Qulam Yəhyanın xatirələri
IV yazı
Bu hadisədən sonra əmniyyələrin kəndlərə çıxıb, müxtəlif bəhanələrlə kəndliləri soymaq kimi yaramaz hərəkətlərinə bir növ son qoyuldu. Geni. xalq kütlələrinin daxili irticai qüvvələrə qarşı nifrətləri şiddətlənməklə təşkilata qarşı rəğbətləri artmış oldu.
Mənim yadımda qalan mühüm hadisələrdən biri də Stalinqrad alman faşistləri tərəfindən mühasirə olunan zaman kəndlilərdən xeyli adam bizə müraciət edib, onların sovet ordularına kömək etmək məqsdilə Stalinqrad vuruşmasında iştirak etmələri üçün şərait yaratmağı xahiş etmələri idi. Çox qısa müddətdə bu arzu o qədər geniş yayıldı ki, hamını heyrətə saldı. Biz təşkilatda belə arzuda olanları siyahıya almağa başladıqda bir neçə günün içərisində onların sayı 500 nəfəri keçdi. Qərara gəldik ki, bu haqda Sovet dövlətinin əlaqədar adamlarına xəbər verək. Bu məqsədlə üç nəfərlik komissiya yaradıldı ki, onlar Təbrizə gedib, Sovet səfiri ilə danışsınlar. Bu komissiyaya Qulamrza Cavidan, Sadiqi Camal və mən daxil olduq. Biz Təbrizə gedib, Sovet səfiri ilə görüşdük və Sarab təşkilatı adından yazılmış məktubu səfirə verdik. O, bizdən iki gün sonra bir daha görüşmək arzusunda olduğunu bildirdi. Biz də gedib iki gündən sonra bir də görüşdük. O bizim iqdamımızın müqabilində bizə və İran zəhmətkeşlərinə təşəkkür edib bildirdi ki, biz alman faşizmi ilə bacarırıq və bacaracağıq. Siz burada daha çox lazım ola bilərsiniz. Biz səfirlə görüşüb xudafizləşdik.
Biz Saraba qayıdıb sovet səfiri ilə olan söhbətimiz haqqında təşkilata məlumat verdik. Bu zaman Sarab kəndlərində arabir silahlı toqquşmalar baş verirdi. Bir gün məni Sarabda olan Şurəvi komendaturasına istədilər. Mən onların sifarişləri əsasında Sarab komendantının yanına getdim. Orada bir nəfər mayorla görüşdük, onunla tanış olduqdan sonra mənə dedi ki, kəndlilərin silahlarını yerə qoymalarında iştirak edim. Daha doğrusu, onlara deyim ki, silahlarını yerə qoysunlar.
Bu təklifin müqabilində dedim ki, kiməm ki, kəndlilər mənim sözümlə silahlarını yerə qoysunlar. Mənim belə cavabımdan sonra o, yenə də israr etdi ki, silahı yerş qoymaq məsləhətdir. Mşn onun təkidinə cavab olaraq dedim ki, kəndlilər silah götürüb, öz zülmkarlarına qarşı vuruşmalarının bir səbəbi də sizin yazdığınız şeirlərdir. O, dedi ki, mən şairəm. Ona görə də şeir yazıram. Mən dedim ki, siz şairsiniz, şeir yazıb xalqı azadlğa, əmin-amanlığa, müstəqilliyə dəvət edirsiniz, onlar da inqilabçılardır. Sizin dediklərinizi əməldə həyata keçirirlər.
Mənim Süleyman Rüstəmlə söhbətim çox səmimi və mehriban keçdi. Onunla mehribanlıqla görüşüb ayrıldıq. 1942-ci ilin əvvəllərində Sarabda səs yayıldı ki, sərhəng Canfuladi Azərbaycana, o cümlədən də Saraba gələcək. Bu zaman irticanın nisbətən baş qaldırmağa hazırlaşdığı dövr idi. Söz yox ki, Canfuladinin Azşrbaycana gəlişinin məqsədi aydın idi. Ona görə də biz büroda bu məsələni müzakirə etdikdən sonra belə qərara gəldik ki, büro üzvləri Sarabdan çıxsınlar. Yoldaşlardan bir neçəsi Təbrizə getdilər, mən də kəndimizə getdim. Yenə də yoldaşlar mənə müraciət edirdilər, mən də adi qaydada bacardığım qədər yoldaşlara kömək edirdim. Bir sıra yoldaşlara məsləhət gördüm ki, Canfuladinin gəlməsi ilə əlaqədar ayıq olsunlar və imkan dairəsinndə girə düşməyib, hələlik özlərini qorusunlar.
Canfuladi Saraba gəlməsindən bir neçə gün qabaq Sarabın yaxınlığında (3 kilometrliyində) olan Qalacıqda yaşayan Sarab mahalının ən böyük ərbab və feodalı hacıları Sultan (hacı Nağıxan uşaqlarının ən böyük qardaşları, onlar əslində 5 qardaşlar, onlardan 4 qardaş Qalacıq və bir qardaşı hacı Hüseynqulu Əla “Mir Pənc”, Qalacıqdan 2 km. aralı olan Şirvancıq kəndində yaşayırdı) məni Qalacıq kəndinə, daha doğrusu, öz evinə qonaq çağırdı. Mən də getdim. O, məni çox hörmət və səmimiyyətlə qəbul etdi. Bir qədər söhbətdən sonra mənə dedi ki, sizin əməllərinizdən, düzlüyünüzdən, başqalarının qeydinə qalmağınızdan özü də düz danışmağınızdan, bir sözlə, hərəkətlərinizdən xoşum gəlir. Hər halda Hacı Əlai Sultan dünyagörmüş, təmkinli, hər kəslə necə danışmağı bacaran adam idi. Mənimlə çox ahəstə, təmkinli, mehriban, əvvəlcə fikiriləşib, sonra danışırdı. Onunla görüşdüm, həqiqətən məndə çox müsbət hisslər oyatdı. Məni qonaq dəvət etməsindən məqsədini çox da uzun müddət gizli saxlamadan açıb, dedi ki, yəgin ki, bilirsiz sərhəng Canfuladi Azərbaycana, o cümlədən Saraba gələcək. Özü də eşitdiyimə görə tam ixtiyarla gəlir və onun hər halda Saraba gəlməsi yaxşı hal olmayıb, pis nəticə verə bilər. O, mənə məsləhət gördü ki, onun evində qalım və ya onun kəndlərinin birinə gedim. Mən bu təklifi qəti rədd etdim. O, mənim bu təklifdən bərk narazı qaldığımı hiss etdikdə, məsləhət gördü ki, Sarabdan çıxıb başqa yerə gedim. Mən hacının mənə qarşı qayğıkeşliyindən, mənə qarşı hörmət və məsləhətindən təşəkkür etdikdə o, mənə dedi ki, sərhəng gələndən sonra sizin üçün pis olar.
Sizi tutub, əzab-əziyyət verə bilərlər. Mən cavabında dedim ki, mən özümü heç nədə təqsirkar bilmirəm və ona görə də Sarabdan heç yerə də getməyəcəyəm. Hacı mənim qəti tərsliyimi gördükdən sonra məndən nəyə ehtiyacım olduğunu sorundu. Mənim heç nəyə ehtiyacım olmamasını bildirib, bir də təkrarən hacıya təşəkkür etdim. Səmimi görüşüb ayrıldıq və mən kəndimizə getdim. Hər halda hacının təklif və məsləhətini qəbul etməməyimdən nigaran və narazı qaldığını aydın hiss etdim.
Ancaq nə etmək olardı, özüm bildiyim kimi hərəkət etmək qərarına gəldim. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, yuxarıda qeyd etdiyim Hacı Nağıxan uşaqları (beş qardaş və onların uşaqları) başqa feodal və mülkədarlara görə kəndlilərlə daha yaxşı və mülayim rəftar edirdilər.
Hacıdan ayrılandan sonra Saraba və oradan da kəndimizə
getdim. 1942-ci ilin Novruz bayramı axşamı Sarab bəxşdarının
nökəri kəndə gəlib, məni ağası tərəfindən
bayram axşamına qonaq dəvət etdiyini bildirdi. Mən
təqribən bu “qonaqlığın” nədən ibarət
olmasını hiss etdim. Yoldaşlarla məsləhətləşəndən
sonra Saraba getdim.
Həmin bayram axşamı sərhəng Canfuladi ilə
birlikdə şam etdik. Sonra söhbət əsnasında o mənə
təklif etdi ki, onun adamları ilə kəndə gedim və
kəndlilərdən silah yığmaqda onlara kömək
edim. Mən bu təklifi qəti rədd edib, ona dedim ki,
siz məni qonaq çağırarkən necə “qonaq” edəcəyinizi
bilirdim. Amma belə alçaq təklif edəcəyinizi
hər halda bu cür bilmirdim. İndi harada həbs edəcəyinizi
deyin, oraya gedək. Bu söhbətdən sonra
bir dəstə sərbaz və bir mayorla yük manınına
əyləşib, gecə yarısı Tehrana yola
düşdük.
Fərmandarla sərhəngin “qonaqlıqlarının”
finalı Tehrandakı dəjbanın həbsxanası ilə
tamamlandı.
40 gün həmin zindanda bilatəklif
qaldıqdan sonra 8 gün aclıq elan edib, tələb etdim ki,
mənim təklifimi müəyyən etsinlər. Buradakı hadisələr, haqsızlıqlar, işgəncələr
haqqında ayrıca yazmaq lazımdır. Lakin
hələlik buna imkan olmadığına görə bu haqda
danışmıram.
Mənim
aclıq elan etməyim və o zaman HTİ-nin (Hizbi-Tudeyi
İran) nüfuzunun getdikcə artmasına səbəb oldu ki,
mənim səsimi “enidib”, bir neçə gündən sonra Qəsr-Qacar
zindanına apardılar. Mənim Qəsri-Qacara gətirildiyimdən
xəbər tutan Hizbin Mərkəzi Komitəsi, atama xəbər
göndərmişdilər ki, mən Qəsr-Qacar
zindanındayam və atam gəlsə yaxşı olar. Bu xəbəri eşidən kənd camaatı,
yoldaşlar və xüsusilə ailəmiz xeyli sevinmişdiər.
Çünki mən Sarabda həbs edilib, Tehrana
aparılandan sonra belə şayiə yayılmışdı
ki, guya məni yolda öldürüblər. Hətta bu hadisəni “gözü ilə görən
şahidlər də tapılıblar”. Ona
görə də kənddə mənim yasıma oturub
üç və yeddimi də vermişlər. Belə
bir hadisədən sonra bu kimi şad xəbəri kəndə
gətirən adam bir çoxlarından
muştuluq almış və xoş xəbər gətirən
adam kimi tanınmışdı.
Atam bu xəbəri eşidən kimi hazırlaşıb
Tehrana gəlir. Hizbiş Mərkəzi Komitəsinə
gedir. O zaman hizbiş birinci dəbiri olan Süleyman Mirzənin
qəbulunda olur. Onun göstərininə əsasən
hizb üzvlərindən bir nəfər atamı Qəsr-Qacar
zindanına gətirdi və orada görüşdük. Atam gələnə qədər mən ancaq zindanda
verilən cirə ilə dolanırdım. O zaman orada
olanlar bilir ki, orada nə verirdilər.
Atam gələndən sonra mənim də vəziyyətim
“yaxşılaşdı” hərdən bir “çay sifarin vermək”
imkanım oldu.
Xülasə, 7 ay burada qaldıqdan sonra dəfələrlə
mənim etirazlarım, aclıq elan etmələrim və bu
kimi hərəkətlərim nəticəsində “tədqiqati
məhəlli” məqsədilə məni yenidən Ərdəbilə
göndərdilər. Mənim Tehrandan Ərdəbilə
gedənə qədər yolda başımıza gələn
hadisələr, xüsusilə Qəsr-Qacarda
qaldığım müddətdə gördüyüm hadisələr,
nahidi olduğum faciələr haqda kitablar yazmaq olar. Hələlik buna imkan yoxdur.
Ərdəbil zindanına gətiriləndən sonra
gördüm ki, məni tutub Tehrana aparan zaman Sarabdan 25 nəfər
tutub, Ərdəbil zindanına gətiriblər. Yoldaşlar ilə
görüşümüz bir bayrama çevrildi. Çünki yoldaşlar məni ölmüş
bilirdilər.
Biz iki ilə yaxın Ərdəbil zindanında bilatəklif
qaldıqdan sonra orada aclıq elan edib, tələb etdik ki,
bizim təklifimizi müəyyən etsinlər. Bizim
hamımızı hərbi və dövlət canisi kimi divani
hərbi məhkəməsinə verdilər. Məhkəmə zindanda başladı. Hamımıza müxtəlif böhtanlar atıb,
bizim uzun müddət zindanda saxlanıldığımız
üçün irtica özünü müdafiə etmək
və bizi daha ağır cəzalara məhkum etməyə
çalışırdı. O cümlədən mənə
qarşı sürülən ittihamlar
aşağıdakılardan ibarət idi:
1.
Dövlət əleyhinə müsəlləh qiyam etmək.
2. Sarab kəndlərində
ərbabların öldürülməsinin təşkili.
3. Sovet
nümayəndələrini tərksilah etmək.
Bu
ittihamların hərəsinin ayrılıqda cəzasının
edam olmasına baxmayaraq, axırıncı
ittihamnamə bir növ “etirazsız” ittihamnamə idi. İran
dövlət müttəfiqləri qarşısındakı
“borcunu yerinə yetirib” onun nümayəndələrinə “təcavüz
etmiş” şəxsi “edama məhkum” edirdi. İrtica
yeri gələndə yalana, böhtana, uydurmaya və başqa
bu kimi tədbirlərə əl atmaqla yanaşı həm də
hədsiz qəddardır. Mən “təqsirnaməm”lə
tanış olduqdan sonra məhkəməyə
müraciət edərək dövlət
ittihamçısına sual verməyə icazə istədim.
Məni
tezliklə edama məhkum edilməyi yəqin etmiş məhkəmə
sədri özünü bir qədər bitərəf, bizim
müdafiəçimiz və qanunun keşiyində duran adam kimi göstərməyə
çalışdığına görə mənə icazə
verdi ki, dövlət ittihamçısına sual verim. Mən
ayağa qalxıb dedim ki, cənab dövlət
ittihamçısı mənim təqsirlərimdən ən
mühümünü yaddan çıxarıb. Mənim bu sözüm məhkəmədə
iştirak edənlərin böyük maraq və təəccübünə
səbəb oldu. Bir anlıq məhkəmənin gedişində
sakitlik, bəlkə tam sükut baş verdi.
Hamı mənə tərəf dönərək
növbəti və ciddi günahımı “özüm etiraf
edəcəyimi səbirsizliklə gözləyirdilər.
Bu zaman məni mühakimə edən və məni qanuni
müqəssir etməyə çalınan şir dərisi
geymiş “qanun keşiyində durmuş” bu tülkülərin
nə vəziyyətə düşmələrini təsvir
etmək üçün ən güclü
yazıçı və ən mahir psixoloq istəyirdi ki, təsvir
etsinlər.
Məhkəmə
bir də təkrar edib, soruşdu: “Buyurun görək sizin
hansı təqsirinizi yaddan çıxarıblar”. Mən fasilə
vermədən dedim ki, Rza şahın İrandan
qaçmasını təşkil etdiyim kimi
bağışlanılmaz təqsiri deyəsən cənablar
yaddan çıxarıblar.
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 26 avqust.-
S.14.