Ahıska türkləri
Fərqanə hadisələrindən
sonra ahıskalılar əsasən Azərbaycanda məskunlaşmağa
çalışırdılar
IV
yazı
Araşdırmaçı
Sevil Piriyeva bildirir ki, “1957-ci ildən 1967-ci ilin may ayına
kimi Sov. İKP MK-ya Ahıska türklərinin
öz torpaqlarına qayıtması ilə bağlı 3500 məktub
daxil olub. Bu şikayət məktublarına
isə «Kütləvi dönmək məqsədə
müvafiq hesab edilmir» kimi eyni məzmunda cavablar verilirdi. Göründüyü kimi, Ahıska türklərinin
əzəli torpaqlarına dönməsi haqqında 1956-ci ildə
dövlət tərəfindən verilmiş qərardan uzun
müddət keçməsinə baxmayaraq, onun icrasına hələ
də əməl olunmayıb. 1980-cı
illərin birinci yarısını Ahıska türklərinin
vətənə dönmək uğrunda apardıqları
mübarizənin «zəifləmə dövrü»
adlandırmaq olar. Çünki bu hərəkata
başçılıq edən Ənvər Odabaşov və
Xəlil Omarov arasında ciddi fikir ayrılığı,
qarşıdurma yaranmışdı. Məsələ
bundadır ki, Ə.Odabaşov Ahıska türklərinin
ümumi mənafeyini müdafiə edərək onların
türk mənşəli olduğunu xüsusi vurğulayır
və Ahıskaya da türk kimi qayıtmalarında israr edirdi.
X.Omarov isə bundan fərqli olaraq
ahıskalıların türkləşmiş gürcülər
versiyasına üstünlük verirdi. Bu
fikir ayrılığı nəticəsində 80-ci illərin
birinci yarısında Ahıska türklərinin vətənə
dönmək uğrunda hərəkatı müəyyən qədər
zəifləmiş oldu.
1956-cı ildə Ahıska türkləri bəraət
aldıqdan sonra onlardan 5-6 ailə Gürcüstan SSR-nin
qoyduğu bütün tələb və şərtlərlə
razılaşsalar da, Gürcüstana qayıtmaq arzusunda olsalar
da, Gürcüstan hökuməti buna da razılıq vermir,
onları qəbul etmir. 1958-ci ildə gürcü soyadını
qəbul etmiş ahıskalı Lətifşah Barataşvili
öz ailəsi ilə birlikdə Azərbaycanda müvəqqəti
məskunlaşır. Bir müddət
keçdikdən sonra vətənə dönmək hissi milli
mənsubiyyət hissini üstələyir, bir neçə
ailə, o cümlədən, L.Barataşvili ailəsi ilə əzəli
torpaqlarına köçürlər. Onlar
Gürcüstan hökumətinin mənafeyini müdafiə
edir, bunu guya ahıskalıların doğma yurdlarına
qayıtmaq uğrunda vacib şərt olduğunu hesab edirlər. Lakin ahıskalılar özlərinin milli-etnik mənsubiyyətlərinə,
öz adət-ənənələrinin qorunub saxlanmasına
sadiq qaldılar. L.Barataşvilinin
ahıskalıların türkləşmiş gürcülər
olması fərziyyəsi qəbul edimədi, əhali ona
etimadsızlıq göstərdi. Lakin
L.Barataşvili ahıskalıların tarixi vətənə
qayıtmaq uğrunda Mübarizə Komitəsi yaradır və
komitəyə özü rəhbərlik edir. 1958-ci ildə L.Barataşvili Azərbaycan hökumətinə
müraciət edir. O, ahıskalıların
Gürcüstana qayıtması üçün Azərbaycan
hökumətindən kömək istəyir. Müraciətə
Azərbaycan hökuməti müsbət cavab verir. Eyni
zamanda, həmin ərəfədə SSRİ Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin sədri K.Voroşilovun və katibi M.Qeorqadzenin
imzası ilə 1957-ci il 31 oktyabr tarixli əmri
imzalanır. Həmin əmrdə aşağıdakılar
göstərilib:
1.
1944-cü ildə Gürcüstanın Ahıska, Ahılkələk,
Adıgün, Aspinza (Əspincə), Boqdanovka (Hocabəy)
rayonlarından köçürülmüş milliyətcə
Azərbaycan vətəndaşlarının üzərindən
bütün məhdudiyyətlər götürülsün.
2. Nəzərə
almaq lazımdır ki, onların Gürcüstan SSR-dən
köçürüldüyü yerlərində indi ermənilər
və gürcü millətindən olanlar yaşayırlar.
Onlar, ola bilər ki, təsərrüfatın
inkişafı üçün respublika ərazisinə
müvafiq olaraq başqa rayonlarda da yerləşdirilsin. Müvafiq yerləşdirmə təlimatına
uyğun olaraq daimi yaşayış yerinə
köçürülənlər öz arzularına əsasən
Azərbaycanı da özlərinə daimi yaşayış
yeri kimi seçə bilərlər.
1958-ci ildə Özbəkistandan Azərbaycana
köçmüş Ahıska türklərinin bir hissəsi
Saatlı rayonunun Varxan kəndində məskunlaşdırıldı. Kənddə
Ahıska türkləri üçün kolxoz təşkil
edildi. 1958-ci ildə Azərbaycana gələn
Ahıska türkü Gülbay Murtazov kolxoz sədri
seçildi. Bakıda ali təhsilini
aldıqdan sonra kəndə qayıdan G.Murtazov bütün
bacarıq və imkanlarını kəndin və kolxozun
inkişafına sərf edib”.
Hələ
1957-ci ilin fevralında RSFSR Ali Sovetinin altıncı
sessiyasında sürgün
olunmuş Ahıska türklərinin doğma yurdlarına
qaytarılması haqqında qərar
çıxarılıb: “Həmin qərardan dərhal sonra
digər türkdilli xalqlar öz daimi yaşayış yerlərinə
qaytarılıb. Lakin çox təəssüf
ki, bu qərarın da Ahıska türklərinin öz vətənlərinə
qayıtmasına gücü çatmadı. Lətafət Tağızadənin «Yaddaşın
uzun yolu» adlı məqaləsində ahıskalıların məskunlaşmasının
ziddiyyətli məqamları obyektiv əks olunub. “Beyləqan rayonunun Dünyamalılar kəndi ilə
Yoloba kəndlərinin arasındakı boş səhraya bizi
boşaltdılar. Beyləqan Rayon Partiya
Komitəsinin birinci katibi Mürşüd Əzimovun köməkliyi
və yerli camaatın qayğısı ilə tez bir zamanda
burada böyük bir qəsəbə saldıq və
hamımız evlə, işlə təmin olunduq”. O
günlərdə kənddə məskunlaşan Ahıska
türk qadınlarından Xədicə xanım, Gülyaz
xanım, Əminə xanım da bunları yaxşı
xatırlayırlar. Onlar Azərbaycan
xalqının milli mentalitetinə, soykökünə
bağlılığına, qonaqpərvərliyinə
xüsusi qiymət verirlər.
Kəndin
sakinlərindən Ahıska türk xanımı Səbinə
Dəvrişovanın dediklərindən: «Dörd
azyaşlı uşağım var idi. İyirmi beş
nəfər bir otaqda məskunlaşmışdıq, qonşu
kəndin camaatı bizə hər cür yardım edirdilər».
Minə xanımin dediklərindən: «Allah razı olsun, bizə
ana-bacı oldular, kişili-qadınlı,
uşaqlı-böyüklü hamısı gəldiyimiz
gündən bizə arxa durdular. Əllərindən
gələni edirdilər ki, özümüzü qərib
saymayaq. Mal-qaraları
olmadığından, körpə-südəmər
uşağı olan ailələr süd, ağartı məhsulları
üçün kəndlilərə müraciət edib,
heç vaxt da boş qayıtmırdılar. Kəndin adamları bizə süd-qatıq
satmırdılar, təmənnasız verirdilər».
Kəndin sakinləri ilə söhbətlərdən
aydın olur ki, onlar özlərini burada çox rahat hiss edirlər. Amma doğma yurda qayıtmaq
arzusu onları heç vaxt tərk etmir, hər zaman qədim
Ahıskaya dönmək ümidi ilə yaşayır, bu
iş uğrunda daim mübarizə aparacaqlarını deyirlər.
Kolxoz sədri Hümbət Mehdiyevin dediyi bu sözlər azərbaycanlılarla
ahıskalıların eyni kökdən olmasını göstərirdi:
“Başqa yerlərdə «mesxeti» sözü bizi bezdirmişdi. Bu sözdən xoşumuz gəlməzdi.
İndi isə çox şükürlər olsun, o
sözü eşitmirik, türkün bir adı var: Türk».
Yarım əsrdən
çox müddətdə dəfələrlə yerindən-yurdundan
didərgin salınmış, XX əsrin sonunda isə orta əsrlər
vandalizmilə üzləşmiş bir xalqın «Niyə?, Nə üçün?» suallarına cavab
tapmaqda açiz qalan rayon rəhbərliyi
ahıskalıların qısa zamanda ən adi
ehtiyaclarının ödənilməsi üçün gecə-gündüz
çalışırdılar. O vaxt didərgin
düşmüş ahıskalılarla söhbət zamanı
öz hisslərini gizlədə bilməyən jurnalist Svetlana
Nəcəfova yazırdı: «Baş vermiş faciələrə,
təqiblərə baxmayaraq, xalqın öz dilini, adət-ənənəsini,
milli ruhunu saxlaya bilmək bacarığını, əsrlərin
keşməkeşindən keçirib gətirdikləri
«Dizqırma» rəqsində və başqa musiqi nömrələrində
ifadəsini tapmış qüdrətli bir həyat eşqinin
şölələndiyinin şahidi olursan”.
«İnam
da bir etibardır» başlıqlı yazıda Azərbaycan
Kommunist Partiyası Saatlı rayon Partiya Komitəsinin katibi
Esmira Qasımovanın dediklərindən: «Ermənistandan
qovulmuş bacı və qardaşlarımız, Fərqanədəki
ev-eşiklərindən didərgin düşərək
respublikamıza pənah gətirən Ahıska türklərinin
vəziyyəti ilə əlaqədar görülən və
görəcəyimiz işlər razılıqla
qarşılanır. Çətin sınaqlarla
üzləşdik, mətinləşdik. Lakin
sınmadıq, əyilmədik. Əksinə,
daha da qayğıkeş, daha qonaqpərvər olduq. Kolxozlarımızda yerləşdirilmiş
ahıskalıların vəziyyəti təkcə rayonumuzun əməkçilərini
deyil, hamını maraqlandırır. Tez-tez
paytaxtdan maşın karvanları ilə ərzaq, geyim, məişət
əşyalarının göndərilməsi bizi sevindirir”.
Araşdırmaçı
bildirir: “Ahıska türklərinin Azərbaycanda məskunlaşması
xüsusi dövlət yardımı ilə təşkil edilsə
də, ictimai diqqətdən də kənarda qalmırdı. Fərqanə faciəsindən sonra Saatlı rayonunun
Adıgün kolxozunda məskunlaşmış Ahıska
türklərinin vəziyyəti, onların zəhmətsevərliyi
haqqında o vaxt respublikanın əksər kütləvi
informasiya vasitələrində geniş məlumat verilirdi.
Qısa müddət ərzində gecələrini
gündüzlərinə qataraq özlərinə ev-eşik
qurmuş insanların vətənə, torpağa
bağlılığını, milli adət-ənənəyə
sadiqliyini çox asanlıqla görmək olurdu. Belə ağır faciə ilə üzləşmiş,
neçə-neçə yaxınlarını,
qohumlarını itirmiş bu insanlar həyatın
bütün sahələrinə diqqətlə
yanaşırlar. Öz milli ruhunu saxlaya
bilmək bacarığı, əsrlərin keşməkeşindən
keçirib gətirdikləri milli mədəniyyət
nümunələrinə isti münasibət bu xalqın
maddi-mənəvi dəyərləri uca tutmasından xəbər
verir”.
Fərqanə
hadisələrindən sonra məskunlaşma problemi Ahıska
türklərinin rəhbərliyindən bir sıra təşkilati
işləri operativ sürətdə görməyi tələb
edirdi: “Onlar əsasən Azərbaycanda məskunlaşmağa
daha çox çalışırdılar. Sovet
postməkanında yaşayan türklərin Müvəqqəti
Təşkilat Komitəsi o dövrdə Y.Sərvərovun, S.Səidovun,
P.Rəsulovun, A. Əliyevin, T.Səidovun imzası ilə Azərbaycan
rəhbərliyinə göndərilmiş müraciətində
ahıskalılara Azərbaycana köçməyə icazə
verilməsini xahiş etmişdi. Xahişnamədə
deyilirdi ki, ahıskalıların yerləşdiyi Rusiya
Federasiyasının orta zonasının çöllərində
sosial-məişət şəraiti yaxşı deyil. O
da
vurğulanırdı ki, hazırda əhali, demək olar,
SSRİ-nin bütün bölgələrində məskunlaşıb.
Bu da ahıskalıların bir-birinə mənəvi-maddi
yardım göstərmələrini çətinləşdirir.
Üstəlik də yaşayış yerlərində digər
xalqlarla milli, dil, din fərqləri onsuz da çətin olan
sosial vəziyyəti bir qədər də mürəkkəbləşdirir.
Belə şərait əslində hüquqsuzluq
və siyasi müdafiəsizlik övqatı yaradırdı.
Müxtəlif səbəblər üzündən əhalinin
çıxıb gələ bilməyən hissəsinin fiziki
məhv olmaq təhlükəsizliyinin qorunması
üçün təminatın olmaması, ən qısa
müddətdə uşaqların
və
yaşlıların uyğunlaşmasının
qeyri-mümkünlüyü ahıskalıları daha
çox narahat edir. Buna görə də onlar Azərbaycan
xalqı ilə dil, din, adət-ənənə ümumiliyini,
habelə əlverişli şəraiti nəzərə alaraq
Azərbaycana köçməyə icazə istəyiblər.
Həmin dövrdə ümumi vəziyyətdə
qeyri-müəyyənlik hökm sürürdü. Məsələ burasındadır ki, Özbəkistandan,
Qazaxıstandan və Qırğızıstandan Ahıska
türklərinin axını ara vermirdi”.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 25 fevral.-
S.13