Azərbaycanda tarixən formalaşmış mədəni müxtəliflik

Araşdırmaçı X.Xəlilli araşdırmalarında bildirir ki, mədəni müxtəliflik Azərbaycan xalqının, onun etnik qruplarının yaratdığı sosial-mənəvi yaşam forması, həyat tərzidir. Qədim yunan coğrafiyaşünası Strabon yazır ki, albanlar sülhsevər, mülayim, səxavətli, əliaçıq və cömərddilər. “Albaniya səxavətlilər, əliaçıqlar, mülayim və comərdlər ölkəsidir”: “Əcdadların psixi siması haqqında bu məlumatı müasirlərinə ötürən isə Azərbaycan xalqının görkəmli vətənpərvər alimi Q.Voroşildir. Qarşılıqlı mənəvi, mədəni anlaşma, qarşılıqlı etimad olmayan toplumda - onun fərdlərində səxavətlilik, əliaçıqlıq, mülayimlik, comərdlik kimi psixoloji keyfiyyətin olması mümkün deyil. Dini məclisdə dualarını “müxtəlif dillərdə” oxuyan 26 tayfadan ibarət albanların səxavətli, əliaçıq, mülayim, comərd kimi psixi simaya malik olması onlar arasında tam qarşılıqlı anlaşma, etimad, bir-birini psixoloji dərk, bütün bunları doğuran formalaşmış sabit həyat tərzinin olduğunu göstərir. Belə bir cəmiyyət müasir Avropanın multukultural adlandırdığı cəmiyyətdir.

M.Yaqubqızının Şəki-Zaqatala zonasının folklor materialı əsasında Azərbaycan multikulturalizminin səbəbləri haqqında mülahizələri diqqəti cəlb edir. O yazır: “Ən qədim dövrlərdən başlayaraq eyni bütlərə, tanrılara, pirlərə inanan region əhalisi qismən yaxın dövrlərdə müxtəlif səmavi dinlərə iman gətirib. Bununla belə regionda yaşayan xalqlar və etnik qruplar onlar üçün ortaq olan qədim pirlərini, ziyarət yerlərini unutmayıblar. Region ərazisindəki “dilək piri”, “göz piri”, “yel piri”, “uşaq piri” və bunun kimi yüzlərlə müqəddəs yer, bu gün belə dilindən və dinindən asılı olmayaraq bütün region əhalisinin ortaq dəyərləri mahiyyətini daşımaqda davam edir”. Düzgün mülahizədir, lakin müxtəlif dilli etnosun eyni məzmunlu vahid mədəniyyət yaratmasının daha bir alt qatı da var. Belə ki, Azərbaycan xalqını təşkil edən bütün etnoqrafik və etnik qruplar antropoloji cəhətdən, fiziki tipcə, həm də mədəniyyətcə yekcins olmuş “etnogenezi yerli-aborigen etnik mədəniyyət əsasında formalaşıb”, yaranıb.

Antropoloq, akademik V.Alekseyev yazır: “Azərbaycanda qədim əhalinin antropoloji tipi hazırda necədirsə, eləcə də olub. Bunlar ensiz sifətli miniatür xəzərlər (kaspilər) idilər. Deməli, aqvanlar (albanlar) azərbaycanlıların qohumları deyil, onların babaları və ulu babalarıdır”.

Elmi müddəaları ilə nəinki keçmiş Sovet imperiyasında, eləcə də elmin inkişaf etdiyi qabaqcıl ölkələrində qəbul edilən arxeoloq, tarix elmləri doktoru, professor İsmayıl Miriyev yazır ki, Şimali Qafqazın eneolit və tunc dövrü mədəniyyətinin Ön Asiya, Şimali Mesopotomiya, Zaqafqaziya mədəniyyətinin təsiri altında formalaşması haqqında rus sovet tarixşünaslığında yetərincə məlumat verilib. O, sözünə davam edərək yazır ki, dargin, ləzgi, avar, lak və b. bütövlükdə Qafqaz dil mühitində olan yaşayış məntəqələrində Qarabulaq, Qazanbulaq, Soyuqbulaq və b. hidronim və yer adları, mərkəzi Qafqazın 5000 m-dən yüksəklikdə yerləşən aşırımlarının, buzlaqlarının türkcə adını verən tayfalar və onun dövrü dəqiq müəyyən edilməlidir”.

Araşdırmaçı daha sonra bildirir: “Hələ ən qədim dövrdən Avropa ilə Asiya arasında dağ səddinin adının türkcə Qafqaz, onun zirvələri Elbrus, Kazbek və Dəmirçi adları türklərin burada aborgenliyinin təsdiqidir. Milli həyatın bütün sahələri, bütün yaradıcılığı dildə ifadə olunduğu üçün multikulturalizm doğuran hiss, tələbat və mənəvi dəyərlər də birinci növbədə dil vasitəsilə müəyyənləşdirilə bilər. Böyük alman filosofu və dilçisi V.F.Humboldt hesab edir ki, dil ruhun və təfəkkürün fəaliyyətidir. İnsan ruhunda gerçəkliyin əksi var. V.F.Humboldt ruhu ilkin hesab edir. Belə nəticəyə gəlir ki, dil xalqın ruhundan doğur, dillərin müxtəlifliyi xalqların ruhunun müxtəlifliyindən asılıdır. O, dilin yaranmasını bəşəriyyətin daxili tələbatı ilə şərtləndirir. O, təkcə insanların cəmiyyətdə xarici ünsiyyət vasitəsi deyil, insanların təbiətinin əsasında dayanır, onların mənəvi qüvvələrinin inkişafı, dünyagörüşünün əmələ gəlməsi üçün zəruridir. Antropoloji və arxeoloji tədqiqatlar irqlərin üst paleolit-mezolit dövründə formalaşdığını göstərir. Bütün xalqları bir kökdən hesab edən antropoloqlar irqlərin müxtəlif iqlimlərin təsirindən yarandığını göstərirlər, Ön və Kiçik Asiyada yaranan avropoidləri birinci irq, monqoloid və neqroidləri ondan ayrılandan sonra düşdüyü yeni iqlimin təsirindən formalaşan irq hesab edirlər. Avropoidlərin gözünün və saçının qara rəngini qafqazlılardan aldığını göstərirlər. Coğrafi vəziyyətə görə Qafqazın Qərbi Avropa ilə müqayisədə insanın ilkin vətəni olmasını daha əsaslı hesab edirlər. Belə ki, Qafqaz üç - Asiya, Avropa və Afrika qitəsinin kəsişməsində yerləşməklə ilkin insanın məskunlaşması üçün vacib olan yüksək dağlarla daha zəngindir”.

Oxucuya təqdim edilən antropoloji və arxeoloji tədqiqatlar Kiçik Asiya, Zaqafqaziya, Xəzərətrafı bölgə vahid antropogenez zonası olmaqla insan əcdadı ¬¬- biososial varlığın, sosial-mənəvi varlığa-insana çevrilib, onun fasiləsiz təkamülü prosesində ilkin etnosların yarandığı ərazidir: “Burada yaşayan xalqlar da məhz ilkin biososial-mənəvi təməlində yaranıb, yaşayıb, inkişaf edib gəlib günümüzə çatan xalqlardır. Onlardan biri və ən böyüyü Azərbaycan türkləridir. Mətanət xanımın Şəki-Zaqatala zonasında qeydə aldığı aya sitayiş, salavat çevirmə, ay məbədi, günəşə sitayiş, günəş allahı, ibtidai pirlər, inam və etiqadlar, andlar bütün Azərbaycanı əhatə edir. Dilindən, dinindən asılı olmayaraq Azərbaycan xalqının bütün etnik və etnoqrafik qruplarının əziz tutduğu mənəvi dəyərlər bu dövrün məhsuludur. Alban dövləti yaranana qədər əcdadlarımız olan müxtəlif dilli tayfalar arasında və Alban dövlətində türk dilinin ümumünsiyyət vasitəsi olması haqqında çoxsaylı mənbələr və tədqiqatlar var. Bunlar arasında ən mükəmməli Q.Vorosilin “Azərbaycan dilinin yazıdan əvvəlki dövrünə dair tədqiqatlar” (rusca, müştərək. B., 1986) və “Qafqaz Albaniyası” (B., 1993) adlı əsərləridir. Qafqazda, Albaniyada çoxdillilik haqqında eradan əvvəlki və son dövrə aid mənbələrdə kifayət qədər məlumat var. Strabon yazır ki, albanlar 26 dildə danışırlar.

X əsrdə ərəb müəllifləri Qafqazda 70-dən 360-a qədər xalq olması haqqında məlumat verir. Etnoslar, xalqlar arasındakı xoşməramlı, mədəni-mənəvi, sosial-iqtisadi, siyasi-ideoloji əlaqələr ilkin olaraq dil əlaqəsindən başlanır, onun ardınca gedir. E.ə. IV minilliyin başlanğıcında Qafqazı öz mədəni təsirinə salan Azərbaycan mədəniyyəti məhz türk dilinin müxtəlif dilli tayfalar arasında ünsiyyət vasitəsinə çevirilməsi nəticəsində yaranıb. Bu da Azərbaycan multikulturalizminin ikinci təməl əsasıdır ki, qədim dövr və orta əsrlərdə yüksələn xətlə inkişafı haqqında dövrün mənbə və təhqiqatları ətraflı məlumat verir. Yeni dövrdə Qafqazda bu proses və münasibətlər haqqında ən ətraflı məlumat verən rus işğalçılarının hərbi-siyasi və müxtəlif aspektli sənədləridir. Qafqazın işğalı başa çatdırıldıqdan sonra buranın iqtisadi-sosial, mənəvi vəziyyəti haqqında imperiyanın mərkəzinə hazırlanan ilk sənədlərin birində deyilir: “Zaqafqaziyanın dili türk dilidir, gözəlliyi, musiqiliyi, öyrənmək üçün asanlığı, təəccüblü deyil ki, Avropada fransız dili necədirsə, burada türk dili elədir”.

Rus ziyalılarından A.A.Bestujev-Marlinski yazırdı ki, Azərbaycan türkcəsini bilən “Asiyanın bir tərəfindən o biri qurtaracağına qədər gedə bilər”. 1837-ci ilin sonlarında rus şairi M.Y.Lermontov dostu S.A.Payevskiyə məktubunda yazırdı: “Tatarca (türkcə - X.X.) öyrənməyə başlamışam, hansı ki burada ümumən Asiyada zəruridir, necə ki fransız dili Avropada”.

1898-ci ilin yayında Dağıstanda olmuş Q.F.Qan yazır ki, burada rus dilini heç kim bilmir, bütün Dağıstanda türk-tatar dili beynəlmiləl dil sayılır, mənim məlumatçı sputnikim Tiflisdəki keçmiş Avstriya konsulu bu dil vasitəsi ilə mənə kömək edirdi. Mənbələr məlumat verir ki, Dağıstanın nəinki müsəlman xalqları, burada yaşayan erməni və yəhudilər də Azərbaycan türkcəsində ünsiyyət qururdular”.

Şəki-Zakatala zonasında hətta bir kənddən ibarət etnik mənlik şüuruna və ada, öz dilinə malik etnik qruplar var ki, çox kiçik bir ərazidə əkinçilik, maldarlıq, və sənətkarlıqla məşğul olmaqla minillərdir yanaşı yaşayırlar: “Bir-birində fərq axtaran tayfa və etnik qrup, etnos müqayisə prosesində adət-ənənəsinə uyğun olan, bir-biri ilə kəskin ziddiyyət təşkil etməyən, təmasları qarşılıqlı anlaşma, hörmət, həmrəyliklə müşayət olunduqda təmas davam edir, qarşılıqlı əxzetmə, bir-birini mənimsəmə davam edir. Elə ki, hər hansı regionda qonşu yaşayan, iki etnosun “biz” və “onlar” fərqləndirməsi adət-ənənələrdən doğan fərqdən bir-birinə iddiadan, xüsusilə üstünlük iddiasından doğan münasibətləri müşayət olunur, onlar arasında müsbət təmasın qurulması mümkün olmur, bir-biri ilə ardıcıl ixtilaflarda, hətta müharibələrdə olurlar. Hərbi üstünlükdən istifadə edib qonşulara qalib gəlsələr də, onlarla mənəvi-mədəni təmasa girə bilmirlər.

Regionda birinci misalın ən gözəl nümunəsini Azərbaycan türkləri yaradıb. Azərbaycan türkləri tarixin heç bir mərhələsində hakim millətçilik, qonşular üzərində üstünlük siyasəti yeritmədiyindən, Qafqaz xalqları arasında həmrəylik yaratdıqlarından dilləri də təbii olaraq ümumünsiyyət vasitəsinə çevrilməklə Azərbaycan-Qafqaz multikulturalizminin mənbələrindən biri olub”.

Araşdırmaçı hesab edir ki, Avropanın multikulturalizm ideyası heç də onun əməkdaşlıq istəyindən deyil, siyasətlərini pərdələmək üçün irəli sürdüyü bir ideya idi: “Göründüyü kimi, insan haqları, hüquqları haqqında bu yarmıçıq ideyalardan üz döndərirlər. Multikulturalizmə reyal yanaşsaq, o, bəşərin arzusu kimi görünür. Apardığımız kiçik tədqiqatlar deməyə əsas verir ki, bəşərin multikultural arzusunun ən real nümunəsini ulu babalarmız yaradıb, müasirlərimiz bunu həyat tərzi kimi yaşatmaqdadır. Vəzifəmiz bu reallığı elmi səviyyədə dünya xalqalarına çatdırmaqla milli tarixi təcrübəmizlə bəşərin gələcəyinə xoş məqamlar bəxş etməkdir. Etnoqrafik müşahidələr və məlumatlar, folklor materialları, tarixi mənbələrin kompleks tədqiqi göstərir ki, Azərbaycan etnoqrafik və etnik qruplarn dilində, folkorunda fərqli kimi görünən mənəvi dəyərlərin məzmun eyniyyətini təşkil etməklə vahid Azərbyacan mədəniyyətini yaradıb, zaman-zaman inkişaf etdirib və etdirməkdədir”.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 8 dekabr.- S.13.