Ana dilimizi qorumaq borcumuz

Professor İsmayıl Məmmədov: "Azərbaycanda bütün dillərə sayğı var”

Dünyada hər mənada gərginliklərin artdığı bir vaxtda xalqlar, dövlətlər dil qoruyuculuğu məsələsində daha da ciddiləşiblər. Dil uğrunda mübarizə əslində xəlqi müəyyənlik uğrunda mübarizə deməkdir. Hazırda dünyanın 25 müxtəlif regionunda 300 milyondan çox insan türk dilinin 25 dialektində danışır. Tarixən türk dilinin digər dillərə təsiri məsələsiylə bağlı göstəricilər isə belədir. Erməni dilində 3159, yunan dilində 2643, bolqar dilində 2454, alban dilində 2422, ərəb dilində 1801, rus dilində 1576, rumın dilində 1542, ingilis dilində 1500, macar dilində 1142, çin dilində 213, fars dilində isə 1369 türk mənşəli söz qeydə alınıb.

Zamanlar bir-birini əvəz edir, ancaq dil ölmür, yaşayır. Hər bir xalqın dili o xalqın təfəkkürünü, hər mənada səviyyəsini göstərir. Ən əski dövrdən bəri, yəni xalqın ilkin inancları formalaşdığı zamanlarda dilin imkan verdiyi səviyyədə həmin xüsusiyyətlər yaşayıb, sonradan təkmilləşmə dövrü keçib, nəsildən-nəsilə ötürülüb, bugünümüzə gəlib çıxıb. Dil özündə tarixi çox gözəl ifadə edir, yaşadır. Qəhrəmandır dilimiz, ona görə ki, biz bir xalq olaraq sarsıldığımız, hətta özümüzdən ayrıldığımız çağlarda belə ruhumuzun soraqlarını özündə kamil bir şəkildə qoruyub-saxlaya bilib. Azərbaycan türkcəsi burada yaşayan xalqların nümayəndələri üçün doğma, birləşdirici bir ünsiyyət dilidir.

Professor İsmayıl Məmmədov bildirir: "Azərbaycanda bütün dillərə sayğı var. Heç kəs heç kəsə demir ki, sən lahıc, eləcə də talış, ya da ləzgi dilində danışma. Quba rayonunun Xınalıq kəndi qəribə bir yerdir. Bu kənddə yaşayan əhali xınalıq dilində danışır. Azərbaycanda başqa dillərə sayğının nəticəsidir ki, xınalıq dilinin daşıyıcısı olduğu yeganə kənd əsrlərdir bu bölgədə mövcudluğunu nəinki qoruyub saxlaya, hətta artıra bilib. Bütövlükdə götürdükdə Azərbaycan dili burada yaşayanlar üçün ümumi, birləşdirici, anlaşma dilidir".

Bu gün Güney Azərbaycanda yaşayan 30 milyondan çox soydaşımız fars şovinizminin əsarəti altındadır, onlara ana dilimizdə istənilən səviyyədə danışmasına belə imkan verilmir. Güney Azərbaycanda ana dilimizə qarşı olan bütün basqılara baxmayaraq ana dilimiz ölmür, itmir, daim mövcudluğunu hünərvərliklə qoruyub saxlayır. Güney Azərbaycanda dövlət səviyyəsində dilimiz qəbul edilmədiyinə, ana dilimizdə məktəblər olmadığına görə daha çox şifahi ədəbiyyatımız inkişaf edib. Habelə aşıq sənəti Güneydə çox intişar tapıb. Güneydə yaşayan şairlərimiz ana dilində yazıb-yaratmağa üstünlük veriblər. Xalq öz dilini daim qoruyur, ölməyə qoymur. Şəhriyarın "Heydər babaya salam" poeması ana dilimizin soraqlarını çatdıran ən gözəl ədəbi abidələrdən biridir. Şəhriyar yaşlaşandan sonra dərk etdi ki, o, yalnız ana dili ilə bir olduqda güclü ola bilər. Adətən insan yaşlı dövründə vətənə, yurda və dilinə daha çox bağlanır. Şəhriyar dərk edəndə ki, ana dilində möhtəşəm bir əsər yazmaq qüdrətinə malikdir; "Heydər babaya salam" poeması milli ruhunun izharı oldu.

Dilçi-alim İsmayıl Kazımov isə deyir: "Hər bir xalqın milli dəyərlərinin əsasını onun ana dili təşkil edir. Dilimiz türk dilləri arasında özünəməxsusluğu ilə seçilir. Ana dilimiz yaşam qaydamızdır". Müstəqillikdən sonra ana dilimiz tədricən beynəlxalq aləmdə tanınmağa başladı: "Əgər sovet dövründə alınma terminlər, beynəlxalq sözlər dilimizə rus dili vasitəsilə gəlirdisə, hazırda Avropa dillərindən birbaşa bəhrələnmə üstünlük təşkil edir. Habelə dilimizdə Avropa terminlərinə meyl artıb".

Şübhəsiz, heç bir dil özünə qapanıb qalmır, onun başqa dillərlə əlaqəsi, təbii ünsiyyəti olur. Həticədə bir dildən bu və ya digər dillərə çoxlu sözlər keçir və ya əksinə: əksər hallarda bu, qarşılıqlıdır. Ancaq faktdır ki, tarixin çox dönəmlərində işğalçılıq motivləri bu və ya digər dilin başqa dili üstələməsinə, nəticədə "dilin dili işğal etməsinə" səbəb olub. Fars dilində Azərbaycan türkcəsinə məxsus min söz belə yoxdur. Tarixən türk qılıncının zəhmini dadmış çinlilərin dilində belə bu gün türk sözlərinin sayı azdır. Türklər fitri yaradıcılıq, bənzərsizlik keyfiyyətlərinə malik olduqları dərəcədə həm də təəssüf ki, arxayınlaşıblar. Dilimizi təəssübkeşliklə qorumamışıq. Bu arxayınçılıq indi də xarakterimizdə mövcuddur. Dili qorumaq milləti qorumaq deməkdir. Həmçinin dövləti, dövlətçiliyi təsdiq etməkdir. Bu gün ədəbi dilə sayğı məsələsində hələ də məsuliyyətimiz tam deyil. Bu, hər şeydən əvvəl aydınlarımızdan mümkün qədər ana dilimizin tələbinə uyğun səviyyədə köklənməyi tələb edir. Əks təqdirdə bundan sonra dilimizə daxil olacaq çoxsaylı yeni terminlərin qarşısında yenə də "ağ bayraq" qaldıracaq, nəticədə dilimiz demək olar, əlimizdən gedəcək. Hə qədər bədbin səslənsə də, gerçəklik budur.

Bu gün Azərbaycan dilçiləri söz yaratmaq məsələsini yenə də səyli şəkildə şair və yazıçıların üzərinə atırlar. XX əsrdə şair-yazıçılarımız tərəfindən çox az söz yaradılıb. Bu, onu deməyə əsas verir ki, söz yaratmaq xüsusi bir hadisə səviyyəsində mütəxəssislər tərəfindən olmalıdır. "Dədə Qorqud dastanları"nda söz yaradıcılığı ilahi bir səviyyədə ənənələşib. Bu mənada Azərbaycana indi ifrat səviyyədə dalğası çatan elmi-texniki inkişaf dövründə yeni gələn termin və sözlərə qarşı mümkün qədər "sipər çəkilməli", yəni onların qarşılığının tapılmasına səy etməliyik. Digər bir fəlakətli hadisə isə Azərbaycanın şəxs adlarının çoxunun özgə adlardan ibarət olmasıdır. Habelə 1828-ci ildə Azərbaycanın Güney torpaqlarının İran tərəfindən qəsb edilməsindən sonra bu bölgələrdə tədricən ana dilimizin farslaşması mərhələsi başlandı. Bu gün Azərbaycan türkcəsinin ardıcıl şəkildə farslaşdırılması üçün İran əlindən gələni edir. Şəhriyar yazır:

"...Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz,

Özgə dilə qatsan, bu əsəl dil əsil olmaz...".

Yazar xalqını təmənnasız sevdiyi, ona ruhən qovuşduğu dərəcədə gözəl əsərlər yarada bilər. Yazar ruhlu, inamlıdırsa, əsəri də gözəl olacaq. O deməkdir ki, yazıçının yaradıcı müstəqilliyi mənsub olduğu xalqdan asılı olmalı, o, xalq qarşısında məsuliyyətini unutmamalıdır. Yazarlarımız bacardıqca ana dilimizdə yeni sözlər yaratmalıdırlar.

Professor Fəxrəddin Veysəlli bildirir: “ Bu gün dünyanın dil mənzərəsi rəngarəng və zəngin olsa da, hərtərəfli qloballaşma bu mənzərəyə çox ciddi təsir göstərir. Planetimizdə mütəxəssislərin 2001-ci ildə qeydə aldığı 200 BMT üzvü – dövlətin ərazilərində mövcud olan 6.417 dildən hər il bir çoxu ölüb aradan çıxır.

Alman alimi H.Haarmanın fikrincə, XXI əsrdə hazırkı dünya dillərinin 40 %-i aradan çıxacaq. 2008-ci ildə Alman Dili Cəmiyyəti “Almanlar öz dilləri və xarici dillər haqqında nə düşünürlər?” mövzusunda sorğu keçirib. Söhbət Avropa İttifaqında işlənən dillərdən gedir. Sorğunun nəticələri çox maraqlıdır. Sorğuda iştirak edənlərin 13 % -i Avropada vahid dil olmasına səs verib, ondan 11 %-i ingilis, 2 %-i isə alman dilini seçib. Resipientlərin 9 %-i seçim edə bilməyib. Deməli, sorğuda iştirak edənlərin 78 %-i Avropada dillərin saxlanılmasına səs verib. Sorğuda iştirak edənlərin təxminən ¼ -i Avropada vahid dilin – ingilis dilinin xeyrinə səs verib. Bu meyil günü-gündən güclənməkdədir. Sorğunu keçirən cəmiyyət həyəcan təbili çalır ki, alman dili bu gün Avropada sıxışdırılaraq bir dialektə çevrilir, ya da ölüb getmək yolundadır. Qeyd etmək yerinə düşər ki, dillərlə bağlı gələcək haqqında dəqiq öncəgörmə vermək o qədər də asan deyil. Uzun müddətdir ki, dünyada təkdilliliyə meyil güclənməkdədir. Bu gün Azərbaycan dililə bağlı belə bir sorğu keçirtmək maraqlı olardı. Təbii ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra dilimizin mövqeyi xeyli möhkəmlənib. İndi radio dalğalarında, televiziya kanallarında, Beynəlxalq tədbirlərdə dilimiz daha möhtəşəm görünür və daha geniş auditoriyanı əhatə edir. Ancaq bizdə geniş sorğuları və kitab çapının miqdarını göstərən konkret rəqəmlər olmadığı üçün dilimizin işlənməsi və gələcəyilə bağlı sualları cavablandırmaq çətindir. Bu gün saysız media nümunələrinə, kiçik və böyük nəşriyyatların sayına nəzər yetirəndə və dünyada bizim dildə danışan əhalini təhlil edəndə Azərbaycan dilinin təxminən 20-22-ci yerləri bölüşdürməsi bizi sevindirməyə bilməz.

Dillərin mənzərəsi haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün vaxtilə planetimizdə vahid vaxt ölçüsünə keçmənin tarixinə baxsaq, maraqlı nəticələrə gələrik. Azərbaycanla Nyu York arasında vaxt fərqi 9 saatdır. 1884-cü ildə Vaşinqtonda Beynəlxalq Meridian Konfransı dünyada 24 müxtəlif vaxt zonasını 15 uzunluq dərəcəsilə Qrinviç sıfır meridian əsasında qəbul etdi. Almaniya bundestaqı bu ölçünü hərbi mülahizələrə görə ləngitmədən qəbul etdi. Fransa isə bunu yalnız 1911-ci ildə Paris rəsədxanasının müqavimətinə baxmayaraq qəbul etməyə məcbur oldu. Hindistan da yeni vaxt ölçüsünü – Qrinviç ölçüsünü qəbul etməli oldu, çünki gəmiçilikdə və dəmir yolunda artıq Beynəlxalq vaxt ölçüsü qəbul edilmişdi. Eyni sözləri təqvimin unifikasiyası barədə demək olar. Y.Sezarın vaxtından qalmış yulian təqvimi o qədər də münasib deyildi, çünki bu təqvimə görə il 11 dəqiqə uzanırdı. Yalnız XIII Qriqor uzun dartışmalardan sonra 1582-ci ildə təzə ilin başlanğıcını yanvarın 1-nə keçirtdi. Katolik ölkələr o saat bunu qəbul etdilər. O cümlədən protestant Almaniya 1700-cü ildə həmin sazişə qoşuldu. Ondan sonra Danimarka, Farer adaları, İslandiya və Niderland da bu təqvimə qoşuldu. 1752-ci ildə Britaniya koloniyaları ilə birgə, 1753-cü ildə Finlandiya, İsveç, sonra Florensiya və Pisa yeni təqvimi qəbul etdi. Fransa (1793-1806) və İtaliya (1922-1943) aralardakı məsafəni çıxmaq şərtilə, Yaponiya 1872-ci ildə, Çin 1912-də, Rusiya 1918-də vahid unifikasiyalı poçt və dəmiryolu nəqliyyatı cədvəli ilə işləyir (buna görə də oktyabr inqilabının bayramı 8 noyabra düşür). Yuqaslaviya 1919, Rumıniya 1920, Yunanıstan 1923, Türkiyə 1927, Misir 1928-də bu təqvimə qoşulublar. O vaxtdan dünya xalqları vaxtı qarışıq salmadan öz işlərini görə bilirlər. Ölkə və ölkədən kənar hərəkətlər vahidlik prinsipinə əsaslanır”.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 20 fevral.- S.14