Tolerantlıq multikulturalizmin Azərbaycan modeli

 

Azərbaycanda dinlər ölkənin indiki ərazisində yaşayan xalqlar etnik qruplar arasında yayılan dini cərəyanların məcmusundan ibarətdir. Azərbaycanda müxtəlif dini konfessiyalar fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Konstitusiyasının 48-ci maddəsinə əsasən, hər bir şəxs vicdan azadlığına malikdir. Dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək ya heç bir dinə eitqad etməmək, dinə münasibəti ilə əlaqədar əqidəsini ifadə etmək yaymaq hüququna malikdir. Konstitusiyanın 18-ci maddəsinin 1-3 bəndlərində göstərilir ki, Azərbaycanda din dövlətdən ayrıdır, bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir, insan şəxsiyyətini alçaldan, insanlıq prinsiplərinə zidd olan dinləri yaymaq təbliğ etmək qadağandır. Eyni zamanda dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter daşıyır. "Dini etiqad azadlığı haqqında" qanun hər bir şəxsin dinə münasibətini müəyyənləşdirmək ifadə etmək hüququna həmin hüququ həyata keçirməyə təminat yaradır.

Bütün dünyada tolerantlıq multikulturalizmin Azərbaycan modeli böyük rəğbət təqdirlə qarşılanır. Beynəlxalq tədbirlərdə, konfranslarda beyin mərkəzlərinin nümayəndələri, alimlər, siyasətçilər tərəfindən Azərbaycan bütün dünyaya dözümlülük, tolerantlıq örnəyi kimi göstərilir. Azərbaycandakı tolerantlıq multikulturalizmin beynəlxalq aləmdə rəğbətlə qarşılanması Qərb mediasında da öz əksini tapır. Avropalı amerikalı jurnalistlərin müəllifi olduqları yazılarda Azərbaycan mədəniyyət dinlərarası tolerantlıq nümunəsi kimi qeyd olunur.

ABŞ-da nəşr olunan "The Hill" qəzetində beynəlxalq münasibətlər sahəsində ekspert Arye Qutun "Azərbaycan tolerantlıq multikulturalizm ölkəsidir" sərlövhəli məqaləsi dərc edilib. Məqalədə müəllif yazır ki, ABŞ-ın dünya ölkələrində dini etiqad azadlığı üzrə komissiyası məlum olmayan səbəblərə görə, Azərbaycanda Qazaxıstanda dini etiqadla bağlı vəziyyətdən narahatdır. Arye Qut komissiyanın bu narahatlığının qəribə olduğunu vurğulayır: "Qəribədir, bu komissiyanın analitikləri israr edirlər ki, dövlətlər radikal dini ekstremistlər radikal ideologiyalar üçün maneələr yaratmamalıdırlar. ABŞ-ın dini etiqad azadlığı üzrə komissiyasının məntiqinə görə, Avropa liderlərinin yaxın vaxtlardakı çıxışları, o cümlədən Britaniyanın baş naziri Devid Kemeronun evdəki çıxışı, yaxud Fransa Belçika polislərinin hərəkətləri həmin komissiya tərəfindən pislənilməlidir. Bu da öz növbəsində, həm Amerikanın müxtəlif orqanları arasında koordinasiya olmamasını, həm beynəlxalq münasibətlərin ən mühüm məsələlərinə dair strateji mövqeyin olmamasını nümayiş etdirir".

Müəllif həmin komissiyanın mövqeyinə rəğmən, dünyada tolerant cəmiyyətlərdən olan Azərbaycan Qazaxıstanın ən tolerant ölkələrin siyahısında ilk yerlərdə olduğunu qeyd edib: "2014-cü ildə Azərbaycan rəhbərliyi ölkənin etnik dini tolerantlığa təminat verən dövlət kimi rolunu möhkəmləndirən iki təsisat yaradıb. Bu təsisatlardan birincisi millətlərarası multikulturalizm dini məsələlər üzrə dövlət müşaviri vəzifəsidir. Həmin vəzifəni görkəmli Azərbaycan alimi, akademik Kamal Abdullayev tutur. İkinci qərar Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılması oldu. Həmin mərkəzin fəaliyyətinin əsas istiqaməti mədəniyyətlərarası dialoqun humanitar məsələlərin inkişaf etdirilməsidir".

Arye Qut yazısında bildirir ki, respublika əhalisinin əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil etməsinə baxmayaraq, Azərbaycan həm müxtəlif dinlərin, müxtəlif etnik qrupların nümayəndələri üçün vətəndir: "Milli azlıqlara hörmət tolerantlıq ən qədim zamanlardan, böyük İpək Yolu dövründən günümüzə qədər bu ölkənin inkişafının əsasını təşkil edib. Respublika dövlət müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Azərbaycan hökumətində yüksək vəzifələr tutan milli azlıqların nümayəndələrinin qadınların sayı xeyli artıb.

Sovet İttifaqı dağılan dövrdə baş verən hadisələr Azərbaycanda dini milli tolerantlıq ənənələri üçün ən ciddi sınaq oldu. Həmin dövrdə Azərbaycan ərazisinin 20 faizini işğal edən ermənilər etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirərək Azərbaycanda bir milyon məcburi köçkün problemi yaratdılar. Dinc əhalinin qətlə yetirilməsinə doğma yurdlarından qovulmasına baxmayaraq, dinc yanaşı yaşamaq prinsipi Azərbaycan cəmiyyətinin səciyyəvi cəhəti olaraq qalıb. Hətta Dağlıq Qarabağda müharibə başlayandan 20 il sonra da Azərbaycan cəmiyyəti dini etnik qruplar arasında harmoniyanı dəstəkləməkdə davam edir".

Müəllif yazısında müsəlmanların yəhudilərin nümunəvi birgəyaşayışını xüsusi vurğulayıb: "Ölkədə iki sinaqoq Cənubi Qafqazda ən iri yəhudi təhsil mərkəzi inşa edilib. Azərbaycanın Quba rayonunda yerləşən İsrail hüdudlarından kənarda yeganə yəhudi məskəni hesab edilən Qırmızı Qəsəbə Azərbaycanın fəxridir. Qubada müsəlmanlarla yəhudiləri bağlayan bir amil 1918-1919-cu illərin faciəli hadisələridir. O vaxt erməni millətçi "Daşnaksütyun" partiyasının üzvləri minlərlə dinc yəhudiyə azərbaycanlıya divan tutmuşdu. İsrail dövləti Azərbaycanda yəhudilərə belə münasibətdə respublika rəhbərliyinin rolunu yüksək qiymətləndirir. İki ölkə arasında dərin hörmət əməkdaşlıq ənənələri, nümunəvi münasibətlər olmasaydı, yəhudilərə bu cür münasibət olmazdı. İndi bu əməkdaşlıq genişlənərək ticari münasibətləri əhatə edir. Neft alqı-satqısından başlamış yüksək texnologiyalar innovasiyalara qədər geniş əhatəli ticarət dövriyyəsinin həcmi təqribən 3,5 milyard dollara bərabərdir".

İtaliyanın məşhur "Capitolino Flash" ("Paytaxtın İşığı") adlı qəzetində "Azərbaycan - Mədəniyyət Dinlərarası Tolerantlıq Nümunəsi" adlı böyük məqalə çap olunub. Paolo Onorotinin müəllifi olduğu məqalədə Azərbaycan dünyanın ən tolerant dövləti dinlərarası mədəniyyətin dünya üçün nümunə ola biləcək modeli kimi təsvir edilir. Jurnalist yazısında qeyd edir ki, mərhum Roma Papası İohan Pavel Bakıda olarkən Allahın adından bütün dünyaya sülh çağırışı edib: "Azərbaycanın xalqının ümummilli lideri olan Heydər Əliyev Roma Papasına müraciətində deyib: "Dinindən, irqindən millətindən asılı olmayaraq, siz bütün insanların dostu, həmçinin dünyanın vətəndaşısınız".

Jurnalist Vatikanın tarixi bəyanatlarını araşdırarkən maraqlı bir faktla üzləşdiyini bildirib: "Bir neçə il əvvəl Vatikanın dövlət kardinalı Tarçizyo Bertoni maraqlı bir müsahibə verərək bildirib ki, Azərbaycan dünyəvi müsəlman ölkəsidir burada xalqın böyük hissəsi müsəlman, kiçik katolik pravoslav icmalardan ibarətdir. Kardinal Bertone deyib ki, qədim Azərbaycanın paytaxtı Bakıda müqəddəs Bartolomeonun məzarı aşkarlanıb Kristian Evangellanın arxeoloji qalıqları tapılıb. Maraqlı fakt isə ondan ibarətdir ki, tapılan dini qalıqlar həm dövlət tərəfindən, həm millət tərəfindən qorunub saxlanır. Azərbaycan hətta kommunist dövründə belə dini tolerantlığı qoruyub saxlamağı bacarıb. Digər bir maraqlı fakt da odur ki, Böyük Vətən Müharibəsində həlak olan azərbaycanlıların dinindən aslı olmayaraq hər biri ehtiramla yad edilir. Bu, unikal tolerantlıq mədəniyyətinin bariz nümunəsidir".

P.Onoroti Azərbaycan tarixində multikulturalizim sahəsində ən böyük islahatların məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olduğunu vurğulayır: "Məhz o, Azərbaycan xalqına müstəqillik, azadlıq, rahatlıq və stabillik bəxş edib. Azərbaycanda tolerantlıq mədəniyyətinin qorunmasında və bu sahədə böyük islahatların aparılmasında əvəzsiz rol oynayıb. Hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdə Heydər Əliyev bütün dinlərə dövlət tərəfindən bərabər diqqət və qayğı göstərilməsinin əsasını qoyub. Heydər Əliyev və bütün Qafqazın Şeyxi Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə Sovet Hakimiyyəti dövründə dağıdılmış katolik kilsəsinin inşasına böyük sahə ayırır və yenidən tikilməsini təmin edir. Bununla da bütün dünyaya müsəlman dövləti kimi örnək göstərərək multikulturalizimin əsasını qoyub".

Sonda jurnalist Paola Onoritdi Azərbaycanla bağlı məlumatlara görə Romada təhsil alan azərbaycanlı tələbə Həsən İsgəndərova dərin minnətdarlığını bildirib. O da qeyd olunur ki, Qafqazda sülhün yaranması və qorunması istiqamətində fəaliyyətini qətiyyətlə davam etdirən Azərbaycanda mövcud dinlər, məzhəb və təriqətlər arasında münasibətlər yüksək səviyyədədir. Azərbaycan nadir dövlətlərdəndir ki, indiyədək burada dini zəmində hər hansı münaqişə baş verməyib. Bu gün Azərbaycan dindarları din, məzhəb və təriqətlərindən asılı olmayaraq, qarşılıqlı hörmət və dostluq şəraitində fəaliyyət göstərir, dini ayin və mərasimlərini sərbəst yerinə yetirirlər.

Təbii ki, bu sahədə yalnız Azərbaycanın təcrübəsinin öyrənilməsi və tətbiq olunması fikrini irəli sürmək doğru deyil. Çünki zəngin tolerantlıq ənənələrinə malik ölkələr var və onların da təcrübəsindən istifadə olunmalıdır. Hətta bu ölkələr bir-birilərinin təcrübəsindən yararlana bilərlər. Müxtəlif ölkələrin tolerantlıq təcrübəsindən istifadə edilməsində beynəlxalq təşkilatlar daha maraqlı olmalıdırlar. Ona görə ki, bu məsələdə onların üzərinə daha böyük məsuliyyət düşür. Son illər beynəlxalq təşkilatların dinlərarası dialoq və əməkdaşlıqla bağlı məsələlərə diqqəti artırması müşahidə olunur. Sevindirici haldır ki, bu sahə bir neçə regional və beynəlxalq qurumun fəaliyyətində prioritet istiqamətlərdən birinə çevrilib. Hətta dünyanın ən nüfuzlu beynəlxalq təşkilatı – BMT “Sivilizasiyaların Alyansı” təşəbbüsü ilə çıxış edibbu mötəbər qurumun Baş katibi yanında dinlərarası dialoq üzrə məşvərət şurasının yaradılması ideyası meydana gəlib.

Cavid

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 13 fevral.- S.13