır.
Qəmər görür röyada
Arzusuna çatıbdır:
Sevgilisi
tutubdur
Onu cıdır düzündə
Sevinc gülür
gözündə.
Qucaqlayır yarını,
Ömrünün baharını
O tapşırır oğlana.
Onu Azərbaycana.
Vətən deyib qalırlar
Burda məskən
salırlar.
Lakin Qəmər
sərsəm vəziyyətdə
diksinərək oyanır,
bütün bunların
bir yuxu olduğunu görür və qəhrindən boğazı düyünlənir.
Əl atır qələmdana
“Apar Azərbaycana”
Sözlərini yazır o
Sonra dərin bir yuxu
Alır onu qoynuna.
Ölüm hökm edir ona.
Yüz məşvərət etdilər
Saraydakı həkimlər,
Fəqət verən olmadı
O mərəzdən bir xəbər
Neçin Qəmər gülmədi?
Saray əhli bilmədi:
- Bülbül çəmənsiz olmaz,
İnsan vətənsiz olmaz!..
Sovet idarəsi altında hər növ məhrumiyyətlərə, maneələrə və cəllad tədbirlərinə baxmayaraq, milli hiss ilə yurdsevərlik şüurunun nə kimi həmlələrlə qarşılandığını və nə şəkildə inkişaf etdiyini olduğu kimi izah edə bilmək üçün müstəqil bir konfransa ehtiyac var. İndi isə 1933-cü ildə Bakıda nəşr edilmiş “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nə yazılmış müqəddimədən bir neçə sətri nümunə gətirməklə kifayətlənirik:
“Vətən və xalqa dərin sevgi və hörmət bizim ədəbiyyatın ən nəcib xüsusiyyətlərindən biridir. Xalqını göz bəbəyi kimi sevən, ondan ayrılmağı özünə ölüm hesab edən böyük demokrat Həsən bəy Zərdabi yazmışdır: “Bir gün gimnaziyanın direktoru mənə məlum eylədi ki, sərdarın hökmünə görə gərək mən Yekaterinedar şəhərinin gimnaziyasına müəllim gedəm, ona görə mən ərizə verib qulluqdan çıxdım. Çünki mən Bakıdan çıxıb, müsəlman işlərindən kənar olmağı özüm üçün ölüm hesab edirdim”.
Sovet senzurasının icazəsi daxilində Azərbaycan yurdsevərliyindən ancaq bu qədər bəhs edilə bilər. Bundan artığına, hələ qırmızı rus istilasına qarşı yönəlmiş həqiqi yurdsevərliyə qətiyyən meydan verilməz. Qüvvəsini məmləkətin tarixi və milli ənənələrindən alan bu cərəyanın əlamətlərini bizə sovet əsirliyinin tam mənzərəsini yaradan gizli şerlər verirlər. Budur, faciələrə uğrayaraq faciələrlə dolu həyatından bezmiş, nə üçün doğulduğunu özü-özündən soruşan şair:
Nə yazayım artıq yurduma dair,
Düşmən zəhər salır,
dostlar gizlənir...
Bilməm
ki, yurdunu sevən bir şair,
Neçin də bir cani
kimi gizlənir.
Yolu kəsmədim mən, qaçaq olmadım,
Qurulu bir həyatı pozmadım mən ki...
Dostu arxadan bıçaqlamadım,
Heç
qətlə fərman
yazmadım mən ki...
Bəs neçün qəribəm
bu doğma eldə
Məhbəsmi dörd yanım,
mən ki, boğuldum:
Məlun
bir zamanda, məhkum bir eldə
Bu yerdə mən neçin şair doğuldum?..
1950, Ankara.
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 17 avqust.-
S.14.