Ceyhun Hacıbəyli Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizə aparıb

Maarif Teymur: “O, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında böyük xidmətlər göstərib”

Bu il tanınmış ictimai xadim Ceyhun Hacıbəylinin anadan olmasının 125 ili tamam olur. Ceyhun Hacıbəyli (1891 - 1962) 1891-ci il fevralın 2-də anadan olub. İlk təhsilini Şuşada alıb, təhsilini Bakıda başa vurub, Peterburq universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olub. Burada bir il təhsil alıb, sonra Parisdə Sorbanna universitetinə dəyişilib, siyasi biliklər məktəbində təhsilini, habelə jurnalistlik fəaliyyətini davam etdirib. Parisdən qardaşı Üzeyir Hacıbəyliyə məqalələr göndərib, "Baku", "Kaspi" qəzetlərində çap olunub.

Ömrünün çox hissəsi Parisdə keçib. 1919-cu ilin yanvarında Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi altında Versal sülh konfransına göndərilən nümayəndə heyəti tərkibində Ceyhun Hacıbəyli də vardı. Bu vaxtdan ömrünün sonuna kimi Parisdə yaşayıb. Parisdə yaradıcılıqla, eləcə də ictimai işlərlə məşğul olub. Fransızca çıxan "Qafqaz" dərgisinə, Münhendə Azərbaycan Milli Birliyinin orqanı olan "Azərbaycan" məcmuəsinə redaktorluq edib.

1925-ci ildə Üzeyir bəyin "Arşın mal alan" operettasının librettosunu fransız dilinə tərcümə edib, 1928-ci ildə uğurla tamaşaya qoyub. 1930-cu ildə "Azərbaycan mətbuatı tarixi", 1933-cü ildə "Qarabağ dialekti və folkloru" kitabları fransız dilində işıq üzü görüb. Vəfatı ilə bağlı yaxın dostlarından doktor Əziz Alpaut Parisdə türkcə çıxan "Mücahid" adlı aylıq ictimai məcmuəsində "Bir böyük itkimiz daha" məqaləsində yazırdı: "Vətən səni unutmayacaq, bir gün bağrına basacaq".

S.Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət arxivinin direktoru Maarif Teymur bildirir ki, mühacir ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi, yazıçı, salnaməçi, jurnalist, tərcüməçi-redaktor Ceyhun Hacıbəylinin arxivdəki 649 saylı fondunda ayrı-ayrı mövzular üzrə qruplaşmalar aparılıb, fondda saxlanılan sənədlərin üç elmi siyahısı sistemləşdirilib. C.Hacıbəylinin fondunda 20 mindən artıq sənəd var. Sənədlərin əksəriyyəti rus, ingilis və fransız dillərindədir. Mühacir ədəbiyyatının tədqiqatçılarından olan Ramiz Abutalıbov C.Hacıbəyli ilə bağlı bir çox sənədləri arxivə təqdim edib: "Ceyhun Hacıbəyli ədəbiyyatşünas, folklorşünas, politoloq, musiqi nəzəriyyəçisi, istedadlı fəlsəfəçi kimi Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında xidmətlər göstərib".

Hacıbəylilər XX yüzilin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan mədəniyyətinin, ictimai-siyasi fikrinin sistemli halda formalaşmasında mühüm xidmətlər göstəriblər: "Ceyhun Hacıbəyli bu dövrlərdə qələmini jurnalistikada sınayıb. O dövrdə "Şərqi Rus", ondan sonra çıxan digər qəzetlərdə çalışıb. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyəti dövründə nəşr edilən rəsmi dövlət qəzeti olan "Azərbaycan"ın baş redaktoru olub. Az sonra Azərbaycanı tərk etməyə məcbur olan Ceyhun Hacıbəyli ömrünün sonunadək qürbətdə yaşayıb və bütün yaradıcılığı, ruhuyla Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizə aparıb. O zaman Azərbaycanda artıq məşhur bəstəkar kimi tanınan Üzeyir Hacıbəyli Ceyhun Hacıbəylinin Azərbaycana dönüşü, onun haqqındakı təəssüratların dəyişilməsinə nail olmaq istəyib. Onların arasındakı məktublaşmalar həmin dövrün ziddiyyətli məqamlarının aydınlaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Üzeyir Hacıbəyli qardaşına yazdığı məktubların birində qeyd edir ki, Mustafa Quliyevlə danışıb, gəlişində onun üçün problemlər yaradılmayacaq, burada iş tapmaq məsələsi də həll ediləcək. Ancaq sovet quruluşuna olan qəti münasibətinin nəticəsidir ki, Ceyhun Hacıbəyli qürbətdə yaşayıb Azərbaycan uğrunda mübarizə aparmağı hər şeydən üstün tutub".

Ceyhun Hacıbəylinin mühacirətdə yaşayarkən ardıcıl olaraq Azərbaycanda, eləcə də keçmiş SSRİ məkanındakı bütün hadisələri bir politoloq olaraq diqqətlə öyrənib, ardıcıl, ciddi mübarizə aparıb: "Bu müşahidələr və təhillərdəki aydınlıq ilk növbədə tədqiqatçını heyran edir. O, bütün şüurlu həyatını tərəddüdsüz olaraq Azərbaycan uğrunda mübarizəyə həsr edib. 1990-cı illərdə Ramiz Abutalıbovun Bakıya gətirdiyi zəngin sənədlər içərisində Ceyhun Hacıbəyliyə aid xeyli soraqlar var idi. Bu sənədlər əsasında biz Ceyhun Hacıbəylinin adına xüsusi fond təşkil etdik. Burada Ceyhun Hacıbəylinin həm ictimai-siyasi, həm bədii yaradıcılığına dair soraqlar toplanıb. Hacıbəyli staxanovçuluq hərəkatının sovet insanına mənəvi psixoloji baxımdan nə cür zərbə endirdiyini açıq-aydın sübutlarla göstərir. Tarlada işləməyə məhkum edilən hamilə qadının Stalin rejiminin "bərəkallahına" görə bətnindəki körpəsini qurban verməsini bütün acı-ağrısı, yurdunun taleyinə narahatlığı ilə ifadə edir. Ceyhun Hacıbəylinin fransız dilində yazdığı hekayələr onun daxili dünyasını, narahat təbiətini, yurda qarşı sevgisini bütün çalarları ilə ifadə edir. Bu əsərlərdə dövrün, zamanın girdabına məhkum edilən insanların əzablı həyatı məharətli şəkildə öz əksini tapıb. Azərbaycanı o zaman tərk edən Ceyhun Hacıbəylinin 90-cı illərdə Vətənə ruhən qayıdışını həmişəlik qayıdış hesab etmək olar".

Azərbaycana tükənməz sevgisi, böyük mübarizəsi ilə Vətən üçün yaşadığını sübut etdi: "Onun arxivimizdə mühafizə edilən yaradıcılıq soraqları içərisində Qarabağ folkloruna həsr edilmiş yazıları diqqəti xüsusi cəlb edir. Şəxsi fondundakı əsərlərinin sayca çoxluğu ilə yanaşı geniş əhatəliliyi, mövzu rəngarəngliyi maraqlı nüanslardandır. Artıq neçə ildir ki, Ceyhun Hacıbəylinin şəxsi fonduna tədqiqatçı kimi müraciət edənlərin sayı artmaqdadır. Ceyhun bəyin arxivi hələ sağlığında çox səliqəli formada olub.

Ramiz Abutalıbov hələ 1990-cı ildə SSRİ dağılmamış Ceyhun Hacıbəylini arxivini böyük bir çətinliklə Parisdən Moskvaya, oradan da Bakıya gətirməyə müvəffəq olmuşdu. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edim ki, Ramiz Abutalıbov Azərbaycan mətbuatında nəşr etdirdiyi "Parisdə keçən günlər" adlı əsərini kitab halında da nəşr etdirib. Çox oxunaqlı bir dildə yazılmış həmin əsərdə Ceyhun Hacıbəylinin şəxsiyyəti, yaradıcılığı, mübarizəsi ilə bağlı maraqlı məqamlar var".

Ceyhun Hacıbəylinin şəxsi arxivində olan soraqlar içərisində ötən yüzilin 20-ci illərinə aid fransız qəzetlərindən nümunələr, habelə sonrakı dövrlərdə Azərbaycanda, keçmiş SSRİ məkanında çıxan qəzet-jurnallar, kitablar o dövrün ab-havasının Ceyhun bəy tərəfindən diqqətlə öyrənildiyini göstərir: "20-ci illərdə Parisdə çıxan jurnalların birində ermənilərin Azərbaycanla bağlı soraqları öz adlarına çıxmaq cəhdlərinə qarşı Ceyhun bəyin mübarizəsini göstərən məqalə çap edilib. Ceyhun bəyin arxivində belə məqamlar az deyil."

Ceyhun Hacıbəylinin rusca yazılmış "Batumdan keçərkən" adlı xatiratında da maraqlı məqamlar çoxdur. Ceyhun Hacıbəylinin bir neçə dil bilməsi onun zamanın gərdişindən yaxşı baş çıxarmasına kömək edib. O, daim keçmişimizi öyrənməyə səy göstərirdi. Azərbaycanı tarixi aspektdən öyrənir, bir millət olaraq uğrunu, uğursuzluqlarını təhlil edirdi. O, heç zaman bir mövzuya qapanıb qalmırdı. Ceyhun Hacıbəylinin əsərlərinin hamısının ana dilimizə tərcümə edilərək ictimaiyyətə çatdırılması yaxşı bir hadisə olardı. Arxivdə habelə Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığının müxtəlif məqamlarını əks etdirən fotoşəkillər qorunur. Bu şəkillər onun ömrü, şəxsiyyəti haqqında müəyyən təəssürat yaradır. Ceyhun Hacıbəylinin milli geyimlərimizin milli obrazlarda ifadəsi yönündə çəkdiyi şəkillər də diqqəti cəlb edir. Bu, Ceyhun Hacıbəylinin bir rəssam olaraq milli soraqları qorumaq istəyindən irəli gəlir".

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 2 fevral.- S.14