“Çar Rusiyasının dini ədavət
yayan imperiya siyasəti Azərbaycan ərazisində dərin
kök sala bilmədi”
Nəriman
Qasımoğlu deyir ki, azərbaycanlıların
multukulturalizmi sonrakı dövrlərin, Rusiya
işğalına məruz qaldıqları zamanların da
sınağından uğurla çıxdı: “O
zamanların ki, müsəlmanlar arasında
xristianlığın yayılması müstəmləkə
üsul-idarəsinin dini-ideoloji istiqamətini müəyyənləşdirirdi.
Çar Rusiyasının dini ədavət yayan
imperiya siyasəti Azərbaycan ərazisində
çoxkonfessiyalılıq mühitində problemlər yaratsa
da bunlar cəmiyyətdə dərin kök sala və əhalinin
şüuraltısına əsrlər uzunu möhrünü
vurmuş multikulturalizm dəyərlərini xələldar edə
bilmədi. İsa Məsih şəxsiyyəti
Azərbaycanın görkəmli aydınları, sənət
adamlarının şüurunda əzəlki
doğmalığını saxladı və əsərlərində
təbliğ edildi. Bunun ədəbi
irsimizdə əksini tapan gözəl nümunələri var.
Biri H.Cavidin “Şeyx Sənan” dramındadır.
Şeyx Sənanla
bağlı əhvalatda onun şahidi oluruq ki, bu mütərəqqi
müsəlman gənci, icma lideri, ətrafındakı
insanların sevimlisi olan şəxs xristian din xadimlərinin
onu alçaltması qarşılığında
tolerantlığa söykənən etiqadını bada vermir
və əksinə, elə bir tövr sərgiləyir ki,
çoxmədəniyyətliliyin, necə deyərlər,
teolojisindən qaynaqlanan bu etiqadın möhtəşəm
bir nümunəsini təqdim edir.
Gürcü
qızı Xumara aşiq Şeyx Sənan onunla evlənmək
müqabilində qızın keşiş atasının şərtlərilə
razılaşır: donuz otarır, şərab içir. Papaz çibindən xaç çıxarıb ona
verir ki, boynundan assın və dinindən döndüyü beləcə
ictimaiyyət qarşısında təsdiqləsin.
Şeyx Sənan xaçı bouyundan asır və deyir:
İbn Məryəm
asıldı darə, fəqət
Onu təkrarə varmıdır hacət?
Bumu İsanın ərşə me’racı?
Bən nəyim şimdi? Canlı dar ağacı…
İbn Məryəm – Məryəm oğlu İsa Məsihdir. Xaçı İsa Məsihin
çarmıxa çəkilməsinin simgəsi kimi qəbul
edən ənənəvi dinçilərə bu müsəlman
icma lideri istehza ilə xatırlatmaq istəyir ki, İsa Məsih
bu xaç simgəsilə bağlı tutulan şərtilikdən
xeyli ucadadır, xaçı boynundan asmaqla, yəni
İsanı bu şərtiliyin səviyyəsinə endirməklə
onun meracını, göylərə yüksəlişini
anlamırlar. Bu hikməti anlamayan insanlar mahiyyət
etibarilə dar ağacları funksiyasını
daşıyırlar. Keşişlər
onun xaç asmağın mənasız şərtiliyi
kontekstində İsa ucalığından
danışmasını istehza kimi qəbul edirlər və
bunu ona irad tuturlar. Şeyx Sənan isə bu iradı sadəcə
belə cavablayır:
Xayır,
onsuz da həzrəti-Isa
Bizcə ən
möhtərəm, böyük sima…”.
Onun
fikrincə, diqqət çəkən bir məqam odur ki,
Şeyx Sənanın xaç asmağını öz dindaşları
da sinirə bilmirlər: “O da pərişan dostlarına deyir
ki, asdığı gümüş parçasından
başqa şey deyil. Əslində Şeyx Sənan
öz dindaşlarına da din dərsi keçir ki,
imanlarını çalışıb şərtiliklərin
fövqündə tutsunlar. Bu səhnədə
Şeyx Sənan həm öz dostlarından, həm də onu
alçaltmağa çalışanlardan ucada dayanır.
Və onu ənənəvi islamın və ənənəvi
xristianlığın fövqündə saxlayan səbəb əslində
multikulturallıq şüuruna impulslar verən monotoeizm
teolojisinin mahiyyətindən gəlir. Şeyx Sənana təkid ediləndə
ki, xaçı boynundan asandan sonra Quranı yandırsın,
bu yerdə onun karına gələn yenə
də çoxmədəniyyətliliyə təkan vermiş
monoteizm məntiqinin ucaltdığı İsa Məsihdir.
İsa Məsihi peyğəmbər kimi əziz tutan Şeyx Sənan
keşişləri bu məntiqlə də məğlub edir:
Hökmi-Qur’anı
tutmuyan məğrur,
Onu atəşdə yaqmış ədd olunur.
Bir də
bihudə etdiyin israr,
Bunda İsa və Məryəmin adı var.
Yuxarıda Azərbaycanda multukultural mühiti təhdid edən
dövrdən yazmışdıq və şəksiz ki, həmin
dövrdə multikultural dəyərləri xələldar etməyə
yönəlik müstəmləkəçi çar
Rusiyasının “ayır, buyur” siyasəti də aktiv idi. Bu ağır imtahan
dövrünün reallıqlarını əks etdirən əsərlər
içində dünyada bestsellerə çevrilmiş məşhur
bir Azərbaycan romanı da var: Əli və Nino. İlk və həqiqi müəllifliyin Stalin
repressiyalarını qurbanı olmuş milliyyətçə
Azərbaycanlı Y.V.Çəmənzəminliyə məxsus
olduğuna dərindən inanıram. Bu barədə
mübahisələrə toxunmadan diqqəti müsəlman
Əli ilə xristian Ninonun sevgi macərası üzərində
qurulan romanda Azərbaycan paytaxtı Bakıda yaranan multikultural
bir mühitin maraqlı təsvirlərinə yönəldərdim”.
Onun dediyinə görə, bu mühitin qəhrəmanları
arasında hətta etnik azərbaycanlıların da
hamısı müsəlman deyil: “Onların biri bəhailik
dinini qəbul etmiş məşhur Bakı milyonçusu, neft
maqnatı Ağa Musa Nağıyevdir. Romanda Azərbaycanın
siyasi elitasına daxil insanların toplaşdığı bir
yığıncaqda dövrün gərgin siyasi təlatümlərinə
münasibət bildirən bu nüfuzlu şəxs deyir: “Mən
yaşlı bir adamam… Gördüklərim,
eşitdiklərim məni çox kədərləndirir.
Ruslar türkləri öldürürlər,
türklər ermənilərlə vuruşurlar. Ermənilər
isə bizim kökümüzü kəsməyə can
atırlar. İndi biz də ölkəmizdən
rusları təmizləməyə
çalışırıq. Bunun
yaxşı olub-olmadığını bilmirəm. Biz Zeynal ağanın, Mirzə Əsədullanın,
Əli Əsədullanın, Fətəli xanın xalqımızın
taleyi barədə fikirlərini dinlədik. Mən onların məktəblərimizin, ana
dilimizin, xəstəxanalarımızın və
azadlığımızın son dərəcə
qayğısına qaldıqlarını bilirəm. Bu
pis şey deyil! Amma orada yalnız boş şeylər
tədris edilirsə, o məktəb kimə və nəyə
lazımdır? Bədəni müalicə
edib, ruhu yaddan çıxardan xəstəxananın nə
faydası vardır? Bizim ruhumuz Tanrıya
doğru getmək istəyir. Düzdür,
hər bir millət özünə məxsus bir tanrısı
olduğuna inanır. Lakin mənim fikrimcə,
keçmiş neçə-neçə uluların diliylə
desək, özünü bizə tanıtmış olan
Tanrı birdir. Buna görə də mən
eyni zamanda həm Həzrəti İsaya, Musaya, Konfusiyə,
Buddaya və həm də Məhəmməd Peyğəmbərə
inanıram. Biz hamımız bir Tanrıdan
törənmişik və Bab yoluyla onun yanına dönəcəyik.
Bunu xalqa bildirmək lazımdır ki, nə qara var, nə də
ağ. Çünki qarada ağ,
ağda da qara vardır. Ona görə də məsləhət
görürəm: gəlin elə bir iş görməyək
ki, dünyada kimsəyə zərər dəysin. Çünki bizim hər birimiz hər ruhun bir
parçasıyıq və hər ruh da bizim bir
parçamızdır”. Bu sözləri
deyən sadəcə romanın çoxsaylı qəhrəmanlarından
biri deyil, həm də azərbaycanlıların kifayət qədər
tanıdığı, real tarixi şəxsiyyətlərdən
biridir və romanda əksinin tapan bu məzmunlu
çıxışlar 20-ci əsrin əvvəllərinin
Bakı mühitində tamamilə normal qarşılanır və
təqdir görürdü”.
Alim hedab
edir ki, çoxkonessiyalılığın Azərbaycan
multikulturalizminə verdiyi töhfələr ölkəmizdəki
toponimlərdə də iz qoyub: “Gədəbəydə
İsalı kəndi, Zərdabda Aşağı Məsihli və
Yuxarı Məsihli kəndləri, Gürcüstan ərazisində
əhalisi yalnız azərbaycanlılardan ibarət və
gürcülərin Daqaruxlo, azərbaycanlıların Dağ
arıxlı dediyi, amma tarixi sənədlərdə “Məryəmli”
kimi keçən kənd, Şuşada İsa bulağı və
s.
Multikulturalizmin mədəni irsimizdə dini əks-sədasından
danışanda mövzunu əsasən klassik ədəbiyyat və
folklor nümunələri üzərində qururuq, incəsənətin
başqa növlərinə bir qayda olaraq toxunmuruq. Səbəb
odur ki, Azərbaycan professional musiqi ənənəsi, rəngarlıq,
heykəltəraşlıq və s.-nin inkişafı əsasən
sovet dövrünə təsadüf etmişdir ki,
bütün sahələrdə olduğu kimi sövet
dövrü ədəbiyyatı və incəsənətimizdə
dini obrazların tərənnümünə ümumi bir
qadağa qoyulmuşdu. Hərçənd
bizə məlumdur ki, Ü.Hacıbəyov “Şeyx Sənan”
dramının motivləri əsasında opera
yazıbmış, ancaq bəlli olmayan səbəblərdən
indiyədək üzə çıxmamış qalır.
H.Cavidin oğlu, istedadlı gənc bəstəkar
Ərtoğrul Cavid də bu dram üçün musiqi bəstələyirmiş,
deyilənə görə yarımçıq qalıb.
İsa Məsihin
incəsənət nümunələrində az
da olsa yenidən tərənnümü Azərbaycanın milli
müstəqilllik illərinə aiddir. Fərhad
Bədəlbəylinin “Ava Maria” əsərini bu mənada
musiqimizdə ilk nümunə saymaq olar. Rəngarlıqda
İsa Məsihi canlandıran çox istedadlı rəssamı,
həyatdan vaxtsız getmiş Ucal Haqverdiyev olub. Maraqlıdır ki, bu etnik azərbaycanlı
pravoslavlığı qəbul etmişdi və həyatının
son illərində kilsə freskalarını da çəkirdi.
Və belə bir rəssamın son dövrlərdə
Azərbaycanda yaradıcılıq fəaliyyətini həm də
əslində ölkənin əsrlərcə
formalaşmış multikuralizm mühitinin maraqlı
faktlarından saymaq lazım gəlir”.
N.Qasımoğlu
əlavə edib ki, ölkəmizdə son dövrlər
multikulturalizmə islam teolojisi baxımından da töhfələr
verilib: “Bu sətirlərin müəllifinin “İsa Məsih”,
“Yamanlığa yaxşılıq: Bibliya və Quran
işığında” başlıqlı tədqiqatları,
“Bibliyada və Quranda Eko-Teologiya Uyğunluqları”
monoqrafiyası, eləcə də “İslamda etiqad
azadlığı məsələsi” mövzusunda
çoxsaylı məruzə və
çıxışları dini durumda da multikultural ovqatın
yayılmasına xidmət edib. Azərbaycan
öz milli müstəqilliyini qazanandan sonra İsa Məsih
obrazı bir daha poeziyaya qayıtmağa başlayır. Klassik poeziya nümunələrindən fərqli
olaraq indiki şairlərin İsa Məsih təliminə
müraciəti dövrün ağrı-acılarına sevgilə
üstün gəlməyin zərurətini car çəkməklə
bağlıdır. Görkəmli Azərbaycan şairi
Vaqif Bayatlının bir şeirində olduğu kimi:
Min ildi,
milyon ildi
Sənə
sarı qaçıram
ayaqlarım sevinir,
yolum
sevinir, Allah.
hər
gün Sənin Göyünə
mismarlanır qollarım
mismarlanır, dincəlir,
qolum
sevinir, Allah.
Sevgin,
yalnız sevgin var,
qollarımın gözündə.
Bəs nədən
əzab gəzir,
qolumu dəlib
yaran
mismarların üzündə?!..
Sovetlərin vaxtilə qadağan etdiyi dini dəyərlərin
milli müstəqillik dövründə bərpası
zamanında belə şeirlər tamamilə yeni bir ovqatda
multikulturalizmə xidmət edir. Müasir Azərbaycanın
başqa bir şairi də bu mövzuda qələm
çalıb. Bu, digər bir görkəmli
şairimiz Ramiz Rövşəndir.
“Çarmıxdakı İsa” adlı bir şeiri var. Bu
şerdə onun İsa Məsihə münasibəti
Füzulidə olduğu kimi islam teolojisilə
səsləşmir, çünki müsəlmanlar
çarmıxa çəkilən şəxsin İsa
olduğuna inanmırlar, Quran-da yazıldığı kimi həmin
şəxsin bir başqası olduğunu
düşünürlər. Ramiz Rövşən isə
xristianlıqda Ata-Oğul-Müqəddəs Ruh
üçlüyü ilə assosiasiya yaradan misralarında belə
deyir:
Mən sənin
oğlunam bu yer üzündə,
həsrətinlə göyə çox baxdım, Allah.
Axır
ki, arzuma çatdım deyəsən,
ayağım üzüldü torpaqdan, Allah.
Daha yerlə
göyün arasındayam,
çarmıxa çəkilib qalmışam daha.
Mismarlanıb
ayaqlarım, əllərim,
özüm öz tabutum olmuşam daha.
Əlbəttə, şeirdə İsa Məsih ümumiləşmiş
İnsan obrazıdır, yer kürəsindəki əzablardan
qurtulub Tanrıya qovuşmağa can atan İnsan obrazı ki,
poetik təcəssümünü İsada tapır. Və bu
şeir dini şeir də deyil. Ancaq müsəlman
oxucularına xristian teologiyası prizmasından xitab edən
şair dini tolerantlığa da, multikultural mühitə də
beləcə öz töhfəsini vermiş olur”.
Əli
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 2 fevral.-
S.9.