“Qars müqaviləsinin şərti belədir”

Tarixçi alim Vaqif Abışov:”Tərəflərin razılığı olmadan müqavilə ləğv edilə bilməz”

Rusiya Türkiyə münasibətləri gərgin olaraq qalır. Rusiya təyyarəsinin vurulmasından sonra Türkiyənin hava məkanları yenidən pozuldu. Rusiya müxtəlif vasitələrdən istifadə edərək Türkiyəyə təzyiqlərini daha da genişəndirmək istəyir. Son zamanlar səsələndiriən fikirlərdən biri də Qars müqaviləsinin ləğv edilməsi məsələsinin gündəmə gətirilməsidir. Bunun nə qədər real olub-olmaması və digər məsələlərlə bağlı Bütöv Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının elm və təhsil məsələləri üzrə katibi, tarixçi alim Vaqif Abışovla söhbətləşdik.

-Son günlər Rusiya Türkiyə münasibətlərində yaranmış soyuqluq, iki dövlət arasında münasibətlərin kəskinləşməsi və ya bunu kənar qüvvələrin, eləcə də Rusiyanın bilərəkdən qızışdırması prosesi gedir. Qars müqaviləsi məsələsinə qədər belə bir durum var idi. Onsuz da Rusiya Türkiyə münasibətlərində gərginlik davam edirdi və bu gərginlik getdikcə artırdı. Rusiya “bütün cəbhə” boyu Türkiyə üzərinə hücuma keçmişdi, hərbi hücümdan savayı. Bəlkə imkan əldə etsəydi, Türkiyənin gücü və onu dəstəkləyən qüvvələr olmasaydı Rusiya şovinist siyasətini həyata keçirəcəkdi. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Türkiyə də güclü, böyük dövlətçilik ənənənləri olan bir dövlətdir.

Mən bunu Rusiyanın Türkiyəyə qarşı növbəti bir təxribatı hesab edirəm. Qars müqaviləsinin imzalanmasının ildönümü oktyabrın 13-nə təsadüf edəcək. Mən deyərdim ki, bu cür təxribat xarakterli addımlar Qars müqaviləsi ilə bitməyə də bilər. Rusiyanın dövlət “mətbəx”ində Türkiyəyə qarşı yeni təxribatların hazırlanması istisna deyil.

Bu addım Rusiyanın Türkiyəyə təzyiqinin ikinci mərhələsidir. Bu tipli addımlar müəyyən mənada Azərbaycana da təsir edir. Ola bilər ki, növbəti mərhələdə Rusiya üçüncü və ya dördüncü təxribat xarakterli addımlar atsın.

-Qars müqaviləsini detalları nədən ibarətdir, Azərbaycan hansı məsələyə görə zərər çəkə bilər?

- Qars müqaviləsi 1921-ci il oktyabrın 13-də Moskva müqaviləsinin möhkəmləndirilməsi ilə bağlı çağırılmış növbəti konfransda bağlandı. 1921-ci il martın 16-da Moskvada Türkiyə Böyük Millət Məclisi və RSFSR tərəfindən Moskva müqaviləsi imzalandı. Həmin illərdə həm Rusiya, həm də Türkiyədə çox gərgin bir vəziyyət var idi. Rusiyada vətəndaş müharibəsi yenicə başa çatmışdı, hər yerdə dağıntı, aclıq səfalət hökm sürürdü. Həm də I dünya müharibəsində Rusiyaya böyük zərbə dəymişdi. Yəni o zaman Rusiya Türkiyənin ala gözünə aşiq olmamışdı. Həmin dövrdə sovet Rusiyası Atatürk Türkiyəsi ilə yaxınlaşmağa çalışırdı. Eyni zamanda, Türkiyəyə də Rusiya kimi müttəfiq lazım idi. Yəni bu müqavilələr elə belə başa gəlməmişdi. Əgər bu müqavilə birtərəfli maraqlara xidmət etsəydi o zaman bu baş tuta bilməzdi. Hər iki tərəf buna ehtiyac duyurdu. Bu müqaviləyə qədər olan yola baxsaq görərik ki, o zaman Türkiyə ilə Rusiya arasında səmimi dostluq müansibəti vardı. Bu da əvvəlcə Moskva, daha sonra isə Qars müqaviləsinə gətirib çıxartdı. Onu da nəzərinizə çatdırm ki, bu müqavilənin ana xətti Naxçıvanla bağlı olmuşdur. Həmin illərdə ermənilər Naxçıvana tez-tez hücum edir, dinc müsəlmanları qətlə yetirir, onların əmlakını qarət edirdi. Türkiyənin Azərbaycanla yeganə quru əlaqəsi təkcə Naxçıvan vasitəsi ilə mümkün idi. Ona görə də Türkiyə Naxçıvan məsləsinbdə çox qətiyyətli idi. O zaman Rusiyanı Türkiyə ilə müttəfiqlik məsələsi daha çox maraqlandırırdı.

Moskva müqaviləsi iki tərəf arasında imzalanmışdırsa, Qars müqaviləsində Zaqafqaziyanın üç dövləti, yəni Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan sovet sosialist respublikalarının, Türkiyə Böyük Millət Məclisi və Sovet Rusiyasının nümayədələri iştirak etmişdir.

Moskva müqaviləsinin davamı olaraq Qars müqaviləsi Naxçıvan məsələsinin birdəfəlik həlli üçün nöqtə oldu.

-Müqavilənin ləğv edilmə ehtimalı varmı?

-Bu müqavilə Rusiya ilə Türkiyə arasında bağlansaydı bəlkə də ləğv oluna bilərdi. Ancaq burada başqa tərəflər də var axı.

- Tərəflərdən hər hansı biri prosesdə iştirak etməsə onda müqavilə ləğv oluna bilməz...

- Şübhəsiz, müqavilənin şərti belədir. Tərəflərin razılığı olmadan müqavilə ləğv edilə bilməz. İkinci bir tərəfdən etiraf edək ki, dünya həmin dünya və Rusiya da həmin Rusiya deyil. Bu gün Rusiyanın öz durumu da çətindir və digər tərəfdən bunu daha da ağırlaşdırmaq elə Moskvanın özü üçün pis nəticələr verə bilər. Baxmayaraq ki, Rusiya Dövlət Dumasının bəzi şovinist millətçi deputatları aqresisv çıxışlar da edirlər.

- Rusiya təyyarəsi vurulandan sonra yenidən Türkiyənin hava sərhədləri pozuldu. Rusiya Ukrayna ilə düşməndir və bu məsələyə görə, Avropa İttifaqı ciddi sanksiyalar tətbiq edir. Amerika ilə Rusiyanın münasibətləri hər kəsə aydındır, digər tərəfdən Rusiya Suriyada da maliyyə və hərbi resurslarını xərcləyir. Bölgə ölkələri ilə də münasibətlər istənilən səviyyədə deyil. Belə olan halda Rusiya Türkiyə ilə münasibətləri nəyə görə qəlizləşdirmək, dalana dirəmək istəyir, bunun pərdəarxası məqamları nədən ibarətdir?

-Tarixdə buna bənzər istənilən qədər misal gətirmık olar. Rusiya və ya hər hansı bir dövlət daim düşmən əhatəsində yaşaya bilməz. Rusiyanın düşməni siyahısına Moldova, Gürcüstanı və Ukraynanı da əlavə etmək olar. Bizim gördüklərimizdən, oxuduqlarımızdan belə nəticə çıxır ki, Rusiya yaxın uzaq dövlətlərin hamısı ilə pis münasibətdədir. MDB məkanında bir çox dövlətlərdə də daxili problemlər yaradıb. Hələ Rusiyanın daxili etnik problemlərini demirəm. Rusiya hələ də ekispansionist şovinist siyasətindən əl çəkmir. Öz maliyyə gücünə deyil, hərbi gücünə arxalanaraq Yaxın Şərqdə və ya bölgədə güc rolunu oynaya bilən dövlət kimi görünmək istəyir. Amma bunun üçün hərbi güc yetərli deyil. Kosmosa gedən, atom bombası olan SSRİ iqtisadi gücsüzlüyünə görə çökdü. Bu gün, əgər belə demək mümkünsə, Qərb dövlətləri, o cümlədən ABŞ Rusiyanı iqtisadi blokadaya alıblar.

-Onda belə çıxır ki eyni proses davam edir, Rusiya SSRİ-nin taleyini yaşaya bilər...

-Bəli, tamamilə doğrudur. Rusiya sanki son gücünü toplayır ki, Yaxın Şərqdə olan proseslərə təsir edərək dünyada nüfuzunu qoruyub saxlaya bilsin. Amma bunun baş tutacağı inandırıcı deyil. Buna qədərki proseslərin heç birinə Rusiya təsir edə bilmədi. İndi Suriya üçün canfəşanlıq etmək Rusiyanın olan-qalan nüfuzunun qorunması planının tərkib hissəsidir. Suriya məsələsində Türkiyə Rusiyanın siyasətinə qarşıdır. Buna görə də Rusiya Türkiyəyə qarşı təzyiqlərini daha da kəskinləşdirmək istəyir. Amma təsir əks təsirə bərabərdir. O üzdən Türkiyəyə qarşı təsirin nəticəsi olmayacaq. Düzdür bu məsələdə Azərbaycan da ziyan görə bilər. Bu gün ermənilərin Rusiyanın xarici siyasətinə təsir etmək imkanları vardır. Rusiyanın özündə də odun üstünə yağ tökmək istəyənlər az deyil.

-Yeri gəlmişkən, Tükiyədə baş tutan Dünya Turizm Forumunda Azərbaycana qarşı təxribat baş verdi. Amma bu Türkiyə mediasının Azərbaycana qarşı birinci təxribatı deyil. Məsələnin kökündə nə dayanır?

-Həmin tədbirdə xəritədə təhrifə yol verildi və bu da ajiotaj yaratdı. KİV-də bununla bağlı çoxsaylı yazılar getdi. Bunu müxtəlif aspektlərdən qiymətləndirmək olar. Birincisi, biz tədbirdə iştirak etməmişik. Görəsən həqiqətənmi xəritələr tədbir zamanı orada asılı vəziyyətində olub, yoxsa sonradan orada asılıb. İkincisi, əgər bu hadisə həqiqətən də baş veribsə, onda ciddi tənqidlərin səsləndirilməsinə haqq qazandırmaq olar. Əgər bu baş veribsə onda işin maraqlı tərəfi o xəritələrin nəyə görə təhrif olunmasıdır. Dağlıq Qarabağın Azərbaycan xəritədsindən çıxarılması kimə və nəyə lazımdır və ya bu təsadüfidirmi, bunu kimsə bilərəkdən edə bilərmi? Bizim dövlət adamları, media və QHT nümayəndələri, həmçinin ziyalılar, ümumiyyətlə Azərbaycanı təmsil edən hər kəs ilk növbədə Azərbaycan atributlarına diqqət yetirməlidir. Bayrağın düzgün qoyulub-qoyulmaması və ya xəritənin düzgün olyb-olmaması və ümumiyyətlə, Azərbaycanla bağlı hər hansı bir qeyri-qanuni hall baş verərsə, onda dərhal reaksiya verilməlidir.

-Mədəniyyət və türizm naziri Əbülfəz Qarayev də məsələyə reaksiya vermədiyinə görə, sərt tənqid olundu...

-Əgər Əbülfəz Qarayev orada əyləşən zaman xəritə o cür olubsa o zaman nazir buna diqqət yetirməli idi. Əgər bunu görmüşdüsə o zaman orada əyləşməməli və yanlışlığın dərhal düzəldilməsini tələb etməli idi. İstənilən halda bu məsələ yaxşı hal deyil və bu dərindən araşdırılmalıdır. Əgər həqiqətən bilərəkdən belə hörmətsizliyə yol verilibsə o zaman təşkilatçılardan izahat tələb edilməlidir.

Əli

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 12 fevral.- S.9.