Kəmaləddin Qədimin poeziyasında Vətən
dərdi, Yurd sevgisi
Kəmaləddin Qədimin adı poeziyasevərlərə
yaxşı tanışdır. Bədii
düşüncəsində heç kəsə bənzəməyən
özünəxas təhkiyəsi, ifadə bənzərsizliyi,
obrazlı deyimləri şairi fərqləndirən
xüsusiyyətlərdəndir. Yaradıcılığında
folklora söykənən, xalqımızın min illərlə
sınaqdan keçirdib bugünümüzə gətirdiyi mənəvi-əxlaqi
dəyərləri poeziyasının məhək
daşına çevirən şairin düşüncələrindəki
istilik, doğmalıq da məhz bu yaxınlığın nəticəsidir.
Ululardan eşitdiyi nağıllar, dastanlar, əhvalatlar
şairin şeirlərində yeri gəldikcə yeni
biçimdə, yeni nəfəsdə və obrazda
özünü göstərir.
Uşaq dünyasının ən şirin
nağıllarından biri də xalq qəhrəmanı
Koroğlu haqqında şairin eşitdikləridir. Uşaq
vaxtı eşitdiklərini xatırlayıb poeziyasına gətirməklə
şair, əslində heç o duyğulardan
ayrılmadığını ifadə etmək istəyir.
Çünki Qıratıyla, Düratıyla, Misri
qılıncıyla Koroğlu xalqın yanındaydı, millətin
fəxriydi, Vətənin dayağıydı. Şair
təəssüflənir ki, bir zamanlar Düratıyla,
Qıratıyala misri qılıncıyla döyüşlərdə
qəhrəmanlıq göstərən, igidlik nümayiş
etdirən Koroğlunun səsi gəlmir. Bu arzuyla Kəmaləddin
Qədim nağıllarımızda olan təkərləmələrdən
uyğun iqtibaslar edərək “İki nağıl” şeirində
yazır:
Biri
varmış, biri yoxmuş,
Biri
acmış, biri toxmuş,
Bir qocaman
dünya varmış...
Düratıyla,
Qıratıyla,
Misri-misri
qılıncıyla
Bir qəhrəman
dünya varmış...
İtirilmiş Misri qılıncın yeri
görünür. Koroğlunun igidliyinin tam yarısı
atının və qılıncının payına
düşürdü, desək, səhv etmərik. Heyif ki, itirilmiş Misri qılınc, dölü dəyişilmiş
qıratlar Koroğlu mifini də aradan qaldırıb. Belə bir dövrdə - yəni Koroğlunun
olmadığı zamanda tədbirli davranmalı, düşmənə
girəvə verilməməliydi. Bu
baxımdan onun şeirlərində Vətən dərdi,
el-oba təəssübkeşliyi özünü bütün
təzahürləri ilə biruzə verməkdədir.
Bəzən də şair folklordan gələn
epizodları şeirinə daxil etməklə, dünyanın
özünün bir nağıl olduğuna inanmaq istəyir. “Ya
işıqgələndi, ya ithürəndi” şeiri sanki bir
nağıldı. “Bizim elə iki yolumuz olub, ya
işıqgələndi, ya ithürəndi”,-
deyəndə şair nağıl qəhrəmanlarımızın
qarşısına çıxan iki yoldan birini seçmək
məcburiyyəti qarşısında qalmalarını
xatırlatmaq istəyib. İşıqgələn
yolun sonunda həmişə div, ithürən yolun sonunda it
vardı. Hər iki yol təhlükəli
olduğu qədər də risqliydi. Qəhrəmanın
qələbəsi də onun risqindən, cəsarətindən,
mərdliyindən, mübarizliyindən asılıydı.
Şair nağıl
dünyagörüşünü günümüzə gətirəndə
istiqaməti Şuşadan alınan xəbərlərə
yönəldir. Bu xəbərlərin şad və bəd
olmağından asılı olmayaraq qarşıda yenə də
iki yol olduğunu tam anlamı ilə dərk edirsən:
Xəbər
var can verir daşa can, xəbər,
Bəzən də yaşamır başacan xəbər.
Yenə də
xəbər var Şuşadan, xəbər,
Ya işıqgələndi, ya ithürəndi.
Qəlbinin
dərinliklərində Şuşa dərdinin
kök saldığını dəfələrlə dilə
gətirən şair, dərdin əlacını da bu yollardan
birini seçib cəsarətlə keçməkdə
görür. Hətta, “təpədən-dırnağa
nağıl” olan dünyanın iki yoldan ibarət olduğu qənaətinə
gəlir. Şair başqa bir şeirində
yenə də Şuşadan danışır. Şuşasız Vətəni tam anlamıyla vətən
kimi qəbul edə bilmir. Şuşanın
itirilməsi ilə barışa bilməyən şair
“gödəninə qul olanları” Vətənin haqqında
düşünməyə səsləyir. Ürək ağrısıyla onlara “qardaş” deyir,
qardaşların biganəliyinə təəssüflənir.
Hər
şeydən öndədi gödən deyilən,
Gödənin quludur bədən deyilən.
Hələ
Vətən deyil Vətən deyilən,
Şuşasız adi bir torpaqdı, qardaş.
Qeyd etmək
lazımdır ki, Şuşa dərdi
şairlərimizin əksəriyyətinin
yaradıcılığından yaralı və
qırmızı xətlə keçir. Və
müstəqillik dövrü poeziyamızda ictimailəşmiş
bu ruh yaxınlığı şairlərin eyni Vətən dərdini
paylaşdıqlarının göstəricisidir. Bu dərd müstəqillik dövründə
yaşayıb- yaradan şairlərimizin, demək olar ki,
hamısının yaradıcılığında əsas yer
tutur. Dünyasını dəyişənlər
bu dərdi həyatlarının sonluğu, yaşayanlar bəlası
kimi gördülər.
Bəli,
Şuşasız Şuşa dərdi,
Laçınsız Laçın dərdi şairi bitirib
tükədir. Şuşasız, Laçınsız Vətəni
qəbul edə bilməyən K.Qədim öz dərdini elin dərdinə,
elin-yurdun dərdini öz dərdinə calayır:
Əvvəldə
kimdisə, nəhayət, mənəm,
İnsan cildində xəyalət mənəm.
Şuşa,
Laçın boyda əyalət mənəm,
Bitib
tükənirəm hər gün, İlahi!
Bəzi
adamların düşüncəsində Vətən dərdinin
az qala tauna, vəbaya çevrilməsi
prosesi getdiyini görən şairin kədəri anlaşılandır.
El-obanın problemləri bir-birinin üstünə
yığışsa da, çal-çağırlı
toy-düyünlərin, şadlıq və şənliklərin
mahiyyətində nəyin dayandığı insanı
düşündürür. Sanki bəzi adamlar
manqurtlaşdıırılmış zehinləri ilə
müqəddəs Vətən dərdini
aşağılayır, unutdurmağa
çalışırlar:
Gördük
yaman qaba dərdi,
Belə taun, vəba dərdi.
Qalıbdır
el-oba dərdi,
Toy-düyündən aşağıda.
“Elnən gələn dərd-bəla toy-bayramdır” -
deyirlər.
Bu sözün nə zaman, hansı münasibətlə deyilməsindən
asılı olmayaraq elin, yurdun işğalı heç vaxt
toy-bayram ola bilməz. Bu elə
bir dərddir ki, hər an, hər dəqiqə insanı
ağrıdır. Onun qarşısında
çox böyük məsuliyyət qoyur. airin Şuşa dərdi ona toy-bayramı
xatırlatmır, qınaq gətirir. Yuxarıda
qeyd etdiyimiz deyimin əksinə olan atalardan qalma bir məsəl
də var. Deyərlər ki, “İçim məni
yandırır, bayırım özgəni”. Şuşanın düşmən tapdağı
altına keçməsində nə qədər
günahımızın olduğunu müəyyənləşdirmək
çətindir. Amma bəzən
sözarası bu problem ətrafındakı
danışıqlarda günahı öz üzərimizə
götürüb “Şuşanı verdik” deyirik. Dediyimiz sözün məsuliyyəti bir tərəfə
qalsın, qınağını çəkmək özü
də çox ağır suçdur.
Taleyinə müxtəlif zamanlarda, müxtəlif yerlərdə
oyun çıxan şairin şeirlərində bu oyunların
tarixi, mahiyyəti, alt qatda yatan məna yükünün
işıqlandırılması və dərkinə
çalışılsa da, bu, hər zaman mümkün olmur. Nə bu oyunu
oynayanlar uşaqlardı, nə də bunlar yalançı
uşaq oyunları.
Bir oyundur
bu da belə,
Qul oynayır, xan oynayır.
Oyun olmaz
Xuda, belə,
Damarlarda qan oynayır.
Şair şeirin daha sonrakı bəndlərində
kiçik məhəlli düşüncədən qlobal
görüşə addımlayır, siyasi dünyanın
seyrçi mövqeyinin anlaşılmazlığını
vurğulayır. Ermənilərin qurduğu oyunun parçasına
çevrilən “sülh”, “demokratiya”
carçılarının guya “tərəfsizlik” nümayiş
etdirməsi tamamilə riyakarlıqdır. “Oynayır”
şeirinin mahiyyətində də duran əsas məsələlərdən
biri də budur:
Bu dəyişməz
nə havadır,
Güldürür düşməni, yadı.
Nədir
bu oyunun adı,
Hamı
nazıynan oynayır?..
Şairin təəccübü anlaşılandır. Yəni
doğrudanmı dünya bir ovuc erməninin əlində aciz
qalıb? O, buna inanmır. Ortada bir həqiqət var ki,
ermənilər dünyanın super güclərinin əlində
bir alətə çevrilmiş toplum olaraq ümumən
türk dünyasının əleyhinə işlədilir və
müdafiə olunur. Bu səbəbdən də
şairlərimizin poeziyasında artıq səbirlərin
tükəndiyi, damarlarda qanın tıncıxması kimi
mövqelərin ortaya çıxması təbii
qarşılanmalıdır.
Oyundan söz düşmüşkən qeyd edək ki,
şairin “Atlarda kimin atı” şeiri də xalq adət-ənənəsi
ilə bağlıdır. K.Qədim “Atlarda kimin
atı” şeiri ilə uşaqlıqda oynadığı bir
oyunu xatırladır. Belə ki,
uşaqlıqda iki dəstəyə bölünüb
oynadıqları bu oyun özünəxas xüsusiyyətləri
ilə seçilirdi. Atları tapmaq, minib
çapmaq böyük əyləncə və igidlik hesab
edilirdi. Atın şərəfinə
söz demək, onun nişanələrini düzgün təyin
etmək, sonra da sahibini tapıb minmək icazəsi almaq o
vaxtın uşaqlarının sağlam, cəsur böyüməsini
şərtləndirən səbəblərdən idi.
Şairin uşaqlıq dövrü təqribən XX əsrin
60-cı illərinin sonuna düşürdü. O vaxtlar atlar çox idi, hətta
kolxozlarda at sürüləri saxlanılırdı. Artıq 70-ci illərin sonlarında atların
sırası seyrəldi, tək-tək adamlarda at qaldı.
Atlar azaldığı kimi at
yarışları da keçirilmədi, hətta bir müddət
tamam unuduldu. Bu unutqanlıq şairin
poeziyasına kədər notları gətirdi. Və zaman keçdi, kəndlərdə atların
çapılırkən nallarından qopan səslərin zəifləyib,
yoxa çıxmasından sonra “adamsız evlər” problemi
meydana çıxdı. Evlər tərk
edildi, dağıdıldı, xarabalığa çevrildi.
Qarabağ müharibəsi neçə-neçə
yurd yerini viranəliyə çevirdi.
Sən
adlı yiyəsi ölüb bu evin,
Bu evin sən adlı varisi çatmır.
Yarısı
daş-kəsək olub bu evin,
Yarısı
sən idin... yarısı çatmır...
Ev dedikdə adamın xəyalına ilk növbədə
insanların yaşadığı, deyib güldüyü,
qonaqlı-qaralı yaşayış məskəni gəlir. İnsansız evlər bir
yığın daş-kəsəkdən başqa nə adlana
bilər ki?... Lirik mənin bir zamanlar
yaşadığı bu ev öz qüdrətini,
əzəmətini itirib. Bu evlərə bir
zaman istilik verən, rahatlıq gətirən ocaqlar
sönüb. Bu ocaqları yenidən
alışdırmağa köz də qalmayıbdı. Evlərin incik baxışı qarğışa
çevrilib adamı tutur.
Adamı
bir incik baxışı tutur,
Tutur qar-boranı, yağışı tutur.
Adamsız
evlərin qarğışı tutur,
Adamsız
evlərin Tanrısı çatmır...
Şairin qələmindən çıxan evlərin
obrazlaşdırılmış sifəti oxucunun gözləri
qarşısında canlandıqca onu düşünməyə
məcbur edir.
Kimdir günahkar? Evlərmi, insanlarmı,
ya zamanmı?! Bütün bunlarla bərabər
şairin poeziyasında xalqımızın min illərlə əzizlədiyi,
nəsil-nəsil ötürdüyü adət-ənənələrə
sayğı göstərmək, bayramlaşma əhvallı
şeirlər də var. Kəmaləddin Qədimin “Axşam
çatmaz axşamına bu yazın” şeirində Novruz
bayramında fala çıxma səhnəsi təsvir edilib.
Məlumdur ki, bayram axşamı qapı dalında dayanıb
qulaq asarlar, görsünlər kim nə
danışır. Eşidilən sözlərə
görə gənclər öz talelərində baş verəcək
əlamətlər axtararlar. Xüsusilə
subay oğlanlar, qızlar öz qismətlərini arayarlar.
Burada da şair əzazil olan “Zülüm Həsənə”
üz tutaraq sözlərinə diqqət etməsini
vurğulayır, onun köntöy sözlərindən
neçə qəlbin qırılmasını istəmir:
Subay
oğlan, bax belədi düzü, gəl,
Dərd eləmə heç özünə bu dərdi.
Bir də
yoxla o inadkar qızı gəl,
Eh, bu
axşam ipəkdən də betərdi.
Pəncərədən qulaq asan çox olar.
Qapılardan atılmamış şal hələ.
Şirin
danış, neçə ümid yıxılar,
Nizami MURADOĞLU
Filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 30 dekabr.-
S.14.