Dağlıq Qarabağ problemi yaranan zaman KİV-in fəaliyyəti

4-cü yazı

Araşdırmaçı İlham Mazanlının araşdırmalarına görə, bütün mərkəzi qəzetlər və erməni mətbuatı münaqişənin başlanğıc mərhələsindən tutmuş və bütün proses boyunca muxtar vilayətin erməni əhalisinin həyat səviyyəsinin acınacaqlı bir vəziyyətdə olduğu barədə fikir formalaşdırırlar. “Ölkədə ən ağır vəziyyət” stereotipi alternativ mülahizələr olmadan, təkidlə ictimai şüura yerləşdirilir. Publikasiyalardan bəzi nümunələrə nəzər salaq: “Ölkə boyu səfərlərimdə mən heç yerdə, Dağlıq Qarabağda olduğu kimi, baxımsızlıqla, insanların taleyinə etinasızlıqla rastlaşmamışam.” Başqa bir nümunə: “Mən ölkədə heç yerdə, heç zaman bu regionda bütün sahələrdə olduğu kimi baxımsızlıq görməmişəm.”

Mərkəzi mətbuatda çox nadir hallarda obyektiv fikrə də rast gəlmək olur: Sual: “Бакинский рабочий” qəzeti bu yaxınlarda xeyli alimin iştirak etdiyi bir “dəyirmi masa” haqqında böyük material çap edib. Publikasiyanın məğzi DQMV-nin respublikanın vəziyyət ən yaxşı olan rayonlarından biri olduğunu göstərməkdir. Sizin fikrinizcə, bu cür nəticələr birtərəfli münasibətdən irəli gəlmir ki? Cavab: Bu nəticələr dəqiq göstəricilərə əsaslanır.

Mənzillə təminata görə DQMV, deyək ki, Azərbaycan üzrə orta göstəriciləri 1,4 dəfə qabaqlayır. Başqa göstəricilər də var ki, onlara görə vilayətdəki vəziyyət hər iki müttəfiq respublikadakından daha yaxşıdır.” Göründüyü kimi, DQMV-dəki sosial-iqtisadi vəziyyət, əgər müqayisə ilə götürsək, mərkəzi mətbuatın oxucuya təqdim etdiyi kimi, o qədər də acınacaqlı deyil. Sözsüz, demək olmaz ki, vilayətdə hər şey yaxşıdır, amma mərkəzi qəzetlərin təqdim etdikləri “baxımsızlıq” İttifaqın bütün regionları (xüsusilə də Rusiyanın qaratorpaq zonaları) üçün daha xarakterik idi. Nəticə etibarilə, birinci stereotipi elementar statistik təhlilə də cəlb etmək olar. Eyni zamanda, bu stereotip bir qəzetdən başqa bir qəzetə, radioverilişdən teleproqrama, məqalədən məqaləyə, dildən-dilə keçərkən öz “işini görür” və beləliklə də problemə daha geniş planda yanaşmağa mane olur və geniş auditoriyanı həqiqətdən yayındırır. Başlıcası isə budur ki, bu stereotip ikinci – emosional bir stereotipə yol açır.

İkinci stereotip – “Dağlıq Qarabağın əzabkeş, başıbəlalı xalqı”. Bu stereotip o dövrdə öz əksini təkcə kütləvi informasiya vasitələrində tapmırdı, həmçinin siyasi tədbirlərdə də səslənirdi. O daha dayanıqlı, artan tirajlıdır, çünki “obyektivdir”, yəni ölkədəki ümumi vəziyyətin fonunda çox həqiqətəbənzər görünürdü. Ancaq məsələ burasındadır ki, xüsusilə də kütləvi informasiya vasitələri bir tərəfin müəyyən “əzabkeşliyini” mütləqləşdirir, lakin ikinci tərəfin birinci əzabkeşlik tərəfindən törəyən əzabını “görmürdü”. Amma bu da yaxşı məlumdur ki, ikinci tərəfin əzabı heç də az olmur ki, bəzi hallarda birinci tərəfin əzabından hətta qat-qat çox olur.

Erməni daşnaklarının XX əsrin əvvəllərində Qərbi Azərbaycanın əksər mahallarında, Quba, Şamaxı, Bakıda və nəhayət Ermənistan silahlı qüvvələrinin Rusiya Federasiyasının regiondakı 4-cü ordusunun 366-ci atıcı alayı ilə birlikdə azərbaycanlılara qarşı törətdikləri Xocalı (1989-cu il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə) qətliamlarını buna misal göstərmək olar.

Gəlin, faktlara müraciət edək. “Qarabağ hərəkatı” nəticəsində muxtar vilayətin iqtisadi və sosial vəziyyəti daha da pisləşir. İki qonşu müttəfiq respublika arasında münasibətlər mürəkkəbləşir. “Qarabağ problemi” millətçilik dalğasını və ekstremizm azğınlığını yaradır, külli sayda məcburi insan yerdəyişməsinə gətirib çıxarır. Ölkənin həyatında böyük miqyasda insan axınları əmələ gəlir.

Ermənistan ərazisinin (tarixi Qərbi Azərbaycan torpaqları) azərbaycanlılardan axırıncı etnik təmizlənməsi prosesi (əvvəllər də iki dəfə bu cür irimiqyaslı deportasiya həyata keçirilib – İ.M.) nəticəsində təxminən 250 min soydaşımız və onlarla birlikdə Ermənistandan çıxarılmış 18 min müsəlman kürd Azərbaycana pənah gətirir. Orta Asiyada milli zəmində baş vermiş toqquşmalara görə 50 minədək ahısqa türkü də (İkinci Dünya müharibəsi illərində Gürcüstandan Orta Asiyaya deportasiya olunmuş) respublikamıza üz tutmuşdur. Daha sonra Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Dağlıq Qarabağın və yeddi ətraf rayonun işğalı nəticəsində 700 min azərbaycanlı məcburən öz doğma ev-eşiyini tərk edib.

Mərkəzi mətbuat münaqişə tərəflərindən birinin əzabkeş olduğunu xüsusi canfəşanlıqla qeyd edir, ittifaqın və dünyanın diqqətini qaçqın ermənilərin və Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin ağır vəziyyətinə cəlb edir və bu zaman münaqişənin digər tərəfinin iztirabları haqqında heç nə yazmır və susmağa üstünlük verir. Mərkəzi mətbuatın bu cür mövqeyi münaqişə haqqında tam və obyektiv informasiyaya malik olmayan həm ölkə, həm də dünya ictimaiyyətində böyük çaşqınlıq və rus (kommunist) mətbuatının obyektivliyinə (ruslar bunu gözləməsə də) şübhə yaradır: doğrudanmı torpağını, ev-eşiyini, normal yaşayış üçün vəsaitini (hər şeyini) itirmiş, neçə illərdir çadırlarda və yaxud da elemantar şəraiti olmayan qeyri-yaşayış tikililərində məskunlaşan 1 milyondan artıq azərbaycanlının taleyi bu gün də Dağlıq Qarabağda öz ev-eşiyində yaşayan 120 minlik erməni əhalisinin taleyindən “ağır və ya əzablı” deyil? Maraqlıdır ki, mərkəzi mətbuat öz publikasiyalarında Fərqanə, Yeni Uzen, Düşənbə, Moldova, Gürcüstan, KİV millətlərarası və dövlətlərarası münasibətlərin təkmilləşdirilməsi faktoru kimi Pribaltika, Cənubi Osetiya və s. regionlardan olan qaçqınlar haqqında “əzabkeş” sözünü işlətmir. Məgər bu insanlar Dağlıq Qarabağ ermənilərindən azmı əzab çəkiblər və yaxud da “əzabkeş” ifadəsi erməni sözünün yanında işlədilmək üçünmü yaradılıb?

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin kütləvi informasiya vasitələrində işıqlandırılmasının formalaşdırdığı üçüncü stereotip – “tərəflərin günah balansı” stereotipidir. Bu stereotip daha uzunmüddətli təsir xarakteri daşıyır”. İ.Mazanlı yazır: “Araşdırmalar göstərir ki, tədqiqat dövrünün əhatə etdiyi vaxt kəsiyində bütün kütləvi informasiya vasitələrində (həm respublika, həm də mərkəzi) kəsilib qısaldılmış informasiya üstünlük təşkil edir. Bu informasiyalar geniş auditoriyaya həqiqətdə nə baş verdiyini, başlıcası isə niyə baş verdiyini anlamaq imkanı vermir. Aşkarlıq prinsipi belə yerinə yetirilir: bir tərəf haqqına nəsə danışılırsa, dərhal ona oxşar bir məlumat da digər tərəf barədə verilir.

Yuxarıda adı çəkilən stereotipin ardınca ictimai şüura yeni – “muxtar vilayətin və Ermənistanın blokadası” stereotipi yeridilir. Tədqiqat zamanı KİV-in fəaliyyəti ilə bağlı diqqəti çəkən səciyyəvi cəhətlərdən biri də informasiya boşluğudur. Təhlillər göstərir ki, informasiya boşluğu adətən regionda hadisələr kəskinləşən zaman həm mərkəzi, həm Azərbaycan, həm də erməni mətbuatında yaranır. Bu və ya digər situasiyanı nəzərdən keçirərək, belə nəticəyə gəlmək olur ki, “mətbuat, radio, TV öz funksiyasına müvafiq olan yüksəkliyə qalxa bilmədi: nə haqqındasa ötəri danışılmış, nələr isə tamamilə unudulub. Şayiələrin və gərginliyin koptəbii surətdə artması da elə buradan başlayır.” Dəqiq informasiyanın olmaması isə şəraiti daha da gərginləşdirən şayiələr üçün zəmin yaradır.

Tədqiqatımızın əhatə etdiyi dövrdə Sov.İKP MK-nın milli siyasət və millətlərarası münasibətlər şöbəsinin müdiri V.Mixaylov qeyd edirdi ki, mərkəzi kütləvi informasiya vasitələrindəki ştamplar, stereotiplər, informasiya boşluqları “Azərbaycan xalqı haqqında yanlış təsəvvürlər” yaratmış və onları möhkəmləndirib.” Eyni zamanda, ittifaq səviyyəsində qeyd olunmuşdu ki, (Sov.İKP MK-nın və SSRİ Ali Sovetinin Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində nümayəndəsi A.Volski) “tərəflərdən hər biri mərkəzi kütləvi informasiya vasitələrini praktik olaraq eyni sözlərlə respublikalardakı vəziyyəti qeyri-obyektiv işıqlandırmaqda ittiham edir.”

Bu mühakimələr kütləvi informasiya vasitələrinin problematika üzrə fəaliyyətindəki nöqsanların – yayınmaların indikatorları idi. Əlbəttə, qəzetlərdəki publikasiyalarda hər şeyi münaqişənin təsviri ilə eyniləşdirmək də olmaz. Lakin tədqiqatlar sovet kütləvi informasiya vasitələrinin ənənəvi beynəlmiləlçilik və vətənpərvərlik mövzusuna və problemlərinə yönümlülüyünə baxmayaraq, keçən əsrin 80-ci illərində mətbuatın xalqlar dostluğu və millətlərarası münasibətlər mövzusunda əksər çıxışları üçün qeyri-peşəkarlıq, səriştəsizlik, qeyri-obyektivlik və s. bu kimi cizgilərin xarakterik olduğunu göstərir”.

Araşdırmanın davamına diqqət yetirək: “Redaksiyaya daxil olan oxucu məktublarının bütövlükdə geniş auditoriyanın reaksiyasının hər bir redaksiya üçün ictimai rəyin həssas barometri rolunu oynaması jurnalist ictimaiyyətinə yaxşı məlumdur. Bu şərtin millətlərarası və dövlətlərarası problematikanın təhlilində nəzərə alınması xüsusilə aktual və vacibdir. Bu məqsədlə tədqiq olunan dövrdə respublikamızda çap olunan dörd qəzetin – “Kommunist”, “Бакинский рабочий”, “Azərbaycan gəncləri” və “Молодежь Азербайджана” qəzetlərinin oxucu poçtunun bir çox parametrlər üzrə kompleks tədqiqatını aparmışıq. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz bütün nəşrlərdə bu dövrdə redaksiyalara daxil olan məktubların sayının davamlı şəkildə azalması müşahidə olunur: bütün redaksiyalara 1986-cı illə müqayisədə 1987-ci ildə 1 mindən 4 minə qədər az məktub daxil olub. “Бакинский рабочий” qəzetinin rusdilli şəhər əhalisindən ibarət stabil oxucu auditoriyasının olmasına baxmayaraq, 1988-ci ildə əvvəlki illə müqayisədə 1,5 min oxucu məktubu itirib. Gənclər qəzetləri isə öz oxucu auditoriyasını tam şəkildə qoruyub saxla bilib. Bu dövr ərzində ən böyük məktub itkisi ilə yalnız “Kommunist” qəzeti rastlaşır, bir ildə oxucu məktublarının demək olar ki, yarısını itirir. 1989-cu ildə bütün redaksiyalarda məktublarla bağlı vəziyyət qismən stabilləşir”.

Uğur

Xalq cəbhəsi.-2016.- 7 dekabr.- S.13.