Qədimdən gələn zəngin ənənələr günümüzədək qorunub saxlanır

(Əvvəli ötən sayımızda)

Udilər kilsədəki xaç suyunu “qızıl suyu” adlandıraraq günəşin şərəfinə bu suyu təmizlik, nur suyu kimi qəbul edirlər. Yayın ortalarında udilərin çöl çiçəklərindən günəş simvolu olan xaçşəkilli bəzəklər hörərək keçirdikləri “Vərtivər” bayramı da Günəşin şərəfinə keçirilən qədim alban bayramının izlərini daşıyır (Alban tarixi, II, 35). Udilər müqəddəs saydıqları bir çox yerləri, hətta xristian məbədlərini belə ocaq (məsələn, Çotari ocağı, Müqəddəs Georgi ocağı, Müqəddəs Yelisey ocağı, Komrat ocağı, Yaloylutəpə ocağı, Bulun ocağı və s.) adlandırırlar. Alban xristian məbədləri əhalinin qədim inanc yerlərində tikildiyi üçün bu məbədlər Günəş simvolu kimi od, ocaq adlandırılıb.

Günəşin, odun qoruyucu qüvvəsinə inanan Şahdağ xalqları arasında da gəlin köçən qıza ata ocağından kömür verilməsi, üzünə qırmızı duvaq örtülməsi, başına kiçik dəmir parçaları, mıxçalar atılması, pis ruhlardan qorunmaq üçün gəlinin ayağını mis məcməiyə basaraq ər evinə girməsi kimi inanclar var. Şahdağ xalqlarının toy mərasimlərində bəzədilən şaxda günəş və məhsuldarlıq simvolu kimi mütləq xoruz təsviri də olmalı idi. Belə adət udilərdə və ingiloylarda da vardı. Bu faktlar qədim alban etnoslarının ortaq ənənələrindən, onların vahid etnoqenetik köklərindən xəbər verir.

Musa Kalankatlının “Alban tarixi” əsərində sitayiş edilən təbiət qüvvələri arasında ildırım ilahəsi Kuarın adı çəkilir. Bu inama görə, insanı, ya heyvanı ildırım vurarmışsa, bunu tanrı Kuarın yolunda verilən qurban kimi qəbul edərmişlər (Alban tarixi, II, 41). Xınalıq kəndinə etnoqrafik səfərlərimiz zamanı bu inancın da izlərinə rast gəldik. Yerli əhali arasında “Baba qolu daşı” adlanan qırmızı rəngli daş-serdolikin qoruyucu gücünə indi də inam var. Rəvayətə görə, bu daş ildırımdan yaranıb, odur ki, xalq onu “göydən uzanan müqəddəs qol”, “baba qolu” kimi qəbul edir. Qan, həyat rəngini simvolizə edən “baba qolu” daşı, qədim inanca görə, insanları vaxtsız ölümdən, ildırımdan qoruyurdu və hər evdə olması vacib sayılırdı. Bu daş Şahdağ xalqları arasında ən güclü qoruyucu gücə malik daş hesab olunur. Arxeoloji materiallar Qafqaz Albaniyasında serdolikin magik gücünə çox qədim dövrlərdən inam olduğunu təsdiqləyir.

Udilərin, ingiloyların, eləcə də Şahdağ xalqlarının inanc sistemində dağ kultu mühüm yer tutur. Şahdağ xalqları əhatəsində yaşadıqları Tufan dağını, Qiblə dağını, Baba dağını müqəddəsləşdirmiş, onlarla bağlı müxtəlif əfsanələr yaratmışlar. Əsasən türkdilli əhalinin məskunlaşdığı ərazilərdə yayılan və Gəmiqaya, İlanlı qaya, Ağrı dağı kimi bir sıra dağlarla əlaqələndirilən Nuh əfsanəsi, xalqımızın yaddaşında dərin kök atmış “Nuh peyğəmbər”, ”Nuh tufanı”, ”Nuh gəmisi” əsatirləri Şahdağ kəndlərində də qorunub saxlanmışdır. Xınalıqlar özlərini Nuhun oğlu Yafətin nəslinə bağlayırlar. Kalankatlı da ket tayfasının Yafətin nəslindən törədiyini yazır (Alban tarixi, I, 2,). Xınalıqlar öz dillərini də “Nuhdan qalma” sayır və özlərini ketiş xalqı adlandırırlar. Şahdağ xalqlarının Tufan dağı ilə bağlı əfsanəsi bütün türk xalqlarının dini-mifik dünyagörüşündə mühüm yer tutan Nuh tufanı, Ağrı dağı əfsanəsi ilə eyniyyət təşkil edir. Tufan dağı yaxınlığındakı göldə Nuhun gəmisindən qalma taxta parçalarının olduğuna inam xalq arasında hələ də yaşayır. Keçmişdə yerli əhali həm yağışçağırma, həm də günəşçağırma ayinlərinin icrası zamanı qurban kəsərək Tufan dağı yaxınlığındakı gölü ziyarət edərmiş.

Digər azərbaycanlılarla yanaşı udilərin, ingiloyların, Şahdağ xalqlarının da ziyarət etdiyi Komrad, Armatay, Babadağ kimi bir çox dağlara inam alban tayfalarının xristianlığın və islamın qəbulundan sonra da öz qədim inanclarını unutmadıqlarını göstərir. Şahdağ xalqları, xüsusilə də xınalıqlar Qəbələ bölgəsindəki qədim alban məbədinin də yerləşdiyi Komrad dağına doğulacaq körpənin saçını nəzir deyirlər. Etnoqrafik səfərlərimiz zamanı Xınalıq kəndində oğlan uşaqlarının başının ortasındakı kəkilin 7 yaşınadək uzadılıb hörülməsi, bu hörüyün də yalnız Komrad pirində kəsilməsi kimi bir adətin də şahidi olduq. Azərbaycanın şimal-qərb və şimal-şərq bölgələrində rast gəlinən bu qədim ənənə XIX əsrədək bir çox türk xalqlarında, məsələn, kumıklarda, özbəklərdə, müasir dövrdə isə Orta Asiyada, İraq türkmənləri arasında da qeydə alınmışdır. Qədim inanca görə, uzadılan kəkil Tanrının göydən uşağı daha yaxşı görə bilməsinə və qorumasına yardımçı olur.

Bunu da deyək ki, Qəbələ rayonu ərazisində yerləşən Komrad pirini həm müsəlman, həm də xristian əhali ziyarət edir. XIX əsrdə eyni adlı dağın şərəfinə keçirdikləri “Komrad” bayramında udilər məbəddə qara qoç kəsib kasıblara paylayarmışlar. Xristian udilər Kalaaxsibay (böyük bayram) adlandırdıqları Pasxanın ilk günündə də qoyunu üç dəfə kilsənin başına dolandırandan və heyvana torpaq qatılmış müqəddəs duz yedizdirəndən sonra qurbanlığı məbədin kənarında kəsərmişlər. Xristian olmalarına baxmayaraq udilərin az qala bütün dini bayramlarında qoyun, qoç, ya xoruz kəsilir ki, bu da dinlərin sinkretizminin bir əlamətidir.

Albanların uca ağaclara, xüsusilə də palıd ağacına sitayiş etdikləri, ona qurban kəsdikləri məlumdur. Albaniyada müqəddəs palıd ağacının hətta tökülmüş yarpaqlarını, qurumuş budaqlarını belə öz ehtiyacı üçün yığanların ağac tərəfindən cəzalandırılacağına inanardılar (Alban tarixi, II, 42). XIX əsrdə yaşamış udi mənşəli müəllif Bejanovun qeydlərində də bu fikir təsdiq olunur. Həmin mənbədə deyildiyinə görə, indiki Oğuz rayonu ərazisində, müqəddəs sayılan qoca palıd ağacının altında udilər şam yandırar, qurban kəsərmişlər. Heç kəs bu ağacın nəinki yaşıl, hətta quru budaqlarını belə qırmağa cəsarət etməzmiş. Qurumuş budaqlar ağacın dibinə yığılar və ancaq qurbankəsmə mərasimlərində istifadə olunarmış.

Kalankatlı “Alban tarixi” əsərində Qafqaz Albaniyasında ağaca qurban kəsmə, qurbanlığın qanını ağacın yarpaqlarına çiləyib, kəlləsini və dərisini budaqlarından asma adətinin olduğunu da yazırdı. Nic kəndində udilərin qədim sitayiş yerlərindən olan “Toyuq piri”ndə bu ənənənin izlərini görmək mümkündür. Burada qurban kəsilən toyuğun ayaqları və başı hündür ağacdan asılarmış. Toyuğun oğuz qəbilələrinin də zoomorfik totemlərindən biri olduğu tədqiqatlarda təsdiqini tapmışdır. Ümumiyyətlə götürsək, XIX əsrdə Azərbaycanın bir çox bölgəsində müqəddəs ağac altında qoyun, ya toyuq qurban kəsmək, dərisini ağacdan asmaq ənənəsi olduğu da araşdırmalarda göstərilmişdir.

Strabon yazırdı ki, albanlar cənazə ilə birlikdə ölənin sərvətini, malını da dəfn etdikləri üçün ata mirasına sahib olmurdular (Coğrafiya, XI, 4, 8). Arxeoloji materiallar göstərir ki, bu ənənə Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasına qədərki ənənə olsa da, xristianlaşmanın ilkin mərhələsi üçün də səciyyəvi idi. Etnoqrafik araşdırmalar göstərir ki, insanı öz əşyaları ilə dəfn etmək kimi bu qədim alban ənənəsinin izləri xristian ingiloyların və udilərin dəfn mərasimlərində qorunub saxlanmışdır. İngiloylar cənazəni məzara qoymazdan əvvəl paltarlarını səliqə ilə qəbrin içinə sərərlər. Udilər də mərhumun paltarlarından yalnız bir dəstini ağlaşma üçün saxlayar, qalan geyimlərini ölü ilə birlikdə basdırarlar. Hazırda Azərbaycanın bir çox yerində ölən adamın paltarlarının məscidə, pirə, yaxud da yoxsullara verilməsi ənənəsi albanların qədim dəfn adətinin izlərini daşıyır. Ölünün paltarları ilə birgə dəfn olunması ənənəsi göytürklərdə, hunlarda da olmuşdur.

Qafqaz Albaniyasında keçirilən yas mərasimlərində ağıçıların ağı demək ənənəsinin olduğu “Alban tarixi”ndən məlumdur. Şair Dəvdəkin alban hökmdarı Cavanşirin ölümünə yazılmış mərsiyəsi buna misaldır (Alban tarixi, II, 36). Alban kilsə qanunnaməsində də dəfn mərasimlərində qədim yuğ mərasiminin qalıqları olan ağlaşma və ağıçılarla bağlı qeydlər var (Alban tarixi, II, 45). Bu adət Azərbaycanda günümüzədək qorunmuşdur. Albanların qədim yas ənənəsi olan ağı mərasimi və ölünün mədh edilməsi adəti Azərbaycan müsəlmanları arasında olduğu kimi xristian udilərin və ingiloyların da yas məclislərində qalmaqdadır.

Alban tayfalarının birbaşa varisləri olaraq etnik mənsubiyyətini günümüzədək qoruyub saxlaya bilmiş xınalıq, qrız, hapıt, udi, ingiloy kimi Azərbaycan etnoslarının milli ənənələrində alban dünyagörüşlərinin bütün canlılığı ilə yaşadığını görürük. Xalqlar və mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı canlı əlaqələrin mövcud olduğu Azərbaycanın tarixi təşəkkül prosesində iştirak etmiş qədim alban tayfalarının hər biri ümumazərbaycan mədəniyyətinin ortaq ənənələrinə sahibdir. Yuxarıda sadaladığımız etnik qrupların qədim ənənələrinin Azərbaycan türklərinin ənənələri ilə üst-üstə düşməsi ümumazərbaycan ənənələrinin qədim alban köklərindən və bu xalqların vahid mənəvi mədəniyyətin varisləri olmasından xəbər verir. Azərbaycan xalqının etnososial birliyinə daxil olan bu etnoslar bütövlükdə Azərbaycan etnomədəni mühitində formalaşaraq xalqımızın etnik tarixində özünəməxsus yer tutmuşlar.

Cavid

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 26 avqust.- S.13.