Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

 

“Xalq Cəbhəsi” qəzetinin sayğılı oxucularına Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideoloqu və qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərini təqdim edirik.

 

I yazı

 

Bir neçə ay əvvəl Azərbaycanın mədəni ənənələrindən bəhs edərkən bu mövzunun bir hissəsinə toxunduq, orada XIX yüzillikdə Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi mərhələləri göstərdik, onun 1905-ci il rus inqilabından sonrakı inkişaf mərhələsindəki şəxsiyyətlərini qeyd etdik və nəhayət, 1918-ci ildə milli Azərbaycan Respublikasının qurulması və istiqlalının elanına qədər baş verən ədəbi hadisələr üzərində dayandıq və söhbətimizi burada qurtardıq.

Indi söhbətimizi həmin yerdən başlayacaq və sözü yaşadığımız günlərə keçirməyə səy edəcəyik. Bunu edərkən, dəmir pərdə arxasındakı hadisələrə aid qaynaqlardan kifayət qədər istifadə etmək üçün bütün imkanlara, təəssüf ki, malik olmadığımızı nəzərə almanızı da ayrıca rica edəcək, yol veriləcək nöqsanlar üçün öncədən üzr istəyəcəm.

Milli Azərbaycan Respublikasının qurulduğu 1917-ci və 1918-ci illərdə Azərbaycan xalqı tarixinin ən həyəcanlı günlərini yaşayırdı. Ədəbiyyat bu həyəcana tərcüman olur, milli istiqlal günlərinə yaxınlaşmanın şövq və sevinci içində yaşayır, böyük ümidini bütün həssaslığı ilə tərənnüm edirdi. Indi soyuq Sibirin uzaq tundralarında, sovet cəlladlarının vəhşi işgəncələrinə davam gətirməyərək, Vətən mücahidlərinin bəxtinə düşmüş əcəl camını içmiş şair Əliyusif hadisələrin inkişafını bu ilhamlı beytlərlə təsvir edirdi:

Çox dolaşdım əski Şərqin ölü, hissiz yurdunu,

Sübh olmuşdu, fəqət bir oyanan görmədim.

Anlamazdı kimsə onun o şübhəli dərdini,

Ağlamazdı ona kimsə, qəlbi yanıq görmədim.

Dedilər ki, öksüz Şərqin xəzan görmüş bağında,

Yeni başdan qızıl güllər, yasəmənlər açacaq,

Bu qaranlıq gecələrin ıssız, tutqun çağında,

Almas yıldız doğacaq da, üfqə yıldız saçacaq (türkcə məsəldir-red.).

Dedilər ki, Azərbaycan türklərinin elində

Əski atəş yeni başdan alovlanmış, coşmuşdur.

Əvət, əvət, bir gün Şərqə Kəbə olan bu ölkə,

Yenə onu təqdis ilə ziyarətgah edəcək.

Bütün Turan, Oğuz nəsli, hətta bütün Şərq bəlkə,

Yenə onu təqdis ilə ziyarətgah edəcək.

Ey türk oğlu, səni Tanrı Şərqə hadi (yol göstərən, bələdçi - red.) göndərdi,

Yatmış yurdu qardaş kimi dirilt, qaldır, oyandır,

Ürəyində sönməyəcək bir həqiqi od yandır!..

Azərbaycanın yeni yazmağa başlayan digər şairləri də belə nikbin görüşlər və romantik hisslərlə həyəcanlı idilər. Az zamanda bir çox ədəbi məclislər açılır və jurnallar çap edilir. Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abdulla Şaiq və başqaları bir çox yeni əsərlər nəşr edirlər. Bunlardan Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan”ını, Məhəmməd Hadinin “Eşq ilahəsi”ni, Əhməd Cavadın “Qoşma”sını, Cəfər Cabbarlının “Qız qalası”nı və sairləri qeyd edə bilərik.

Milli Qurtuluş hərəkatının, Azərbaycan ruhunun həssas tellərinə təsir dərəcəsini əks etdirən milli şair Əhməd Cavadın 28 May İstiqlal günü münasibəti ilə hürriyyət (azadlıq - red.) pərisinə müraciət etdiyi “Nədən yarandın?” parçası son dərəcə lirikdir. Onun bu lirizmindən biz də aşina olaq:

Sən qüdrətin aşıb coşan vaxtında

Mələklərin gülüşündən yarandın!

Sehr dilli bir fırçanın əliylə,

Ahuların duruşundan yarandın!

Ay işığı gözəlliyin, qızlığın,

Çiçəklərlə öpüşündən yarandın!

Sərinlətdin baxışınla könlümü,

Buludların uçuşundan yarandın!

Qaranlıqda qırılırkən ümidim,

Dan ulduzu yürüşündən yarandın!

Masəvadan uçmuş birər kölgənin,

Dan yeriylə görüşündən yarandın!

Gözəllikçin təbiətlə qüdrətin

Yavaşca bir soğukundan (sərinlik - red.) yarandın!

Qələm əldə ilhamımı dinlərkən,

Sən qəlbimin duruşundan yarandın!

Azərbaycanın həmlələr və həyəcanlar tərənnüm edən coşğun rübabına ən ağır bir zərbə endirildi. Hürriyyətin feyzli (ləzzətli-red.) havasından doymadan, milli istiqlalın verdiyi bütün nemətlərdən hələ faydalanmadan, Azərbaycan ədəbiyyatı yenidən tarixin ona ayırdığı faciəli və həzin qismətinə qatlanmaq zərurətinə düşdü.

Sovet istilası ədəbiyyatın maneəsiz irəliləməsi üçün əngəllər törətdi. Milli ruha yabançı olan kommunist höküməti formaca milli olan ədəbiyyata əvvəlcə səbrlə yanaşdısa da, məlum olduğu kimi, ona beynəlmiləl proletar məzmunu verməyə çalışdı.

Lakin Sovet işğal höküməti milli Azərbaycan ruhunu çürütmək və burada “proletkult” deyilən bir mədəniyyət yaratmaq sahəsində sərf etdiyi əməklərində müvəffəq ola bilmir, bu iş üçün o, özünə lazım olan vasitələrə malik deyildi. Ədəbiyyat əski ustadların əlində idi. Görünüşdə mövcud vəziyyətə uyğun olaraq, yeni hökümətin bəzən sərtliyini, bəzən də diplomatca yumşaqlığını dadan bu yazıçılar öz çətin və ağır işləri ilə məşğul idilər.

“Molla Nəsrəddin”in əski müdiri Cəlil Məmmədquluzadə “Kamança” adlı bir pyes yazır. Təəssüflər doğuracaq erməni-müsəlman toqquşması əsnasında bir erməni kamançaçı ondan intiqam istəyən bir türkün əlinə keçir. Lakin sənətkar hər iki millət üçün ortaq olan bir musiqi çalmaqla düşməninin qəlbini yumşaldır və beləliklə, ölümdən qurtarır. Nədənsə pyesi o zaman səhnəyə qoymurdular.

Həmin yazıçının “Anamın kitabı” adlı başqa bir əsəri də çox böyük rəğbət doğurur. Üç oğul müxtəlif məmləkətlərdə oxumuşlar: İran məktəbinin şagirdi molla olub dönmüş, özü ilə əski sxolastik zehniyyətini gətirmişdir. Türkiyə tərbiyəsi alan o birisi Azərbaycan şivəsini İstanbul ağzı (ləhcə - red.) ilə dəyişdirməyi bir mərifət sayır. Rusiyada təhsil görmüş üçüncü oğul isə tamam başqa şeylərdən zövq alır. Ailədə ixtilaf başlayır. Bu qarışıqlıqdan bezmiş ixtiyar ana oğullarına öyüd verərək kitabından uzaqlaşmamağı tövsiyə edir. Cəmiyyəti öz ana kökündən ayırmaq istəyən kommunistlərə, xalqı “Anamın kitabı”na çağıran bu əsər xoş gəlməmiş, onun üçün də oynanması uzun zaman qadağan edilmişdi.

Süleyman bəy Axundzadənin “Laçın yuvası” adlı pyesi də eyni cür qarşılanmışdı. Əhvalat Qarabağda cərəyan edir. Azərbaycanlı gənc bir kommunist Qarabağın keçilməz meşələrindən birində yerləşən bəy qəsrini tutur. İnqilabçının nişanlısı olan qız ondan üz çevirir. Lakin ingilabçı uzun bir monoloqla qızı inandırmağa çalışır, inqilabın lazım olduğunu ona sübut etmək istəyir. “Yalnız bu yolla müsəlman məmləkətlər dünya imperializminin əlindən qurtulacaqlar” deyir.

Pyesin sosial səbəbə deyil, sadəcə siyasi taktikaya dayanan bu inqilabçılığı qırmızı senzuraya çox da xoş gəlməmişdi. Bu senzuraya görə Azərbaycan öz qüvvələri ilə və ictimai-iqtisadi motivlərlə sovetləşmişdir. Halbuki “Laçın yuvası” tutan azərbaycanlı kommunist oranı sadəcə olaraq imperializmin Şərqdəki səngərini daha yaxşı yıxa bilmək üçün tutur. Inqilab məqsəd ikən burada vasitə kimi göstərilmişdir.

“Şeyx Sənan” müəllifi Hüseyn Cavid Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən sonra bir çox mənzumələr yazır. Bunlardan mənsur “Topal Teymur” ilə mənzum “Peyğəmbər” sovet rəhbərlərini çox məşğul edir. Şairin bu iki əsəri oxucularda olduqca dərin təsir buraxır. Öncə oynanılmasına icazə verilən “Topal Teymur” tamaşaçıları həyəcana gətirir. Dövlət teatrında pyes bir neçə dəfə oynanır. Əhali türklüyün ümumi qəhrəman tipi Teymurləngdən fövqəladə dərəcədə məmnun və coşğun olur. Məsələni sonradan başa düşən bolşeviklər pyesin göstərilməsini qadağan edirlər. “Sovet çörəyini yediyi halda tarixin panturanist tiplərini idealizə etməyə cəsarət edən” şairə qarşı sovet tənqidçiləri atəş püskürürdülər. “Topal Teymur” müəllifinə uzun zaman hiddətlənmiş hökümətin şiddətli cəzalarına qatlanmaq lazım gəlir. Onu sıxışdırırlar, qəzet sütunlarında tənqid edirlər.

Şairin ikinci əsəri nisbətən daha yaxşı qarşılanır. Lakin “Peyğəmbər” mənzuməsində də bolşevik məzhəbli marksizm əqidəçiliyi burada da az “küfr” tapmamışdı.

Bolşevizm şəraitində sənətkarlarımızın hansı üsullarla öz fikirlərini söyləməyə fürsət axtardığını göstərə bilmək üçün bu son dərəcə gözəl əsərdən bəzi parçaları nümunə gətirək:

“Peyğəmbər”də Həzrəti-Məhəmmədin həyatı təsvir edilir. Mənzum dram olan bu pyes Bisət, Dəvət, Hicrət, Nüsrət adlı dörd pərdədən ibarətdir. Birinci pərdədə peyğəmbər, Hərra dağına çıxır. Burada ona vəhy gəlir. Cəzb olunmuş halda o, bu sözləri söyləyir:

 

Öylə bir əsr içindəyəm ki, cahan

Zülmü vəhşətlə qovrulub yanıyor.

Üz çevirmiş də Tanrıdan insan

Küfrü haq, cəhli mərifət sanıyor.

Dinləməz kimsə qəlbi, vicdanı

Məhv edən haqlı, məhv olan haqsız...

Başçıdır xalqa bir yığın cani,

Həp münafiq, şərəfsiz, əxlaqsız,

Gülüyor nurla daima zülmət,

Gülüyor fəzlə qarşı fisqü fücur.

Ah, ədalət, hüquq və hürriyyət

Ayaq altında çeynənib gediyor.

 

Peyğəmbərin bu bədbin həsbi-halındakı (söhbət, ürəyini boşaltmaq - red.) qaranlıq tablonu sovet tənqidçiləri, təbii ki, kapitalist və burjua aləminə aid edirlər. Lakin oxucu və ya tamaşaçılar burada “kommunist cənnəti” içindəki reallıqları görürlər. Bir dəstə cahillərin ayaqları altında insanlıq haqlarını tapdalayanlar onlar deyilmi? “İmansızlıqda həqiqət” və “biliksizlikdə mərifət” görənlər onlara hakim olan xamlar onların özləri deyilmi?

“Zülmü vəhşətlə qovrulub yanan” ölkə onların öz yurdlarıdır!..

Ümidsizliyə qapılan, düşüncəyə dalan Peyğəmbərin yanına Cəbrayıl gəlir. Ona qızıl cildli kitab gətirir və cəsarətləndirmək üçün deyir ki:

Əl verir səndə olsun əzmü-səbat

Bu qaranlıq mühiti get parlat!

Həqqi anlat da olma heç məyus.

Cəbrailin bu təlqinlərinə uyan Peyğəmbər dəvətə başlayır:

Ən kiçik zərrə, ən böyük aləm

Tanrı eşqilə rəqs edib duruyor.

Incə bir rəmzdir, o, çox mübhəm,

Hər böyük qəlb o rəmz için vuruyor.

Yüksələn haqqa yaxlaşır ancaq

Onu duymaz sürüklənən həşərat.

Nuru heç dərk edərmi kor, heyhat!

Nərdə parlarsa haqq, şərəf, vicdan,

Eyilik, doğruluq, gözəllik, inan,

Orda var sevgi, orda var iman.

Orda var şübhəsiz, böyük yaradan!

Daha sonra qızıl kitabı, yəni Quranı iqtibas edən Peyğəmbər deyir ki:

Ulu Tanrı, o görünməz yaradan

Əmr edər yalnız ədalət, ehsan,

O, fəna işləri, fəhşiyyatı

Nəhy edər, varlığının isbatı

Bu təbiət, bu məlamətli fəza...

Onca birdir: ulu, zəngin, füqəra.

“Məhrumlar” məmləkətində, bir məmləkətdə ki, özünü heç bir şeylə göstərməyən bir gənc varlı bir ailəyə mənsub olduğuna görə cəzalandırılır, “Allahın varlı ilə kasıba fərq qoymadığı”ndan danışmaq nə böyük cəsarət, nə də məharət tələb edirdi. Lakin şairin əsl cəsarətini biz indi görəcəyik.

 

1950, Ankara.

 

(Ardı növbəti sayımızda)

 

Xalq cəbhəsi.- 2016.- 12 avqust.- S.15.