S.C.PİŞƏVƏRİ
TEHRAN-TƏBRİZ DANIŞIQLARINDA
Azərbaycan məsələsini nizamlamaq
üçün Qəvamül-səltənə hökuməti
AMH-nin başçısı S.C.Pişəvəriyə
1946-cı ilin aprelində müraciət etdi. Bu müraciətdə Azərbaycan
xalqının ünvanına çoxlu xoş sözlər
deyilsə də (Tehran həmişə xoş təriflər
deməklə Azərbaycanı öz əsarətində
saxlamışdı) məsələ aydın idi: Molla Nəsrəddin
demiş: “Dava yorğan davası idi”. Qəvamül-səltənənin
bütün cidd-cəhdləri Azərbaycandakı hərəkatı
yatırtmaq və onu yenidən Tehranın əsarətinə
salmaq idi. Tehranla danışıqlar stolu arxasında
oturmağa razılıq almaq üçün 1946-cı il aprelin 22-də Tehrandan gəlmiş ilk
elçini Pişəvəri qəbul etdi. Tehrandan
gəlmi nümayəndəliyə Fətəli İpəkçian
başçılıq edirdi. O, azərbaycanlı idi və
Məclisə Azərbaycandan deputat seçilmişdi. S.C.Pişəvərini yaxşı
tanıyırdı və ona hörmət bəsləyirdi.
F.İpəkçian danışıqlar aparmaq
üçün Qəvamın siyasi məsələlər
üzrə müavini Müzəffər Firuzun
başçı təyin olunduğunu bildirdi. F.İpəkçian da həmin nümayəndəliyə
daxil olan 7 nəfərdən biri idi. İpəkçian
danışıqlara razılıq verməyi S.C.Pişəvəridən
xahiş etməklə yanaşı ona hörmət bəslədiyini
bəyan etmiş və hətta bəzi məsələlərdə
xeyirxahlığını təzahür etdirmişdi.
Sənədlərdən
bəlli olur ki, F.İpəkçian milli ruhiyyəli adam olmuşdu. O, XV Məclis açılana qədər
milli qoşunun və fədai dəstələrinin
saxlanılmasını məsləhət görmüş,
danışıqlar üçün Təbrizə gələcək
nümayəndələrin Azərbaycana münasibətini
açıqlamış, Tehranda azərbaycançı
qüvvələrin getdikcə artdığını və bəzi
yarı məxfi fikirləri şəxsi söhbətində
Pişəvəriyə bildirmişdi.
İpəkçianla görüşdən sonra
S.C.Pişəvəri mərkəzi dövlətlə
danışıqlara razılıq vermişdi. İpəkçian
Təbrizdə olarkən gizli bir məsələnin
üstünü açmışdı. Onun
dediyinə görə, Təbrizə gələnədək
o, Tehrandakı sovet səfiri İvan Sadçikovun
görüşündə iştirak etmişdi. Bu görüş zamanı məlum olmuşdu ki, Qəvamül-səltənə
ilə səfir arasında Azərbaycan məsələsinə
aid gizli razılıq əldə olunmuşdu.
Beləliklə, Azərbaycan Milli hökumətinin və
Azərbaycan xalqının taleyi onlardan gizli sadçikovlarla qəvamlar
arasındakı sövdələşmədə artıq həll
olunmuşdu. Şimali İrandakı qara qızılın
parıltısı altında dönüklük edən Kreml rəhbərliyi
Azərbaycandakı hərəkatı söndürməkdə
İranın şahənşah dövlətinə
dolayısı ilə yardım göstərmişdi. Azərbaycandakı
hərəkatın müqəddəratını həll etmək
üçün Tehranla danışıqlar aparmaq məqsədilə
1946-cı il aprelin 28-də S.C.Pişəvəri
başda olmaqla Azərbaycan nümayəndəliyi Tehrana gəldi.
Qeyd etmək lazımdır ki, S.C.Pişəvəri
nümayəndəliyə başçılıq etməyə
və Tehrana getməyə meyilli deyildi. O, qan təzyiqinin
yüksək olduğunu əsas gətirib Tehrana getməkdən
qəti boyun qaçırdısa da, son anda razılıq verməyə
məcbur olmuşdu. Tehrana gedəcək
nümayəndə heyətinin tərkibi aprelin 22-də
baş nazir S.C.Pişəvərinin sədarəti altında
keçən iclasda müəyyənləşmişdi.
Nümayəndə heyətinə əvvəlcə
doktor S.Cavid daxil olsa da, S.C.Pişəvərinin təklifi ilə
o, Təbrizdə qalmalı oldu və daxili işlər naziri vəzifəsi
ilə yanaşı baş nazirin səlahiyyətləri də
müvəqqəti olaraq ona etibar edildi.
Qəvam dövləti danışıqların əhəmiyyətini
azaltmaq üçün onun Tehranda yox, Kərəcdə
aparılmasını təklif etmişdi. S.C.Pişəvəri
bu haqda qəti etirazını F.İpəkçian vasitəsi
ilə mərkəzə çatdırdıqdan sonra Qəvam
danışıqların Tehranda aparılmasına razı
olmuşdu. Danışıqlar aparmaq
üçün Tehrana gedən Azərbaycan nümayəndəliyi
Təbrizdəki təyyarə meydanında böyük
izdihamla yola salınmışdı. 1946-cı il aprelin 29-da Tehranda Azərbaycandan gəlmiş
nümayəndə heyəti ilə rejim nümayəndələri
arasında danışıqlar başlandı.
Danışıqlarda mərkəzi dövlət tərəfindən
baş nazirin siyasi məsələlər üzrə
müavini Müzəffər Firuz, hərbi müavini,
şahın çox yaxın adamı, general Hidayət, general
Məhəmmədəli Müqəddəm, Musəvizadə
(baş nazir dəftərxanasının məsulu) və
mühəndis Xosrov Hidayət iştirak edirdilər. İki həftəyə
qədər davam edən danışıqlarda Tehran hələ
aprelin 21-də elan etdiyi və Azərbaycan rəhbərliyinə
təqdim olunan 7 maddədən ibarət təkliflərindən
əl götürmədiyi kimi, Azərbaycan nümayəndəliyi
də 33 maddədən ibarət irəli sürdüklərindən
geri çəkilmədi.
Azərbaycan
nümayəndəliyinin tələblərini Əhməd Qəvam
1946-cı il mayın 13-də radio ilə
çıxışında şərh edib. Həmin
çıxışdan məlum olur ki, S.C.PişəvəriAzərbaycana
baş valinin (Ostandarın) təyin olunmasında Əyalət
Əncüməni şurası ilə məsləhətləşməni,
ordu, polis və jandarm rəislərinin təyinatında isə
Azərbaycan Əyalət şurasının təqdimatının
hökumət tərəfindən təsdiqini irəli
sürmüşdü. Azərbaycanda
keçirilmiş torpaq islahatı nəticələrinin
dövlət tərəfındən qəbul olunması təklif
edilmişdi. Əslində Azərbaycan
nümayəndələrinin irəli sürdüyü təkliflərin
və tələblərin miqyası daha geniş idi. Azərbaycan
nümayəndəliyi təklif edirdi ki, əvvəlcə Azərbaycanın
muxtariyyatı və ADF dövlət tərəfindən rəsmən
tanınsın, hərəkat
iştirakçılarının təqib olunmaması haqda
dövlət zəmanət versin, Azərbaycanın ərazi
bütövlüyü saxlanılsın, fədai dəstələrindən,
qoşun və zabitlərdən Azərbaycanda əmniyyətin
və təhlükəsizliyin qorunub saxlanılmasında
dövlət tərəfindən istifadə olunsun, 5-ci sinfə
qədər təhsil ana dilində aparılsın və
yuxarı siniflərdə fars dili ilə yanaşı Azərbaycan
dilindən də istifadə olunsun, xalisə torpaqların kəndlilərin
ixtiyarında qalması, kəndlilərə verilmiş
mülkədar torpaqlarının bir qisminin pulunun hissə-hissə
ödənilməsi, seçkilərin azad və demokratik
keçirilməsi və qadınlara verilmiş seçki
hüququnun saxlanılması, Azərbaycandan
götürülmüş gəlirin 75%-nin Azərbaycanda
qalması və onun Azərbaycanın iqtisadi dirçəlişinə,
şəhər, rayon və kəndlərin
abadlaşdırılmasına, yolların, körpülərin,
artezian quyuların və su mənbələrinin təmizlənməsinə
sərf olunması və s. və i.a. Azərbaycan nümayəndəliyinin
təkliflərində səsləndirilən və qeyd olunan əsas
maddələr idi.
Qəvamül-səltənə
hökuməti nümayəndəsinin
danışıqların ikinci görüşündə irəli
sürdüyü təkliflərə gəldikdə bu təkliflərin
qısa məzmunu belə idi: bir sıra sahələrin
başçıları (kənd təsərrüfatı,
ticarət, sənət, daxili nəqliyyat, maarif, səhiyyə,
milis, ədliyyə, prokurorluq və maliyyə işləri
üzrə) Azərbaycan əyalət və vilayət əncümənləri
tərəfindən seçiləcək, lakin onlar Tehran
dövlətinin təsdiqindən sonra legitim ola bilər; Azərbaycan
valisi dövlət tərəfindən təyin olunur və bu
təyinat Əyalət Əncüməninin nəzərinə
çatdırılır. Hərbi və jandarm
qüvvələri başçılarının təyinatı
dövlətin səlahiyyətində qalır. Dövlət
dili fars dilidir, məhəlli idarə və dəftərxanalarda
fars dili ilə yanaşı türk dili də işlədilə
bilər və ibtidai siniflərdə dərslər Azərbaycan
dilində aparılacaq; xəzinəyə daxil olan gəlirin
bir hissəsi Azərbaycan şəhərlərinin
abadlığına, maarif, səhiyyə işlərinə sərf
olunacaq; demokratik təsisatların, həmkarlar
ittifaqının fəaliyyəti azaddır; milli hərəkatda
iştirak edənlər hər cür cəza və təqibdən
azaddırlar; Məclisdə azərbaycanlı deputatların
sayca artırılması məsələsinə 15-ci məclisdə
baxılacaq və s.
Qəvamül-səltənə hökuməti tərəfindən bağlanılması təklif olunan sazişin mətnindəki maddələrin çoxunun hiyləgərcəsinə yazıldığını və Azərbaycan “fəth” olunandan sonra bunlara əməl olunmayacağını Azərbaycan nümayəndəliyi dərk edirdi. Bunu S.C.Pişəvəri Tehrandakı danışıqlardan qayıtdıqdan sonra Təbriz radiosu ilə çıxışında bir daha bildirmişdi. Danışıqlar zamanı mərkəzi dövlətin nümayəndəliyi müxtəlif bəhanələrlə Azərbaycan nümayəndəliyinin irəli sürdüyü təkliflərin demək olar ki, çoxunu və əsaslarını qəbul etmədi. Buna görə də danışıqlar nəticəsiz qurtardı. Tərəflər arasında prinsipial məsələlərdə ciddi fərqlərin mövcudluğu məlum oldu. Bu vəziyyət nə mərkəzi dövləti və nə də Tehranrandakı sovet səfiri Sadçikovunvu təmin
etmədi.Azərbaycan nümayəndələrini qəbul edən Sadçikovun Stalindən S.C.Pişəvəriyə ünvanlanmış teleqrafi Pişəvəriyə göstərməsi də danışıqlarda nəticələrin dəyişilməsinə kömək etmədi. Azərbaycan nümayəndəliyi 1946-cı il mayın 13-də (Sovet qoşunları Güney Azərbaycanı tam tərk etdikdən 4 gün sonra) Təbrizə döndü. Tehranda ikən Stalindən məktub alan S.C.Pişəvəri «Məzlumların atası»nın xəyanətini açıq-aydın bir daha başa düşsə də, artıq gec idi, iş-işdən keçmiş, Azərbaycandakı hərəkata Sovetlərin xəyanət möhürü vurulmuşdu.
Stalin Pişəvəriyə məktubunda Pişəvərini həm İran daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə vəziyyəti düzgün qiymətləndirməməkdə ittiham edir, «Azərbaycanın inqilabi tələblərinə nail olmağı» ona günah sayır, onu İranda dərin inqilabi böhranın olmamasına, fəhlələrin sayca azlığına, kəndlilərin qeyri-fəal olduğuna və beynəlxalq vəziyyətin İrandakı inqilabi situasiyanın xeyrinə olmamasına inandırmağa çalışırdı. Bütün ölkələrin inqilabi çevriliş vaxtı Rusiyanı təqlid etməyini mütləqləşdirən Stalin məktubunda yazır: «...deməli, İranda belə bir şərait yoxdur ki, Leninin 1905 və 1917-ci illərdəki taktikasını yürütməyə imkan versin». Stalin Sovet qoşunlarının İrandan mümkün qədər bir az gec çıxarılmasını Avropa və Asiyada sovetlərin «xilaskarlıq siyasətinin əsaslarını» sarsıda biləcəyini və buna görə də qoşunların İrandan çıxarılması zərurətini məktubda xatırladır. Stalinə görə İranda inqilabi şəraitin olması üçün, İran hansı ölkə ilə isə uğursuz müharibə vəziyyətində olmalıdır. Elə bir vəziyyət olmadığı üçün Azərbaycandakı hərəkatı davam etdirməyin və dərinləşdirməyin məqsədə uyğunluğu yoxdur və buna əsasən sovet qoşunları oradan çıxarılmalıdır. Stalin öz məktubunda bir vaxtlar irticaçı adam kimi tanıdığı baş nazir Qəvamı demokratik islahatlara tərəfdar adam kimi səciyyələndirir və onun «İranın demokrat elementləri arasında dayaq axtardığı» qeyd olunur.
S.C.Pişəvərinin Tehran danışıqlarında özünü sərt aparması, Sovet səfirinin «məsləhətlərinə» kifayət qədər əməl etməməsi Sovetlərin Pişəvəriyə inamını xeyli azaltdı. «S.C.Pişəvərinin bir sıra mətləbləri açıq söyləməsi, Gilan hadisələrini xatırlatması, Sovet siyasətinə artıq inanmadığı Stalini bir qədər narahat etmişdi». Əslində Stalinin Pişəvəriyə məktub ünvanlandırmasının bir səbəbi də bu idi. Sovetlərin S.C.Pişəvəridə kommunist məsləkinə inamının tədricən itməsi və onun zindanda tünd gedən kommunistlərlə məlum mübahisə və ixtilafları, istintaq sorğusunda sovet kommunistləri əleyhinə dedikləri sovet kəşfiyyatı orqanlarına çatdırılmamış deyildi. Buna görə 1946-cı ilin mayından başlayaraq Pişəvəri İrandakı Sovet xəfiyyəsinin nəzarətinə alınır. Onun hətta evdə və iş yerində danışıqlarının gizli qeydə alınması faktları mövcuddur. Pişəvərinin müavini olmuş Nüsrətulla Cahanşahlu Əfşar 2001-ci ildə çap etdirdiyi xatirələrində yazır: «Mən Pişəvərinin iş otağında Tehrandakı danışıqlar zamanı Sovet səfirinin mövqeyindən narazılığımı bildirərkən Pişəvəri barmağı ilə dodaqlarını qapamaqla mənə susmağa, mövzunu dəyişməyə işarə etdi. Sonra biz həyətdə gəzişərkən o, iş otağına, hətta evinə səs yazma aparatının qoyulmasını güman etdiyini bildirdi”. Xatirələrdən bəlli olur ki, S.C.Pişəvəri 1946-cı ilin mart-aprel ayından artıq sovet kəşfıyyatının bilavasitə nəzarətində idi və bütün hərəkətləri izlənilirdi.
Əkrəm Rəhimli
AMEA Şərqşünaslıq
İnstitutunun
"Güney Azərbaycan
elmi araşdırmalar" şöbəsinin müdiri
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 29 dekabr.-
S.14.