Cavad Heyətin klassik irslə bağlı
çalışmaları
1-ci yazı
«Varlıq» dərgisi folklor,
türk xalqlarının mifologiyası, tarixi-ənənəvi
varlığı klassik ədəbiyyatı ilə
bağlı araşdırma mərkəzlərindən biri
sayıla bilər. Türklərin tarixi təşəkkülü,
türk dünyagörüşü və mədəniyyətinin
dünya sivilizasiyasında yeri, rolu haqqında silsilə tədqiqatlara
öz səhifələrində yer ayırması «Varlıq»
dərgisinin böyük tarixi xidmətləridir. Hələ
Şimalda bu tipli tədqiqatların geniş vüsət
almadığı bir vaxtda Cavad Heyətin türk dövlətləri,
türk xalqları haqqında böyük informasiya tutumu olan məqalələrinin
nəşri milli mənəviyyatımızın öz
kökü, əsli ilə ilişgilərini üzə
çıxartmaqda böyük rol oynayıb.
Qədim türk ədəbi
nümunələri, yazılı qaynaqları haqqında Cavad
Heyətin tədqiqatları anadilli ədəbiyyatımızın
tarixi kökləri haqqında da zəngin məlumat verir. Cavad Heyətin
bu səpgili araşdırmaları «Türklərin tarix və
mədəniyyətinə bir baxış» adı ilə
Bakıda nəşr olunandan sonra “Varlıq”ın tarixi, ictimai
və milli-mənəvi çəkisi haqqında təsəvvürlər
daha da zənginləşdi. Əslində
şovinist siyasət yeridən məmləkətdə bu tipli
tədqiqatların nəşr edilməsi, Cənubda yaşayan
soydaşlarımızın öz tarixi kökünə
qayıdışı üçün zəmin
hazırlayırdı. Şimalda isə
uzun müddət türk xalqlarının tarixi birtərəfli,
səthi öyrənilmiş və nəzəri baxımdan məlum
qəliblərə əsaslanıb.
Cavad Heyətin, ümumilikdə isə
«Varlıq»ın bu istiqamətdəki fəaliyyəti Azərbaycan
türkləri üçün öz tarixlərini öyrənməkdə
zəngin məlumat, informasiya vermək baxımından qiymətlidir.
Cavad Heyətin türk tarixinə dair
araşdırmalarında Azərbaycan faktoru əsas yer tutur.
O, türklərin tarixini üç mərhələyə
bölərək araşdırır. Alim bu
bölgünün ondan əvvəl irəli
sürüldüyünü və elm aləmində qəbul
edildiyini göstərərək yazır: «Türkləri islam
dini, dil və ədəbiyyatlarını nəzərə
alaraq qədim, orta və yeni türklərə, dillərini də
əski, orta və yeni türkcəyə bölübər.
«İslamdan qabaqkı dövrə qədim dövr,
(Göktürk və Uyğurlar dövrü) islami dövrə,
yəni IX əsrdən sonra başlayan və XVI əsrə qədər
olan dövrə orta dövr, ondan sonrakı dövrə yeni
dövr deyilib».
Cavad Heyət əvvəllər
irəli sürülən və elm aləmində qəbul
edilən üç dövrə müvafiq olaraq xronologiya əsasında
türklərin tarixini və mədəniyyətini
araşdırarkən ədəbiyyatın, eləcə də
mədəniyyətin tarixi şəraitlə
bağlılııı konsepsiyasından
çıxış edir. Türklərin
müxtəlif ölkələrdə, ayrı-ayrı
hökumət adı altında yaşamaqda olduqlarını,
«…türk qövmlərinin 29 türk ləhcəsilə
danışdıqlarını, bu ləhcələrin əksəriyyətinin
müstəqil yazılı qrammatika və ədəbiyyatı
olduğunu» xüsusi vurğulayan tədqiqatçı Azərbaycan
xalqının türk xalqlarından biri, Azərbaycan mədəniyyətinin
isə vahid, bölünməz ümumtürk mədəniyyətinin
ancaq bir hissəsi olduğu qənaətindədir. Cavad Heyətin əsaslandığı
ümumtürk ədəbiyyatı konsepsiyası hələ
1920-ci ilə qədər Əmin Abid, Abdulla Şaiq,
İsmayıl Hikmət, Fuad Köprülü kimi ədəbiyyatşünaslar
tərəfindən qəbul edilib, Azərbaycan ədəbiyyatı
məhz ümumtürk ədəbiyyatı kontekstində
araşdırılıb.
Cavad Heyətə görə
«Türklərin tarixinə diqqətli baxış əsasında
belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycan
daim türk dünyasında baş vermiş mədəni, ictimai,
iqtisadi, siyasi, ideoloji mahiyyətli, miqyaslı hadisələrin
mərkəzində olmuş bir ölkədir». Azərbaycan
ədəbiyyatını ümumtürk ədəbiyyatı
kontekstində öyrənmək baxımından «Varlıq»da
klassik irslə baılı dərc edilmiş
araşdırmalar da diqqətə layiqdir. Bu
araşdırmalar sırasında əhatəli olması və
ümumiləşdirmə dəyəri ilə Cavad Heyətin
Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqatları
xüsusi yer tutur. Cavad Heyət öz
araşdırmasında Güney Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixini dörd mərhələyə ayırır: Birinci mərhələ
- Azərbaycan dilinin təşəkkül tarixindən XIX əsrin
başlanğıcına qədər, yəni XIII əsrdən
1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə
- parçalanma zamanınadək olan dövrü əhatə
edir; İkinci mərhələ - 1828-ci ildən 1920-ci ilə
qədər olan dövrü əhatə edir;
Üçüncü mərhələ - Pəhləvi
dövrü və ya tənəzzül dövrüdür. Bu dövrə 1920-1979-cu illər daxildir. Bu dövrdə Şimali və Cənubi Azərbaycanın
bütün sahələrdə əlaqələri kəsilir.
Ancaq 1945-1946-cı illər, xüsusən bir il
sürən Demokratik hökumət dövrü istina təşkil
edir; Dördüncü mərhələ - İslam
inqilabından sonrakı dövrdür; Alimin təklif etdiyi
bölgü Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının
dövrləşdirilməsində ən obyektiv, elmi dövrləşdirmə
hesab oluna bilər. Çünki Cənub ədəbiyyatının
inkişaf tarixini baş verən tarixi ictimai-siyasi hadisələrdən
kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.
Cavad Heyətin fikrincə,
XIX əsrdə bütöv Azərbaycanın ikiyə
bölünməsinə baxmayaraq 20-ci illərə qədər
Şimali Azərbaycan ədəbi prosesləri Cənubda izlənmişdir. Orada çap
olunan mətbuat və kitabların asanlıqla yol tapıb, yayılması
Cənub ədəbiyyatına müəyyən dərəcədə
təsir göstərirdi. Məlum
olduğu kimi, XIX əsrdə Azərbaycanda qəzəl, mərsiyə
və növhə ədəbiyyatı geniş
yayılmışdı. Cavad Heyət bu
dövrün ədəbiyyatına qiymət verərkən
Raci, Dilsuz, Sərraf, Pürıəm, Qumri və başqa mərsiyə
şairlərinin yaratdıqları mərsiyə ədəbiyyatının
Cənubda dilimizin mühafizə olunmasına xidmətindən
bəhs edir. Bu elmi qənaəti M.Ə.Rəsulzadə
vaxtilə mərsiyə ədəbiyyatından danışarkən
söyləmişdi. M.Ə.Rəsulzadə
yazırdı: «Mərsiyənin Azərbaycan ədəbiyyatına
böyük xidməti olub. Əgər türkcə mərsiyə
olmasa, türk şeir və nəzmi də bu dərəcədə
ümumiləşməyəcək və Azərbaycan
xalqı, ehtimal ki, bir çox zaman daha doğma ədəbiyyat
üzü görməyəcəkdi... İştə
mollası, taciri, məmuru hamısı farslaşır ikən,
milli hiss və təəssübü qorumaq baxımından mərsiyələrin
rolu əvəzsiz olub».
Cavad Heyətin «Varlıq»ın ikinci
sayından başlayaraq silsilə ilə «Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinə bir baxış» adı altında ardıcıl
çap etdirdiyi, altı əsrlik dövrü əhatə edən
məqalələrində Azərbaycan ədəbiyyatının
ayrı-ayrı mərhələləri və şəxsiyyətləri
nəzərdən keçirilir. Bu əsəri yazmasına səbəbi
Cavad Heyət belə açıqlayır: «Dilimizin yarım əsrdən
artıq bir müddət faşist pəhləvi rejiminin
yasaqları altında yazılmaqdan məhrum qalıb,
unudulmağa məhkum olunduğundan xalqımız gözəl
dilimizin bədii, ədəbi əsərlərini oxuyub öyrənmək
yerinə varlığının əsalətinə və ana
dilinin öz dili olduğuna dəxi şübhələndiyi
bir dövrdə bu günkü
danışdığımız ana dilinin rəvayətini və
qısaca ədəbiyyatını nəşr etmək daha zəruridir...
Əsərin mükəmməl və ya kafi
olması bəhs mövzusu dəxi deyil. Məqsədimiz
xalqımızı daha yaxından tanış
qılmaq və ədəbiyyatımız barədə bir
fikir verməkdir... Bu əsərin
yazılmasında həm əski qaynaqlardan, mövcud kitab və
divanlardan, həm də Quzey Azərbaycanda və Türkiyədə
yazılan əsərlərdən istifadə edilib».
Silsilə məqalələri tədqiqatçı
Həsənoılu, «Qisseyi-Yusif» əsərinin müəllifi
şair Əli, Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Şah
Qasım Ənvar, Şeyx Əlvan Şirazi, Həqiqi, Həbibi
və Xətai kimi sənətkarların ədəbiyyat tarixində
yeri, mövqeyi, yaradıcılııı haqqında şərhi
ilə başlayır, XIII əsrdən üzü bəri Azərbaycan
ədəbiyyatının inkişafını ardıcıl
izləyir. Sonra böyük klassik şair M.
Füzulinin yaradıcılığından geniş bəhs
edir.
Üçüncü məqalə
Azərbaycan şairləri haqqında məlumat verən
«Töhfeyil-Sami», «Məcmuəl-Xəvas» və Əhdi
Bağdadi təzkirələri və bu əsərlərdə
adları çəkilən Azərbaycan şairlərinə
həsr edilib.
Burada həmçinin XVI əsr şairlərindən
Saib Təbrizi və Qövsi Təbrizi
yaradıcılığına xüsusi diqqət yetirilib.
XVIII əsrdə yaşayıb-yaratmış Molla Pənah
Vaqif, Vidadi və onun müasiri olan Şirvan şairləri, həm
də Aciz, Əbdülrəhman Dilbaz oılu, Arif, Mustafa
Ağa Salik, XIX əsrdə yaşamış mərsiyə
şairləri Raci, Dilsuz, Qumri, Sərraf
yaradıcılııı ilə bağlı ətraflı
söhbət açır, yeri gəldikcə onların
poeziyasından nümunələr verir. Silsilə
məqalələrdə XIX əsrdə yaşayıb
yaratmış Nəbati, Ləli, Heyran xanım, Xalxali
yaradıcılııından da ayrıca
danışılır. «Maarifçi-realist
ədəbiyyat» adlanan bölmədə A.Bakıxanov, İ.
Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh və Q.Zakir haqqında elmi
şərhində tədqiqatçı maarifçiliyin
yaranması və təşəkkülündən bəhs
edir.
XIX əsrin II yarısında yaranan ədəbiyyat
bölməsində böyük mütəfəkkir M.F.Axundov
və S.Ə.Şirvani, Natəvan kimi şairlərin
yaradıcılığından, ədəbi məclislərdən
Azərbaycan mətbuatının ilk nümunəsi
«Əkinçi» qəzetindən, onun
iştirakçılarından, teatrın yaranması və
inkişafından danışılır. Cavad
Heyətin kütləvi oxuculara zəngin elmi məlumat verən
bu məqalələr toplusu 1990-cı ildə Tehranda,
1993-cü ildə isə Bakıda ayrıca kitab halında
çap olunub. Cavad Heyətin nəşr etdirdiyi
kitabları tədqiqata cəlb edərkən daha çox az məlum olan, ya da heç məlum olmayan ədəbi
materiallara xüsusi diqqət yetirməyi məqsədəuyğun
saydıq. Çünki bu təhlil üsulu elm
aləmində maraq doğuracaq yeni faktları nəzərə
çarpdırmağa imkan verir.
Məlum olduğu kimi, «Varlıq»ın ilk nömrələrində C.Heyət ədəbiyyat tarixinə aid məqalələrində Şimali Azərbaycanda nəşr olunmuş qaynaqlara istinad edirdi. Sonralar dil tarixi ilə ciddi məşğul olarkən o, Cənubda yaradılan ədəbiyyatla, türk xalqlarının qədim müştərək folkloru, yazılı ədəbiyyatı və əski türk şairləri ilə hərtərəfli məşğul olmaq zərurəti hiss edir. Bu da tədqiqatçı alimə Azərbaycan tarixinə, ədəbiyyatına dair çox maraqlı və dəyərli faktların üzə çıxarılmasına imkan verir. Ona görə də Cavad Heyətin ədəbiyyat tarixi kitablarında adlarına ya az, ya da heç təsadüf etmədiyimiz şairlərə rast gəlinir. Bu şairlərin əksəriyyəti vaxtilə Azərbaycandan Şərq ölkələrinə, xüsusilə Türkiyəyə mühacirət edənlərdi. Onların arasında Qazi Zərir, Matəmi kimi öz dövrünün qüdrətli şairləri olmuş şəxsiyyətlər barədə türk ədəbiyyatı tarixində geniş bəhs olunmuşdu.
Təəssüf ki, ədəbiyyat tarixi mənbələrində bu məsələyə diqqət yetirilməyib. Cavad Heyət öz elmi araşdırmalarına əsasən belə bir nəticəyə gəlib yazır ki, türk dilinin Azərbaycandan başqa İranın digər yerlərində kütləvi və dağınıq halda yaşayan xalqların da dili olduğu, İrandan başqa Türkiyənin şərq vilayətlərinin və İraqda yaşayan türklərin də Azərbaycan dilində danışıb vahid soy-kökə bağlı olduqları artıq elm aləminə məlumdur. Bu səbəblərə görə «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bir baxış»da bütün bu ölkələrdə yaşamış və əsərlərini Azərbaycan dilində yazmış şair və yazıçılardan da ayrıca bəhs olunur.
Pərvanə Məmmədli
Araşdırmaçı
Xalq cəbhəsi.-
2016.- 23 dekabr. - S.14.