Meyxana sənəti
III
yazı
Mirzə Bağır 1810-cu ildə Bakının
Maştağa kəndində anadan olub, ilk təhsilini xalq təbabətini
gözəl bilən dayısından alıb, sonra müxtəlif
şəxslərdən Şərq ədəbiyyatını,
dövrünün həndəsə, riyaziyyat və digər
elmlərini öyrənib. O həm də mahir rəssam
(çizgiçi-rəssam) olub. “Məcməüş-şüəra”nın fəal iştirakçılarından
biri olan Mirzə Bağır XIX əsrdə Bakı toyları
və şənliklərində meyxana deyən şairlərin
ən görkəmlisi, böyük şöhrət
qazananlarından biri olub. Doğrudur, Mirzə
Bağırın şeirlərinin çox cüzi bir hissəsi
günümüzə gəlib çatıb, amma bu cüzi
parçalardan da onun poetik üslubundakı sadəliyi, həyat
həqiqətlərinə səmimi münasibətini, klassik
şairlərdən ustalıqla bəhrələnməsini
aşkar görmək olur:
Qaş-gözünü
süzgilən,
Ürəyimi
üzgilən,
Meyxanəçi
görgilən,
Bu Bağırı müxtəsər.
Meyxana yaradıcılığının
inkişafında özünəməxsus yeri olan şairlərdən
biri də 1863-cü ildə Bakının Maştağa kəndində
anadan olmuş Atababa Hicridir. Onun meyxanalarında
xalqımızın mənəvi dünyası, xarakterindəki
mərdanəlik, nəcib keyfiyyətlər sənətkarlıqla
ifadə olunub. O, ədəbi dilimizin zənginləşməsinə,
fars və ərəb tərkiblərindən
təmizlənib cilalanmasına xüsusi diqqət yetirib. A.Hicri xalq ruhunda sadə, təbii və mənalı
meyxanalar yaratmağa çalışmış, həyatı
gerçəkliklərə fəal vətəndaşlıq
mövqeyindən münasibət bildirib. O, gözəlliyi
yüksək şövqlə vəsf etdiyi kimi, cəmiyyətdə
baş verən nöqsanları da cəsarətlə tənqid
edib:
Harda
görsən əli təsbehli, çiyni əbalı,
Qaçmasan ondan əgər boynuva şeytan babalı.
Bunların
xeyri topuqdan olur, boydan zərəri,
Baxma məsciddə vurub qoltuğuna Quranı.
...Şəhərdən
un gətirib əllaf ona arpa qatır,
Əti on səkkizə gizlin uçuş arvadna
satır.
Bəzzaz
ölçəndə çiti o qədər dartır,
uzadır,
Kisə beş puddur əgər, bəs hanı bir
batmanı?
Satirada
Sabir, lirikada Füzuli məktəbinin layiqli
davamçılarından olan Ə.Vahid (1895-1965) meyxana
yaradıcılığında yüksək peşəkarlığı,
poetik məharəti, fitri qabiliyyəti, vətəndaş fəallığı,
ictimai qüsurları görmək, səciyyələndirmək
və ümumiləşdirmək bacarığı ilə digər
meyxanaçılardan çox fərqlənir. Maraqlı
məqamlardan biri budur ki, Vahid lirikası ilə müqayisədə
Vahid satirası, Vahid meyxanası milli mətbuatımıza
daha asanlıqla yol tapmış, qəzet və jurnallarda daha
tez-tez dərc edilib. Ə.Vahid
yaradıcılığının ilk dövrlərindən
başlayaraq “Tuti”, “Məzəli”, “Babayi-Əmir”, daha sonra
“Molla Nəsrəddin” və nəhayət “Kirpi” jurnalı ilə
müntəzəm əməkdaşlıq etmiş və tənqidi
şeirlərini dərc etdirib.
1922-ci ildə
Bakıda M.Ə.Sabirin heykəlinin qoyulma mərasimində “Biz
edirik şairə hörmət, öləndən sonra” qafiyəsi
ilə yarım saat meyxana deməsi Vahidin həm sələfinə,
həm də bütövlükdə ədəbiyyatımıza
və mədəniyyətimizə hörmət və
ehtiramının bariz nümunəsi olmaqla yanaşı, eləcə
də “millətin qeyrətin çəkən” sənətkarlara
zamanında diqqətsizliyin, sayğısızlığın
tənqidi idi:
İndi
özü düşünsün bizim cəmaət gərək,
Hər
işə mövsümündə qılmalı diqqət gərək,
Şairə sağlığında eyləmək
hörmət gərək.
Faydasızdır eyləmək rəğbət öləndən
sonra.
Cəmaətin
bir baxın səhvinə, iradına,
Şairin
sağlığında yetən yox imdadın,
Ölən
kimi bir heykəl yapdırarlar adına,
Çəkərlər
uğrunda çox zəhmət öləndən sonra,
Biz elərik şairə hörmət öləndən
sonra.
Mərasimdə meyxanasını deyib qurtardıqdan sonra
böyük ictimai xadim N.Nərimanov Ə.Vahidə təşəkkür
edib və onu mükafatlandırıb.
Diqqətəlayiq faktlardan biri də budur ki, Azərbaycanda
ilk dəfə ayrıca kitab halında meyxanalardan ibarət
toplunun müəllifi də Ə.Vahid olub. Onun 1927-ci ildə
işıq üzü görmüş “Meyxanalar” kitabında
toplanan nümunələr ədəbi ictimaiyyətin və
geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanıb.
Ə.Vahidin meyxanaları ictimai mənası və
müdrikliyi ilə diqqət çəkir. Günün
aktual məsələlərinə dərin maraq və
müdaxilə onun meyxanalarında aparıcı xüsusiyyətlərdir.
Kəskin satira, incə yumor, məzəli ibarələr
şairin ömrünün sonuna qədər meyxanaları
üçün də səciyyəvi olub. Ə.Vahidin
meyxanalarında sosial-siyasi problemlərin tənqidi ilə
yanaşı, Vətən, yurd sevgisi, Abşeronun,
Bakının, onun gözəl təbiətinin tərənnümü
də əsas istiqamətlərdən birini təşkil edir:
Pəh-pəh, Bakı dönmüş necə gör,
xuldi-bərinə, çıx eylə səyahət.
Aç
gözlərini, eylə nəzər dövri-bərinə,
canın ola rahət.
Hər
küçədə bir məclisi-meyxanə
açılmış, əhsən bu məkanə!
Ovbaşların şöhrəti dünyaya
saçılmış, gəldim dəxi canə.
Meyxananın müharibə illərində yeni istiqamət
və məzmun qazanmasında Ə.Vahidin xidmətləri
xüsusi qeyd edilməlidir. Vahidin
yaradıcılığında faşizmi ifşa edən
meyxanalar bir silsilə təşkil edir. O həm arxa cəbhədə
- xalq arasında, həm də ön cəbhədə əsgər
və zabitlər qarşısında söylədiyi meyxanalar
faşizmə qarşı mübarizə əzmini
artırıb, qələbəyə inam hissi oyadıb. Şairin bu illərdə yazdığı
meyxanaların mövzusu oxşar, hətta eyni, yəni
faşizmin ifşası olsa da, bu nümunələrdə də
şairin poetik dəsti-xətti, deyim və duyum tərzinin bənzərsizliyi
diqqət çəkir.
Müharibə mövzusu Ə.Vahidlə yanaşı,
Atababa, B.Bağırzadə və başqa meyxana
ustalarının da yaradıcılığında
aparıcı mövqe qazanır. Meyxanaçılar
qanlı-qadalı döyüş meydanlarında baş verən
hadisələri müşahidə edir, şəhid olmuş qəhrəman
döyüşçülərə meyxanalar həsr edir, bədii
sözün qüdrəti ilə əsgərlərin ürəyində
intiqam alovunu daha da artırırdılar.
Bakının Maştağa kəndində anadan olmuş
meyxana ustası Ağasəlim Əli oğlu Səlimov xalq
arasında Ağasəlim Çıldağ kimi
tanınmış və məşhurlaşıb. Bu təxəllüsü
ona 1948-ci ildə ustad şair Ə.Vahid verib. Fitri istedadı babası şair-qəzəlxan
Hacı Əli Kərimdən keçmiş Ağasəlim
Çıldağ Atababa Hicri, Ağahüseyn və Ə.Vahid
kimi ustadların məktəblərindən bəhrələnib
və onların yolunu ləyaqətlə davam etdirib. Gənc meyxanaçıların yetişməsində
onun özünün də böyük xidmətləri olub.
A.Çıldağ meyxanalarının bir
qismini məhəbbət mövzusuna həsr edib. Onun meyxanalarında təsvir olunan real və azad sevgi
ilahi məhəbbətdən üstün tutulur.
Aşıq sevgilisinin cövrü-cəfasından,
etinasızlığından şikayət etsə də,
bunları yarın işvəsi, naz-qəmzəsi kimi qəbul
edir və ona olan məhəbbəti daha da artır:
O
gülü dərməginən, o gülün bağbanı mənəm,
O xumar
gözlü qızın sevgili cananı mənəm.
Mən
özüm azəriyəm, başqa dilə dönməmişəm,
Yanmışam
eşq oduna, yanmadayam, sönməmişəm,
Bəlkə
bir həftə olar sevgilimi görməmişəm,
O gözəl
sevgilimin indi nigaranı mənəm.
Ağasəlim meyxanalarında məhəbbəti,
eşqi böyük qüvvə hesab edir. Sevgilisi ilə
hər bir görüş onun üçün bir bayram,
ayrılıq isə bir dərd, bəla, müsibətdir.
A.Çıldağın meyxanalarının
mövzu dairəsi çox genişdir. O, şair – vətəndaş
kimi də xalqı düşündürən problemlərdən
kənarda qalmır, onlara öz münasibətini bildirir. Həqiqəti açıq söyləmək,
inkişafa mane olanları ifşa etmək onun meyxanalarının
başlıca istiqamətlərindəndir. A.Çıldağın meyxanalarının dili
çox sadədir, anlaşıqlıdır, tez yadda
qalandır. Onda artıq söz, yersiz təşbeh,
qəliz ibarə yoxdur. Meyxana
janrının inkişafı və təbliğində Nizami
Rəmzinin də xidmətləri çoxdur. 1947-ci ildə Bakıda anadan olan Nizami Baxşıyev
atası Rəmzinin adını özünə təxəllüs
götürüb, bu adla da Azərbaycanda və onun
hüdudlarından kənarda məşhurluq qazanıb.
A.Rəmzi
unutdurulmaqda olan və nüfuzdan salınmış meyxana
janrına yeni ruh verdi, onu
canlandırdı, bu janra gətirdiyi yeniliklərdən biri
meyxananı musiqi ilə ifa etməsi idi. Özü
xoşavazlı mahnı ifaçısı olan N.Rəmzi
“Meyxana” folklor ansamblının yaradıcısı idi.
O, meyxananı toy, el şənliklərindən böyük sənət
ocaqlarına, möhtəşəm səhnələrə
çıxarıb. İlk dəfə M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət
Filarmoniyasında, Respublika sarayında meyxananı geniş
auditoriya qarşısında nümayiş etdirib. Meyxananı televiziya ekranlarına da ilk dəfə
N.Rəmzi çıxarıb.
Meyxanaçılar arasında ilk dəfə kinofilmə
(“Qəzəlxan”) və sənədli filmə (“Göy
qurşağı”) də məhz N.Rəmzi çəkilib. Xarici ölkələrə
də meyxananı ilk dəfə o aparıb. N.Rəmzi həm də bəstəkar-müğənni
idi. Onun “Ana”, “Təbrizim”, “Xızı dağları”,
“Aşiq və canan” kimi mahnılarını indi də
müğənnilər tez-tez səsləndirilir.
N.Rəmzi öz meyxanalarında sovet dövrünün
nöqsanlarını, eybəcərliklərini, eləcə də
erməni faşizmini açıq-aşkar tənqid edib. Onun “Gör neçə illərdir
yalan görmüşəm”, “Sən nə qoymusan, nəyi
axtarırsan”, “Dəyirmanımızı”, eləcə də
“Yazıldı dastanı Azərbaycanın”, “Lay-lay Azərbaycan”,
“Bilsən, Vahid”, “Vəziryan”, “Qorbaçov”,
“Xilaskarımız” adlı meyxanaları bu mövzulardadır.
Müasir dövrün istedadlı
meyxanaçılarından biri də 1962-ci ildə
Maştağa qəsəbəsində anadan olmuş Məmmədov
Ağamirzə Rəfi oğludur. Ustadı
A.Çıldağ olan Ağamirzə meyxana
yaradıcılığı ənənələrini ləyaqətlə
davam etdirən və xalq tərəfindən böyük məhəbbətlə
sevilən sənətkarlardandır. Ağamirzə
yaradıcılığında təbiət gözəlliklərinin,
saf məhəbbətin təsviri, mənəvi-əxlaqi dəyərlərin
təbliği, Vətən sevgisi, Qarabağ mövzusu
geniş yer tutur.
Sadəlik, səmimi insan hisslərinin tərənnümü
onun meyxana yaradıcılığına məxsus keyfiyyətlərdir. Ağamirzənin
fitri qabiliyyəti, iti hafizəsi, hazırcavablığı,
vəziyyətlə bağlı məqamları qiymətləndirmək
bacarığı, gur səsi və temperamenti onun gələcəkdə
daha istedadlı meyxana ustası olacağına dərin inam
yaradır. Müasir meyxana ustalarından
biri də Kərim Ağamoğlan oğlu Novruzovdur. O,
1964-cü ildə Maştağada anadan olub və onun da
ustadı Ağasəlim Çıldağ olub.
1991-ci ildə keçirilən Respublika
Meyxanaçılar müsabiqəsinin qaliblərindən biri
olan Kərimin meyxanaları nikbinliyi, həyatiliyi ilə
seçilir, canlı və poetik məziyyətləri ilə
yadda qalır.
Onun bir sənətkar kimi başlıca cəhəti
duyğu və fikirlərinin ifadəsi üçün
münasib forma, özünəməxsus ritm, lirik təhkiyə
tapa bilməsi, şəxsi həyəcanlarını bədii
ümumiləşdirmə səviyyəsinə
qaldırmağı bacarmasıdır. Kərim
çalışır ki, meyxanalarında xalq həyatının,
xalqın hiss və düşüncə tərzinin inikası
daha dərin və təsirli olsun. Kərimin
meyxanalarında yumor qüvvətlidir, zahirən yumşaq və
həlimdir. Lakin o, elə hadisələri
qabardır ki, onlar məzəli olmaqla yanaşı, dərin
ictimai məna daşıyır. Realizm, təbiilik
və həyatdan gələn notlar onun meyxanaları
üçün səciyyəvidir. Kərimin
meyxanalarında təbiət təsviri başlıca yerlərdən
birini tutur və onun meyxanalarının əsas qəhrəmanı
Azərbaycandır. Kərimin
yaradıcılıq yolu mövzu baxımından rəngarəng
və çoxşaxəlidir. Onun poetik dünyası ilə
tanış olduqca bu meyxana ustasının
həyata baxışının, fəlsəfi
düşüncələrinin özünəməxsus, fərdi
üslubda ifadə olunduğunu görürük.
Nazim Rzayev
Araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 17 fevral.-
S.14