Göydən endim ağappaq…

«Qar qız», «Bip-bip», «Qulaq asın, danışım», «Qızılduz, Yaşar və Nur nənə», «Din-dan», «Bahar, adlar, uşaqlar», «Sözlər, nəğmələr, nağıllar, laylalar», «Analar və laylalar», «Şəkərim, duzum», «Xoruzbanı gedirəm», «Torağayın nəğməsi», «Toğrul babanın nağıl ağacı», «Balaca Aytən», «Mənim ulduzlarım», «Babalar, nənələr, nəvələr» və s. və ilaxır. Düz 15 kitab.

Bu kitabları uşaqları yaddan çıxarmayaraq onlara klassiklərimizlə eyni səviyyədə, bəlkə də daha üstün, ən gözəl şeirlər yazan, istedadlı şairimiz, şirin, duzlu sözləri məharətlə sapa düzərək bənzərsiz poetik aləm yaradan hünərvər qələm sahibi Teymur Elçin yazıb, hər birimizin dediyi – «gələcəyimizin qarantlarına» – uşaqlara misilsiz hədiyyələr edib.

Oxuyuruq, nəğməmiz,

Uzaqlara yayılsın.

Səsimizdən hər tərəf,

Tez yuxudan ayılsın,

Gözəl Vətən, can Vətən.

Bizə mehriban Vətən.

Qarlıdır, vüqarlıdır,

Papağı şiş dağların.

Barlıdır, baharlıdır,

Tarlaların, bağların.

Gözəl Vətən, can Vətən.

Qoynu gülüstan Vətən.

Bu misralar Teymur Elçinin uşaqların dili ilə vəsf etdiyi «gözəl, mehriban, qoynu gülüstan» Vətənimizə – Azərbaycanımıza məhəbbətini, böyük sevgisini ifadə edir.

Günəşi Aya qatdım,

Mən bir nəğmə yaratdım.

Bu nəğmə Günayımdır,

Körpə torağayımdır.

Aydı bu, Günaydı bu,

Nənəsinə taydı bu,

Babasına haydı bu!

Aydı bu, Günaydı bu!

Bu misralar bütün yaradıcılığı boyu ilhamını yalnız gül balalara orijinal, bahar təravətli, çiçək qoxulu şeirlər – oxşamalar, daha doğrusu, nəğmələr yazmağa səfərbər edən həssas bir şairin gələcəyimiz olan bənövşə ətirli uşaqlara dərin sevgisini hayqırır. Onun uşaqlara həsr etdiyi hər bir şeir öz-özlüyündə sanki nəğmədir, musiqidir...

Vətəninin heç bir probleminə, qayğısına laqeyd qala bilməyən, ürəyində bu qayğıları yaşadaraq onları imkanı daxilində aradan qaldırmağa çalışan Teymur Elçin əlinə qələm alanda isə yalnız və yalnız kiçik dostlarını düşünürdü. Onların zövqünü oxşamaq, körpəcə ürəklərini fəth etmək, sevindirmək, düşündürmək üçün yeni poetic yollar axtarır, öz nağıllarını, yanıltmaclarını, tapmacalarını, məzmunlu, tərbiyəvi-didaktik, sadə oynaq, şən əhval-ruhiyyəli, orijinal şeirlərini yazırdı:

Sözə baxmır gəlincik,

Hamı yatıb, o yatmır.

Günayın laylasından,

Qızılgülə o batmır.

Təzədən deyir Günay

Gəlinciyinə lay-lay,

Lay-lay dedim yatasan.

Qızılgülə batasan,

Qızılgülün içində

şirin yuxu tapasan.

Lay-lay-lay!

Teymur Elçin uşaqları hər an fərəh, sevinc içində, fərasətli, hazırcavab, düşüncəli, ədəb-ərkanlı, həm fiziki cəhətdən, həm də ruhən sağlam görmək istəyirdi. Bəlkə də onların lap adi görünən incikliyini, dodaq büzmələrini şair qəlbinə dərd edərdi, narahatlıq keçirərdi. Elə bu üzdən körpələrə mənalı, düzgün, böyüdükdə onlara

utanc, acı təəssüf deyil, fərəh gətirən adların qoyulmasını ən vacıb məsələlərdən biri sayar, gül balaların onların ürəyindən olan adlarla çağırılmasına xüsusi diqqət verərdi. «Bahar, adlar, uşaqlar» əsəri məhz bu istəyin nəticəsidir.

Adımı deyəndə

Gülürlər mənə,

Utanıram.

Ağladı Samovar.

Ağlama qızım,

Ağlama sən –

Atan da, anan da,

Sevinəcək təzə adını

Onlara desən:

Gülşən!

Xoşuna gəlirmi?

Qızın qara gözləri.

Güldü şən-şən.

Təəssübkeş şair uşaqların həyatında çox böyük əhəmiyyət daşıyan incə məqamı özünəməxsus dəst-xətlə, poetik dillə diqqətə çatdırır. Şeirdə adsız uşaqlara ad axtarışına çıxan təbiətin nazlı qızı Baharın vasitəsilə gənc ata-analara övladlarına qoymaq üçün orijinal, güllü-çiçəkli, aylı-ulduzlu, bir-birindən gözəl adlar təklif edir:

Gülbahar, Qızçiçək, Gülqız, Çiçək, Gülnar, Şəfəq, Səhər, Nurbəniz, Aydın, Gündüz, Gündəniz, Zöhrə, Aygün, Ülkər, Aybəniz və s.

Bəzən şair kiçik yaşlı oxucularının incədən-incə zövqünü, duyum tərzini nəzərə alaraq, dünya uşaq ədəbiyyatından tərcümələr də edirdi. O, Komey Çukovskinin «Milçək-vizilcək» əsərini elə yüksək sənətkarlıqla tərcümə edib ki, əsəri oxuyanda onun Azərbaycan dilinin şirinliyi çökmüş mətninin tərcümə olduğuna inana bilmirsən...

O, tapmacaları ilə də bənzərsiz bir aləm yaradıb... Əksər sənətkarların yaradıcılığında bu poetik gözəllikdə tapmaca-şeirə rast gəlmək mümkün deyil!.. Ustad şair almanı, üzümü, sünbülü, günəşi, ayı, buludu, yağışı, yayı, yazı, payızı, qışı, hətta traktoru, qaldırıcı kranı elə lakonik, elə aydın, ifadəli, ahəngdar bir dillə təsvir edərək maraqlı suallar qoyub ki, oxucu-uşaq həmin andaca çox böyük həvəslə onun cavabını axtarmağa başlayır. Məsələn:

Göydən endim ağappaq,

Oldum ağ şal, ağ papaq.

Meyvələri düşürdüm,

Ağacları üşütdüm.

Dağlardan yumalandım,

Küləklə komalandım,

Gün vurdu birdən-birə.

Əriyib keçdim yerə,

Söhbətimi burda kəs!

Yaxşı, adım nədir bəs?! («Qar»)

Adi bir təbiət hadisəsi – qarın yağması şairin qələmində necə sadə, oynaq, obrazlı, uşaqların başa düşə biləcəyi, anlayacağı dildə əksini tapıb. Görkəmli tənqidçi Qulu Xəlilov yazırdı ki, böyüklər üçün yazmaq bir istedad tələb edirsə, uşaqlar üçün

yazmaq iki istedad tələb edir. Qulu müəllimin fikrinə əlavə etmək yerinə düşər ki, uşaqlar üçün yazmaq, onları riqqətə gətirmək, güldürməyi və düşündürməyi bacarmaq ikiqat hünərdir, ikiqat məharətdir, böyük şairlik qüdrətidir. Bu vəzifələrin öhdəsindən Teymur Elçin böyük ustalıqla gəlib. Yanıltmacları ilə uşaqların şirin-şəkər dilini açmağa, inkişaf etdirməyə çalışıb. Tapmacaları ilə düşündürməyi, sözləri söz çalarlarının, poetik dilin imkanları çərçivəsində vəsf etməklə qavramağı, nağılları ilə isə mühakimə yürütməyi, həyatı, yaxşını-pisi, xeyri-şəri dərk etməyi öyrədirdi:

Gülşən baxır

yazıq-yazıq,

Kim eləyib dəftərimi cızıq-cızıq?

Yazıq-yazıq!.. (“Yazıq-yazıq»).

Elxan girib palçığa

Üst-başını buladı.

Toplan görüb utandı,

Quyruğunu buladı. («Buladı»)

Budağı tut! Budağı tut!

Budaq qaçdı, töküldü tut. («Tut»)

Qızılgülüm qönçələdi,

düymələdi.

Göy paltarı açılmışdı,

düymələdi. («Düymələdi»)

Bu poetik parçaları oxuyan kiçik oxucu anlayır, dərk edir ki, yazıq-yazıq-yazmaq və əlacsız, məlul, buladı– çirkləndirmək və bulamaq-tərpətmək, tut-tutmaq və tut-meyvə, düymələdi isə həm gülün düyməsi, qönçəsi, həm də paltarı düymələmək kimi mənaları ifadə edir. Şair uşaq dünyasını həssaslıqla dərk edir, onları bir pedaqoq, müəllim, qayğıkeş ata və baba kimi diqqətlə müşahidə edir, şeirlərində, dialoq şəklində qurduğu əsərlərində maraqlı, dadlı-duzlu mühakiməli, bənzərsiz xarakterə malik kiçik qəhrəmanlarının daxili aləmini açmağa və oxucunu özünəməxsus poetik üsulla maraqlandırmağa nail olur.

Teymur Elçin xalq yaradıcılığından, folklore motivlərindən ustalıqla bəhrələnən, xalq dilinin, xalqın deyim tərzinin incəliklərindən zərgər dəqiqliyi, xüsusi şairlik məharəti ilə istifadə edən söz ustasıdır. Şairin «Analar və laylalar» əsəri bəşəriyyətin yaranışından üzü bəri dünyada var olan, əbədi yaşayan ana məhəbbətinə, övlada olan sevgiyə ucaldılmış abidədir. Turac, qurbağa, delfin, kirpi, canavar və ən nəhayət, insane hərəsi öz dilində balasının şirin yuxuya getməsi üçün laylasını deyir. Bu laylaların hər birində övlada, balaya ananın əbədi məhəbbəti bulaq kimi çağlayır. şairin yaratdığı canlıları və ananı məhəbbət ünvanlı bu müqəddəs hiss, müqəddəs ad birləşdirir. T.Elçin istedadı bu şeirdə özünü daha orijinal ştrixlərlə, cəhətlərlə göstərir. O, layla deyən canlıların – canavarın, turacın, delfinin, kirpinin daxili aləmini, xislətini, xarakterini, yaşayış tərzini onların öz dili ilə oxuculara çatdırır.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində A.Bakıxanov, S.Ə.şirvani, A.Səhhət, S.M.Qənizadə, M.Ə.Sabir, F.Köçərli, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə, S.S.Axundov, R.Əfəndiyev, A.Şaiq, X.Əlibəyli, Zahid Xəlil, M.Əliyev, H.Ziya və başqa söz ustaları uşaqlar üçün müəyyən əsərlər yaradıb, ədəbiyyatın ən mühüm, bütün dövrlər üçün gərəkli sahəsi, istiqaməti olan uşaq ədəbiyyatının formalaşmasında müstəsna rol oynayıblar. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, ədəbiyyatın bu mühüm qolunun inkişafında həmişə müəyyən bir boşluq olub. XX əsrin II yarısında bütün yaradıcılığını «Qarabağ oratoriyası” və bəzi tərcümələri istisna olmaqla şirin-şəkər balalara təkrarsız əsərlər yazmağa həsr edən T.Elçin bənzərsiz uşaq şeirləri, tapmaca, yanıltmac, nağıl, layla və oxşamaları ilə bu boşluğu yüksək sənətkarlıqla doldurmağı bacarırdı.

Q.Xəlilov: «Sadə, oynaq, maraqlı şəkildə yazılmış, «birnəfəsə oxunan» bu kitab («Sözlər, nəğmələr, nağıllar, laylalar») məndə elə böyük həvəs oyatdı ki, istər-istəməz şairin bütün yaradıcılığına nəzər salmalı oldum. Bu hiss də məndə yarandı ki, ədəbi tənqidimiz uşaq ədəbiyyatına bəzən bir növ ögey münasibət bəsləyir. Bu ədəbiyyatın istedadlı, görkəmli nümayəndələri barədə az yazır, az danışır, qiymətli nümunələri haqqında səxavətlə fikir söyləməkdə xəsislik edir...» Təkcə «Gözlər» şeirini oxumaq kifayətdir ki, uşaq canlı və cansızların gözünün varlığını anlasın:

Bilirsənmi göz nədir, – Bu balaca söz nədir?

Nə gülürsən... Demək bilirsən,

De görək! – adam gözü, quş gözü.

Baxmaq üçün,

Görmək üçün,

Düzəldiblər bu sözü,

– Sonra bəs?

– Bilmirəm.

– Səhərin də gözü var, Günəşlə bir açılar.

Gözlülərə göstərər hər şeyi.

Bulağın da, quyunun da gözü var.

Tutulsa, o quyular, tamam kəsilər suyu.

Kor olar quyu,

Yəqin ki, sən görmüsən

Təkgözlü, ikigözlü, çoxgözlü pəncərələr.

Bu gözlərdən görünər, bizim dağlar, dərələr,

şkafın da, stolun da, mənzilin də gözü var,

Kimin buna sözü var?

Əlbəttə, belə şeir nümunələrinə kimin sözü ola bilər ki? Heç şübhəsiz, uşaqların sevimli şairi Teymur Elçin və onun əvəzsiz, təkrarsız, oynaq, şən, maraqlı və məzmunlu uşaq şeirləri məhz bu keyfiyyətlərinə görə əbədiyaşarlıq qazanıb, çağımızda da ən çox sevilən əsərlər olub, yaddaşlarda qalıb...

Esmira Fuad

ədəbiyyatşünas

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 27 avqust.- S.14.