Sivilizasiyalararası
dialoq
Azərbaycan dini
konfessiyalar və millətlərin dinc yaşayışına
görə unikal nümunədir
I yazı
Bu gün sivilizasiyalar arasında dialoq hər bir dövlətin
maraq dairəsindədir və aktuallıq kəsb edir, eləcə
də Azərbaycan üçün. Son zamanlar bu istiqamətdə
bir çox beynəlxalq konfranslar, forumlar, tədbirlər
keçirilməkdədir. Azərbaycan
Respublikası da bütün tədbirlərdə fəal
iştirak etməklə yanaşı bilavasitə təşəbbüskara
da çevrilib. Təkzib edilməz
faktlardan biri də odur ki, sivilizasiyalar və dinlərarası
dialoq üçün tolerantlıq və
dözümlülük ənənələri ilə zəngin
olan ölkələrin və regionların təcrübəsindən
istifadə etmək vacibdir. Azərbaycan bu
nöqteyi-nəzərdən dini konfessiyalar və millətlərin
dinc yaşayışına görə unikal nümunədir.
Sivilizasiya sözünə bir növ mədəni
mahiyyəti ifadə edən anlayışı vermək olar.
Sivilizasiya, (lat. Civis – vətəndaş) tarixin
verilmiş bir anında bir neçə mədəniyyətlərin
birləşməsini əks etdirir. Kəndlər,
regionlar, etnik qruplar, müxtəlif xalqlar, dini icmalar –
bütün bunlar özlərində mədəni müxtəliflik
dərəcələrini əks etdirən xüsusi mədəniyyətə
malikdirlər. Məsələn, İtaliyanın cənubunda
yerləşən kəndlə şimalındakı kəndin
arasında müxtəlif mədəniyyətlər ola bilər. Amma bununla
yanaşı onlar məhz İtaliya kəndləri kimi
qalırlar. Öz növbəsində
Avropa ölkələri ümumi mədəni cəhətlərə
malikdirlər ki, bu da onları Çin və İslam
dünyasından ayırır. Lakin Çin qərb
regionu və islam dünyası daha
geniş mədəni birliyin hissəsi kimi hesab olunmurlar. Onlar hər biri sivilizasiyadır.
Sivilizasiyanı mədəni birliyin ən ali
rütbəsi, insanların mədəni eyniliyinin ən
geniş dərəcəsi kimi müəyyən etmək olar.
Sivilizasiyaları daha çox ümumi cəhətlərin
çoxluğu ilə müəyyən etmək olar: eyni dil,
tarix, din, adətlər, institutlar və s. Sivilizasiya eyni zamanda
özündə bir neçə dövlətləri cəmləşdirə
bilər: Qərb, latın amerikası və
ya İslam sivilizasiyalarında olduğu kimi, ya da vahid halda: məsələn
Yaponiya sivilizasiyası kimi. Qərb sivilizasiyasını iki əsas
varianta ayırmaq olar: avropa və şimali amerika, İslam
sivilizasiyasını isə ərəb, türk və malay hissələrinə ayırmaq
mümkündür. Bütün bunlara baxmayaraq
sivilizasiyalar özlərində müəyyən
bütövlük ifadə edirlər. Onlar
arasında sərhədlər nadir hallarda dəqiq olsa da onlar
realdırlar. Qərbdə belə qəbul
edilir ki, beynəlxalq arenanın əsas
iştirakçısı milli-dövlətlərdir. Lakin onlar bu rolda cəmi bir neçə
yüzillikdir fəaliyyət göstərirlər. Bəşəriyyət tarixinin böyük hissəsi
- məhz sivilizasiya tarixidir. Britaniyalı
tarixçi, sivilizasiyaya yanaşma tərəfdarı olan
Arnold D. Toynbinin hesablamalarına görə bəşəriyyət
tarixi bu günədək 21 sivilizasiya tanıyıb.
Onlardan az bir hissəsi müasir dünyada
fəaliyyət göstərir. Bunlar Qərb,
Çin, İslam, Afrika, Latın Amerikası, Hind, Pravoslav
sivilizasiyalarıdır.
Sivilizasiya
ideyası (mahiyyətcə müasir dövrə yaxın olan
bu terminin müəllifi V.Mirabodur) ilk vaxtlarda bu proses nəticəsində
avropa millətləri tərəfindən nail olunmuş
hüquq və siyasət sahələrində “şüurlu
yanaşma” və ictimai dəyərlərin
yaxşılaşdırılması təsəvvürü
daşıyırdı. XVII əsrdən
başlayaraq fransızlar sivilizasiyanı “Barbarlıq”ın əks
məfhumu kimi işlədilməsini təklif ediblər.
Onlar bununla avropaya aid olmayanları
sivilizasiyasız adlandırmışlar. “Sivilizasiya”
anlayışına iki nəzərdən baxmaq
mümkündür: birincisində diqqət mərkəzində
daha çox müəyyən simvollar, dəyərli və
ideoloji sistemlər, sosial praktikadan daha çox din və ya mif,
iqtisadiyyat yox; ikincisində isə – əksinə. İlk yanaşma (sosial elmdə O. Şpenqler,
A.Toynbi, F.Beqbi, D.Uilkinson, Ş.Eyzenştadt, V.Mak-Neyl,
S.Hantinqton, S.İto və digər müəlliflər tərəfindən
təqdim olunan) əsas meyardan asılı olan, bu və ya digər
cəmiyyəti ayrıca sivilizasiya adlandıra bilən, bir
müəllifdən digərinə ötürülən lokal
sivilizasiyaların müxtəlif klasifikasiya və ya
siyahısını təqdim edir.
“Sivilizasiyaların dialoqu” anlayışını
sivilizasiyaların arasında əlaqələrin möhkəmlənməsi
prosesi kimi göstərmək olar. Sivilizasiyalar
arasında dialoqun əsas məqsədi nədən ibarətdir?
Şərti olaraq dünyanı iki sivilizasiyaya ayırmaq olar:
biri müxtəlifliyi təhlükə kimi qəbul edir, digəri
isə onda yeni perspektivlər görür və onu inkişaf
prosesinin ayrılmaz hissəsi hesab edir. Sivilizasiyalar
arasında dialoq ən aktual mövzulardan birinə
çevrilib. Təsadüfi deyil ki, BMT-nin Baş
Assambleyasının 53-cü sessiyasında (sentyabr 1998-ci il) 2001-ci ilin “Sivilizasiyaların dialoqu” ili kimi
qeyd olunması qəbul edilib. Sivilizasiyalar arasında dialoq ili dünyaya yenidən mədəni müxtəliflik
mövzusuna toxunmaq imkanı verməklə hər kəsi əhatə
edəcək əlaqələrin yeni sisteminin qurulmasına cəhd
göstərdi. Beləliklə, “Sivilizasiyaların arasında
dialoq” ili çərçivəsində
keçirilən tədbirlərin məqsədi dialoqu
stimullaşdıraraq konfliktlərin qarşısını
almaq və burada bütün cəmiyyət üzvlərinin
iştirak etməsini təmin etməkdir. Bu məqsədə
nail olmaq üçün 1998-ci ilin noyabrında BMT Baş
Assambleyasının 53/22 nömrəli qətnaməsində,
sivilizasiyalar arasında dialoqun konsepsiyasının genişlənməsi
məqsədilə hökumətlərə, BMT-nin sistemində
fəaliyyət göstərən və digər beynəlxalq
və qeyri-hökumət təşkilatlarına mədəni,
sosial və maarifçi proqramın hazırlanıb həyata
keçirilməsi təklif olundu.
Baş
Assambleyanın 13 noyabr 2000-ci il qətnamələrində
isə 56-cı sessiyasının gedişində iki
günlük plenar iclasın BMT-nin himayəsi altında
sivilizasiyalar arasında dialoq ilinə həsr olunmasını
və sonrakı mümkün tədbirlərin baxılması
qərara alındı. Assambleya eləcə də
üzv-dövlətlərə və müşahidəçilərə
bu iclaslarda öz nümayəndəliklərini yüksək səviyyədə
təmin etməsi tapşırıldı, mümkün qədər
siyasət səviyyəsində. Bu gün
sivilizasiyalar arasında dialoq hər bir dövlətin maraq dairəsindədir.
Son zamanlar bu istiqamətdə bir çox beynəlxalq
konfranslar, forumlar, tədbirlər keçirilməkdədir.
Azərbaycan Respublikası da bütün tədbirlərdə
fəal iştirak etməklə yanaşı bilavasitə təşəbbüskara
da çevrilmişdir. Elə 2007-ci ilin
noyabrında Heydər Əliyev Fondunun, BMT-nin İnkişaf
Proqramı, İSESKO və Avropa Şurasının təşəbbüsü
ilə Bakıda “Gənclər sivilizasiyaların alyansı
naminə” hərəkatın yaradılmasını göstərmək
olar. Bu hərəkat sivilizasiyalar
arasında dialoqun gücləndirilməsində BMT-nin
Sivilizasiyalar Alyansının aparıcı vasitəsi hesab
olunur, eyni zamanda ekstremizm və radikalizmin azaldılmasına
yardım edir.
Təkzib edilməz faktlardan biri də odur ki, dinlərarası
dialoq üçün tolerantlıq və
dözümlülük ənənələri ilə zəngin
olan ölkələrin və regionların təcrübəsi
vacibdir. Azərbaycan bu nöqteyi-nəzərindən
nümunəvi ölkədir. Bu ənənələrin
kökləri tarixin dərinliyinə qədər uzanır.
Müxtəlif dinlərin tərəfdarları
hələ qədimdə bu torpaqlarda məskunlaşıblar və
əsrlər boyu birgə dinc yaşayıblar. Misal kimi Bakı şəhəri Suraxanı rayonunda
yerləşən atəşpərəstlərin Məbədini
göstərmək olar. Baxmayaraq ki, bu abidənin
tikilməsindən bir neçə yüzillik keçib və
Azərbaycan ərazisində yeni dinlər yaranıb o,
günümüzə qədər saxlana bilib və bu gün
abidə dövlət tərəfindən qorunur. Bu yer atəşpərəstlərin ibadət etdiyi
yer olsa da, bu abidə ilə müsəlmanlar və digər
dinlərdən olan insanlar da maraqlanır. Digər misal
kimi, Babilistan tərəfindən talan edilmiş (e.ə.
586-cı il) Yəhudi
Çarlığından qaçmış bəzi yəhudi
mühacirlərin Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşmasını
göstərmək olar.
Eramızın birinci yüzilliyin yarısında
xristianlığın tərəfdarları Azərbaycanda məskunlaşmış
və burada Alban kilsəsini tikmişlər. İslam
dininin Azərbaycana gəlməsi ilə regionda dini
dözümlülük ənənələrini daha da
gücləndirdi. Azərbaycan
Respublikası sivilizasiyaların dialoqu istiqamətində
keçirilən beynəlxalq konfrans, forum, tədbirlərin fəal
iştirakçısı olmaqla yanaşı, eyni zamanda
onların təşəbbüskarına da çevrilir.
Misal üçün İslam Konfransı Təşkilatının
2006-cı ildə “Dialoq və əməkdaşlıq naminə”
Gənclər Forumu zamanı keçirilməsi qəbul olunan
“Gənclər sivilizasiyaların alyansı naminə” Beynəlxalq
Konfransı qeyd etmək olar. Bununla yanaşı, Bakıda
keçirilən “Sivilizasiyaların dialoqu: siyasi partiyaların
rolu” mövzusunda Beynəlxalq Konfransını və
“Sivilizasiyaların dinlər və mədəniyyətlərarası
dialoqu: Şərq və Qərb Gənclər Əməkdaşlığı
təşəbbüsləri” Beynəlxalq Forumlarını
göstərmək olar. Eləcə də, ümumilikdə
300-dən artıq nümayəndənin iştirak etdiyi “Mədəniyyətlərarası
dialoqda qadınların rolunun genişləndirilməsi”
mövzusunda Beynəlxalq Forumunun Bakıda keçirilməsi Azərbaycanın
bu məsələdə maraqlı və nə qədər
sülhsevər olduğunu bütün dünyaya
nümayiş etdirdi. 2007-ci il noyabrın
21-23-də Liviyanın paytaxtı Tripolidə
keçirilmiş V İslam konfransında qəbul olunmuş qətnaməyə
əsasən, Bakı şəhəri 2009-cu il
üçün “İslam mədəniyyətinin paytaxtı”
elan edilib.
Eyni
zamanda islam ölkələrinin mədəniyyət
nazirlərinin növbəti VI konfransının Bakıda
keçirilməsi qərara alınıb. “İslam
mədəniyyəti paytaxtları” proqramı barədə qətnamə
İslam Ölkələri Elm, Təhsil və Mədəniyyət
Təşkilatının (İSESKO) təklifi ilə İslam
Konfransı Təşkilatının üzvü olan ölkələrin
mədəniyyət nazirlərinin 2001-ci ilin axırlarında
Qətərin paytaxtı Dohada keçirilən III
konfransında qəbul edilib. 2004-cü il
dekabrın 15-17-də Əlcəzairdə keçirilən IV
konfransda 2005-2014-cü illər üçün nəzərdə
tutulmuş “İslam mədəniyyətinin paytaxtları”
proqramı təsdiqlənib.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 11 fevral.-
S13