“Nəsirəddin Tusi də islam elminin öyrənilməsində öz tövhələrini verib”

“İslamın bir din kimi ortaya çıxışı ilə bərabər onun əhatə etdiyi mövzular hədsiz tədqiqatların obyekti olub. Məhz, bu tədqiqatlar islamın ilk dövrlərindən etibarən həyatın müxtəlif sahələrində baş vermiş dini, elmi, mədəni və s. dəyişiklikləri ortaya çıxardıb. Sonuncu İlahi din olan islam dinində digər din, inanc, tələqqi və düşüncələr qarşısında öz mövqeyini bildirmək üçün istifadə olunan elm Əqaid və Kəlam elmidir. Təbii ki, on üçüncü əsrdə yaşayıb yaratmış ensiklopedik biliyə malik olan Nəsirəddin Tusi də islam elminin öyrənilməsində öz tövhələrini verib. Tusi öz dövrünün bütün elm sahələrinə aid əsərlər yazıb”. Bunu AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Nuranə Həsənova qeyd edib. N.Həsənova deyib ki, Onun islami və dünyəvi elmlərə aid təqribən 150- dən çox əsəri var: “Biz hal-hazırda Tusinin islama aid yazdığı kəlam və fəlsəfə əsərləri barədə məlumat verəcəyik. Açar sözlər: əlyazma, islam, elm, dünyəvi, dini. “Təlxisül-Mühəssil” Bu əsərin əlyazma nüsxələri dünyanın bir çox ölkələrində o cümlədən İranda Qum Ayatullah Mərəşi və Məşhəd Gövhərşad camesi kitabxanasında, Londonda Britaniya muzeyində saxlanılır. Hüsen Atay Bunlardan ən qədiminin Topqapı Sarayında saxlanıldığını yazır . Alimin bu əsəri “Naqdul – Mühəssil” (Mühəssilin tənqidi), “Şərhul-Mühəssil və Təlhis fi ilmil kəlam” kimi adlarla da tanınır. Tusi 669-cu ildə yazmış olduğu bu əsəri Ata Melik Cüveyniye ithaf edib. Fəxrəddin Razinin “Muhassalu efkaril Mutəqəddimun vəl Mutəaxxirun” adlı əsərinə tənqidi şərh yazan Tusi əsərin girişində ilk əvvəl yaşadığı dövrdə elmə marağın olmadığından şikayət edir və Üsuliddin haqqında Mühəssildən 198 başqa əsərlərin kifayət qədər mövzunu əhatə etmədiyini yazır. Hətta Mühəssilin bir çox alim tərəfindən şərh edildiyini lakin bunların əksəriyyətinin insafsızca yazıldığını, düzgün ifadə edilmədiyini bildirir. Özünün də bu əsərə “TəlxisülMühəssil” adlı bir şərh yazdığını yazır. Tusinin yazdığı bu Mühəssilin digər alimlərin yazdıqlarından əsas fərqi Raziyə aid olan mətni tam verməsidir. Tusi əvvəlcə orijinal əsərin tam mətnini verir, daha sonra orda yazılanlara öz münasibətini bildirir. Təlxis 4 bölümdən ibarətdir. “Müqəddimat” olaraq adlandırılan birinci bölümdə başda təsəvvurat və təsdiqat kimi məntiqi mövzular olmaqla dəlil və istidlala qədər müxtəlif mövzuları əhatə edir. “Bilinənlər” adı altında olan ikinci bölümdə isə adlandırılan və varlıqla əlaqəli mövzulardan bəhs olunur. Burada həmçinin varlıq və yoxluq , varlığın növləri və onların xüsusiyyətləri, xüsusilə cövhər və araz haqqında geniş məlumat verilir”. Onun fikrincə, əsərin üçüncü bölümündə zat, sifət və ilahiyyat bölümlərindən bəhs edilir: “Dördüncü bölümdə isə nübuvvət, məad və imamət mövzuları yer alır. Tusi əsərdə tez-tez ya Razinin fikirlərini kəskin olaraq tənqid edir, ya da onunla razılaşır: “Tənqid etdiyi mövzular əsasən Razinin Məşşai filosoflar haqqında yazdığı fikirləridir. “Təlxisül-Mühəssil” əsərinə Əbu Hamid Əhməd bin Əli və İsamuddin İbrahim bin Ərəbşah İsfərayini şərh yazıblar. Tusiylə eyni dövrdə yaşamış olan İbn Kəmmunə bu əsərin bəzi bölümlərini seçirək müstəqil bir əsər yazıb. İbn Haldun da öz növbəsində Təlxisdən istifadə edərək “Lübabul-Müxəssəl” adında əsərini yazıb. “Qavaidil- Əqaid” Ümumi kəlami mövzuların təsviri bir şəkildə əhatə olunduğu müxtəsər bir əsərdir. Tusi bu əsərin əvvəlində “Bu əsərdə uzunçuluğa yol verməmək üçün müxtəsər şəkildə mövzulara toxunduğunu qeyd edir”. “Qavaidul-Əqaid” müqəddimə və beş bölümdən ibarətdir. Varlıqla bağlı açıqlamaları əhatə edən müqəddimə varlıq, yoxluq, varlığın növləri, zat və sifət, dövr və təsəlsül kimi mövzulardan bəhs edir. Birinci bölümdə İsbatiVacib, ikinci bölümdə sübuti və səlbi sifətlər haqqında, üçüncü bölümdə hüsnkubuh və mümkün varlıqların Tanrıdan çıxışı xüsusiyyəti araşdırılır. Dördüncü bölümdə alim nübuvvət və imamət kimi vacib mövzular haqqında geniş məlumat verir. Nübuvvətdə xüsusilə Hz. Məhəmmədin peyğəmbərliyinin əsaslandırılması, nəsx və İmamət mövzuları işlənilir. Beşinci bölümdə axirətə , məada aid mövzulardan bəhs edilir. “Qavaidul-Əqaid”in xüsusiyyətlərini belə vurğulamaq olar; 1. Əsər bəhs etdiyi mövzular haqqındakı fikirlərin təsviri mahiyyətindədir. Tusi yazdığı mövzular haqqında, tənqid etmədən o dövrdə mövcud olan fikirlərə də toxunur. Amma yeri gələndə tənqid də edir. Məs: Allahdan başqa bütün varlıqların Allahdan çıxışı məsələsi haqqında olan bölümdə filosof və kəlamçıların fikirlərini verdikdən sonra bəzi Əşari kəlamçıların “illət” prinsipini qəbul etmədiklərinin əleyhinə çıxır . 2. Əsərdə filosofların görüşlərinə də yer verilir. 3. Tusi “Qavaidul-Əqaid” əsərində varlıqla bağlı bölümlərə az yer verib. “Qavaidul-Əqaid” əsərinə birinci Tusinin öz tələbəsi olan İbn Mutahhar Hilli şərh yazıb. Sonralar müxtəlif alimlər tərəfindən adı çəkilən əsərə beş şərh yazılıb. “Qavidul-Əqaid” 1992/1413 ilində Beyrutda (tədqiqat, Ali Hasan Hazim) nəşr edilib. “Füsul” Tusinin kəlam sahəsində fars dilində yazdığı bir əsərdir. Rüknuddin Məhəmməd bin Əli Əl-Cürcanı tərəfindən hicri 728- ci ildə ərəb dilinə tərcümə edilib. Fəlsəfi imamı kəlam haqqında olan Füsul dörd bölümdən ibarətdir. Birinci bölümdə Tövhidlə bağlı fikirlər yer alır. Varlıq, varlığın növləri, vəhdət –kəsrət haqqında yazaraq Üsuliddinə giriş verir, daha sonra isə filosof və kəlamçıların fikrinə görə İsbatı-Vacib və Allahın sifətləri haqqında yazır. “Ədalət” prinsipindən bəhs edən ikinci bölümdə hüsnü-qubh, xeyir-şər, cəbr və ixtiyar və sairə kimi mövzulardan bəhs olunur. Üçüncü bölümdə Nübuvvət və İmamət haqqında yazan alim Peyğəmbər və imamların isməti, möcüzə və onun şərtləri, Hz. Peyğəmbərin nübuvvətinin sübutu, İcazul-Quran, İmamətin Allah tərəfindən insanlara bir lütf olması, Peyğəmbər və imam arasındakı fərq, imamın isməti haqqında alimin fikirləri verilərkən Məada həsr olunmuş sonuncu bölüm axirətin həqiqət olması, həşr və məhşər mövzusunda filosofların şübhələri, cənnət-cəhənnəm, şəfaət, böyük günah işləyənlər haqda hökmlər və digər mövzulara həsr olunub”. O bildirib ki, Füsul fəlsəfi kəlam əsəridir: “Elə əsərin də ən fərqli xüsusiyyəti onda hər iki həm fəlsəfi, həm də kəlami fikirlərin qarşılıqlı incələnilməsidir. Bu əsərə ondan çox şərh yazılıb. Bunlardan bəziləri ərəb, bəziləri isə fars dilindədir. Əsər Beyrut və Məşhəd şəhərlərində kitab şəklində çap olunmuşdur. (9) “İsbat-ı Vacib Risalələri” Bu əsər məntiq, fəlsəfə və kəlam sahəsində tanınmış alimlərdən olan, “Şəmsiyyə” adlı məntiq əsərinin müəllifi, Tusinin öz tələbəsi olan Əbul Həsən Nəcməddin Debiran Əli bin Ömər Əl Katibiylə. İsbatı vacib mövzusunda yazışmalarından ibarət olan iki risalədən ibarətdir. Tusi bu risalələrdən birincisini Katibinin filosofların imkan dəlili haqqındakı fikirlərindən bəhs edən, ümumiyyətlə isbati-vacib mövzusunda olan bir risaləsinə yazmışdır. Bunu da onunla izah etmişdir ki, adı çəkilən əsərdəki mövzular tam başa düşülmür və izaha ehtiyac vardır. Təbii ki, Katibi bunu cavabsız qoymayaraq bu risaləyə cavab risaləsi yazıb. Tusi də yenidən buna cavab olaraq ikinci risaləsini yazaraq Katibinin izaha ehtiyac olan fikirlərini şərh etmişdir. Beləliklə “İsbati-vacib risalələri” imkan dəlili xüsusilə təsəlsül haqqında Katibinin etirazları və ona Tusinin cavablarından ibarətdir. Adı çəkilən əsərin Muhamməd Həsən Əl Yasin tərəfindən “ Əl-Mutarahatul Fəlsəfiyyə”, isbatı-vacib haqqında yuxarıda adı çəkilən iki risalədən başqa “ Burhan fi İsbatil Vacib” adında bir səhifəlik daha bir risaləsi, “ Məcmuai-Risaili Xacə Nəsirəddin Tusi” kitabında nəşr edilən fars dilində digər İsbatı-vacib risaləsi də vardır. “Risalətul-İmame” (İməmət Risaləsi) Nəsirəddin Tusi bu risaləni İmamiyyə şiəsi haqqında yazıb. Daha doğrusu bu məzhəbin bir növ müdafiəsinə qalxıb. O, risalənin əvvəlində Əli bin Nəməvər adında bir nəfərin ondan belə bir risaləni yazmağını xahiş etdiyini 200 yazıb. Ümumiyyətlə risalədə beş sualın cavabı yazılıb. İmam nədir, İmam vacibdir, Nə üçün İmam, İmam necə olmalıdır və İmam kimdir kimi suallara cavab verilir. Tusi bu sualları cavablandırarkən əqli dəlillərə daha çox üstünlük verib, hətta demək olar ki, nəqli dəlillərdən istifadə etməyib. Bu da təbiii ki, təsadüfi deyil. Şeyx Müfid kimi qabaqcıl imamiyyə şiəsi olan alimin tələbəsi olması və mötəzilə məzhəbinin fikirlərini dəstəkləməsi onun bu üslubla əsər yazmasına gətirib çıxarıb. Bu əsərin əhəmiyyətinə gəlincə bircə onu demək kifayətdir ki, Tusidən əvvəl heç kim imamiyyə məzhəbi haqqında belə bir üslubda əsər yazmayıb. Beləki, Tusi əsərdə İmaməti məntiqlə izah edərək ağılla izahatlar vermişdir. “Risalətul-İmamə” həm Məhəmməd Təki Danəşpijuh tərəfindən Tehranda həm də Abdullah Nurani tərəfindən Təlxisul-Müxəssəlin içində Beyrutda, həm də Türkiyədə Ankara Universitetində də çap olunub”.

Əli

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 17 avqust.- S.9.