Görür artıq saçlarıma dən düşüb...

Əliağa Vahidlə Aşıq Şakir yaxın dost olublar

Aşıq Şakirə görə dünya həqiqətlərinin aid olmadığı bir yer, hadisə və bir kəs yoxdur. Şakir dünyanın sınaqdan çıxmış həqiqətlərini sənət və sənətkar aləmində də görür:

Ən qüsursuz bir əsərə,

Nadan gəldi qiymət verə,

Göz gəzdirib üç-dörd yerə,

Eyham atıb hırıldadı.

“Hırıltı” insan davranışının ən eybəcər formalarındandır. Bu hal başqalarında həmişə ikrah doğurur. Şakir də öz nadan “qəhrəmanını” belə bir ikrahyaradıcı metaforik vahidlə “süsləndirir”. Aşıq Şakir dinləyicisini inamlı olmağa, dünyanın ulu həqiqətlərinə inanmağa çağırır, harayında, çal-çağırında özü daha inamlı görünür. Çünki özü inanmasa, dinləyicisini də inandıra bilməz. Elə bu baxımdan Şakirin səsi bir hayqırtıya bənzəyir.

Şakir, eldə bir misal var;

“Şir meydanda gücün sınar”,

Gücün bilən hər sənətkar,

Yaratmaqdan yorulmadı.

Dünya Şakir üçün bir meydan olur. Meydan isə sınaq, mübarizə, çəkişmə anlamlarını poetik şəkildə anımlandırır, assosiyasiya edir. Bu assosiativ anımlar sırası nə Şakirin poetik düşüncəsi, nə də mənsub olduğu arxaik oğuz türk şeirinin söykəndiyi adekvat poetik düşüncə üçün yad deyil. Azərbaycan dastanları, “Kitabi-Dədə Qorqud” dünya-meydan poetik-assosiativ qovuşmasına saysız örnəklər verir. Azərbaycan aşığı sazla da, sözlə də döyüşür, mübarizə aparır. Azərbaycan təsəvvüfi-məhəbbət dastanlarını qəhrəmanları olan aşiqlər öz buta sevgililərinə meydanlardakı söz döyüşmələri ilə qovuşurlar.

Şakir də bu ənənənin övladıdır. Şakir istəsə də, istəməsə də bu bu ənənədən qıraqda dura bilməz. 1922-ci ildə dünyaya göz açandan bəri sazın, sözün içinə düşən Şakirin mayası bu ənənə ilə yoğrulmuşdu. Kəndlərində toy məclisləri qurulanda xoruzun ilk banına qədər yatmayan, yuxulu-yuxulu da olsa “Koroğlu”ya , “Aşıq Qərib”ə qulaq asan balaca Şakir elə balacalığından bircə həyat həqiqətini yaxşı anlamışdı; Koroğlu düşmənlərini qılıncı ilə yenirdi. Qərib də öz rəqiblərini sazı-sözü ilə yenirdi. Koroğlu üçün də, Qərib üçün də bu dünya bir döyüş meydanı idi. Və Şakir balacalığından gözünü açıb dünyanı bir vuruş, mübarizə meydanı görmüşdü. Ona görə də Şakir “Şir meydanda gücün sınar”, - deyirdi. Doğrudan da, sənətdə meydan oxuduğu illərdə Şakir neçə-neçə haqsızlıqlarla qarşılaşdığı kimi, nadanlarla da uzun zaman mübarizəyə qalxmışdı.

Hər bir kamil sənətkar bu dünyanı yorub-yorulandan sonra onun sənət həqiqətlərini “incələməyi” özünə borc bilir. Bu poetik ənənənin də milli poetik düşüncədə öz yeri var. Onun Ələsgər kimi daşıyıcıları olub. Ələsgər ruhlu sənətkar olan Şakir də bu yolda öz sözünü deyib və dediyi də həqiqi söz kimi səslənib. Çünki sözlərini həqiqətlə süsləndirirdi, onlara həqiqətdən maya qatırdı. Onun yenə də gəraylı üstündə deyilmiş “Olsun” ustadnaməsinə diqqət kəsilək:

Əgər kamil sənətkarsan,

İnci kimi sözün olsun.

El içində günəşdən ağ,

Hər cəhətdən üzün olsun.

Beləliklə, sənətkarın olmağın ilk şərti kimi Şakir Sözü irəli sürür. Sənətkarlığı Sözdən başlayır. Onda istər-istəməz düşünməli olursan, niyə Şakir sənətkarlığın ilk şərti kimi söz demək qabiliyyətini irəli sürür. Bi, bir təsadüfmü? Axı ola bilərdi ki, Şakir sənətkarlıq şərtləri sırasını gözəl səsdən, şirin barmaqlardan başlaya idi. Axı elə sənətkarlar olublar ki, onlar gözəl ifaçı olublar; gözəl çalıb, gözəl oxuyublar. Göründüyü kimi Şakir ön sıraya Sözü çəkir, Söz isə - Mənadır. Şakir də Mənaya söykənir. Dünya adlı həqiqəti gerçəyə döndərən onun mənalı olmasıdır.

Nə lazımdır deyin, nəyə?

Bənzətməyin qəndi zəyə,

Ləli gövhərdən seçməyə,

Sərraf kimi gözün olsun.

“Nə lazımdır deyin, nəyə?” ilk baxışdan adi bir poetik suala, səs-söz alliterasiyasının doğurduğu poetik gözəllik məqamına bənzəyir. Əlbəttə, misrada bunlar da var. Ancaq var olanlar təkcə bunlarla məhdudlaşmır. Və Şakirin bu ritorik sualı əvvəlki bənddə olan ulu həqiqətlə bir işarə kimi də səslənir. Sənətkar açıq-aydın deyir ki, “Ləli gövhərdən seçməyə sərraf gözü lazımdır”. Bununla da o, arif oxucusuna müdrik bir şuxluqla işarə verir, onu söz-məna aləminə dəvət edir. Sonrakı bəndlər də özləri bir gözəllik daşıyıcıları olmaqla yanaşı, Şakir həqiqətlərinin müdrikcəsinə işarə vahidləri kimi çıxmış edir:

Gündən-günə ucal, boy at,

Səndən ilham alsın həyat,

Aşıqsansa, söz yaz, yarat.

Bu dünyada izin olsun.

Bir sadəcə söz deyim mən,

Günəş nurdan düşmür nədən?

Şakir deyir, çalış ki, sən,

Bu dünyada izin olsun.

Göründüyü kimi, Şakir həqiqi sənətkar o kəsi sayır ki, gündən-günə öz sənəti ilə boy atıb ucala bilsin, həyat, yəni onu əhatə edən, onu dinləyən insanlar ondan ilham alsınlar. Başqa sözlə, həyatı onların gözlərində mənalandırsın, gözəlləşdirsin, bununla da insanları yaşamağa, yaratmağa ilhamlandırsın.

Şakirə görə, söz də, saz da ilhamla, istedadla bağlıdır. O sənətkarda ki, həqiqi ilham var (üstəlik bənzərsiz səs), onun sənəti tükənməyəcək, o daim yaşayacaq, var olacaq, sənət aləmində və sənəti sevən könüllərlə izini qoyacaq. Şakir başqa ustadnamələrində də həyatın sirlərini, onun dolanbac yollarını dinləyicisinə poetik mənzərələrlə göstərməkdən yorulmayıb, usanmayıb. Dünyadan nə götürmüşdüsə, onu gəncliyə, dinləyənlərə ünvanladı. Bu onun sənətkar iste¬dadından soraq verir. Və bu cəhət onun “Oğluma” ustadnaməsindən də açıq görünür:

Günəşdə bir sifət olmasa, gərək,

Aləmə nur saçıb verərmi bəzək?

İki üzlü olub xalça, xalı tək,

El ayaq altına sərməsin, bala.

Göründüyü kimi, Şakir günəş obrazından burada da öz poetik sisteminin sürəkli bir vahidi kimi yerində istifadə edir. O, günəşin nur saçmağı ilə əqli, əməli, ürəyi, sözü bir olan insanların saf işləri arasında poetik bir bənzətmə, bağlılıq yaradır. Bununla da sadə, saf insanın ürəyini qurur, vüqar hissi ilə doldurur. Aşıq Şakirin qoşmaları içərisində onun zamana həsr olunmuş şeirləri çoxdur. Onların səciyyəvi örnəklərindən biri “Qayıtmaz...” şeiridir:

Sürüb karvanını getdi cavanlıq,

Yüz çağırsan, yönü bəri qayıtmaz.

İllər ötüşdükcə ömür gödələr,

Ötüb keçən günlər geri qayıtmaz.

Şakirin bu şeirində bəşəri bir kədər var. Ötüb keçən ömrün bir daha qayıtmayacağının idrakından doğan bir təəssüf hissi var. Aşıq Şakirin bu misraları onun şair qəlbinin düşüncələrindən daha çox, bir insan kimi fərdi düşüncələrinin poetik inikası təsiri bağışlayır. Aşıq ustadnamənin sonuncu bəndində deyir:

Şakir, ömür dağlarına çən düşüb,

Nərgiz uzaqlaşıb, lalə gen düşüb,

Görür artıq saçlarıma dən düşüb,

Etibarsız nazlı pəri qayıtmaz.

Aşıq şeirin son bəndini nikbin notlarla qurtarır. Bu bəşəri kədər qarşısında qəmlənmək istəyən dinləyicisini qəm burulğanına düşməyə qoymur. Onu sevginin, məhəbbətin şux, şən boyalarından yoğrulmuş bir əmələ çəkir, qəlbini, ruhunu şənləndirir. Bu dünyanın keşməkeşləri, zamanın qanunauyğunluqları qarşısında nikbin olmağın yolların olmağını öyrədir. Bütün bunlar göstərir ki, Şakirin işlək olan ifadələri ilə desək “ictimai ruhlu” şeirləri həm mövzu, həm də estetik ifadələnmə baxımından rəngarəngdir.

Şeirdən Ələsgər Dədənin məşhur “Çərşənbə günündə çeşmə başında” misralı qoşmasının ruhu açıq-aydın boy verir. Bu isə təsadüfi deyil. Aşıq Şakir Ələsgər vurğunlarından idi:

Çox aşıq dünyadan gedib,

Öz məşuqunu yad edib,

Sən də məni Məcnun edib,

Salma çöldən-çölə, Ceyran.

Aşıq öz sevgisini Məcnun eşqi ilə müqayisə edir. Bu metaforik qarşılaşdırma onun “Ceyranı” rədifli qoşmasından da keçir.

Allahımdan gizli deyil, sevirəm,

Qaraqaşlı, qarağözlü Ceyranı.

Məcnunuyam, bəndəsi nə deyəcək,

Görüb, duyub şirin sözlü Ceyranı.

Aşığın Ceyranla bağlı bu iki şeiri sanki bir-birinin davamıdır. “Ceyran” şeirində aşıq öz məcnunluğunu sevgilisinin diqqətinə çatdırıb ondan sevgi umacağını edirsə, “Ceyranı” şeirində artıq bu “Məcnun” vüsala qovuşub. İndi sevginin şirin xatirəsini danışır. Şakirin bu “ceyrannamələri” böyük sənətkar Əlağa Vahidin də diqqətini cəlb etmişdi.

Vahid “Ceyran” şeiri çox diqqətçəkən poetik məqamdır. Vahid əruz şairi idi. Aşıq Şakir Ağsunun Xəlilli kəndində dünyaya göz açanda mayası heça ilə, qoşma, gəraylı ilə tutulduğu kimi, Vahidin də mayası əruz olmuşdu. Ancaq Aşıq Şakir sənəti, Şakiri sözü Vahidi dillənməyə “məcbur edəndə”, o, Aşıq Şakirə əruzla üz tuta bilməmişdi, hecaya, qoşmaya köklənmişdi. Bax bu məqam çox maraqlı, diqqətçəkən bir poetik cəhət olmaqla Aşıq Şakir sənətinin qüdrətini, öz dövrünün şəksiz qəbul edilən aşıqlarından olmasını, eləcə də Azərbaycan poetik söz miqyasında nüfuz sahibi - sənətkar olmasını aydın şəkildə nümayiş etdirir.

Haşiyə: Dədə Ələsgərin bir çox qoşmaları kimi Aşıq Şakirin, “Ceyrannamə”ləri ilə yanaşı Ə.Vahidin “Ceyran” rədifli şeirinin də yazılmasının maraqlı bir tarixi də var. Şair Əliağa Vahidlə Aşıq Şakir yaxın dost olmuşdular. Vahid Şakirin bənzərsiz səsinin, Şakir isə Vahidin bədahətən düzdüyü misraların “əruzda” istədiyi kimi “fırlatmasının”... Elə vaxt olurdu ki, Aşıq Şakir aylarla Bakı və Bakı kəndlərində toy keçirərdi. Özü də bu zaman rayona qayıtmazdı. Bakıda qalardı. O zaman “Maloe More” adlı küçədə (Dəmir yol vağzalına yaxın) 28 saylı evdə qalardı... Aşıq Şakir Bakıda keçirəcəyi toyların siyahısını qabaqcadan Vahidə verərdi... Vahid həmin toylarda iştirak edər, bədahətən düzdüyü meyxanələrlə məclisə xüsusi ovqat verərdi.. Şakir də belə vaxtlar toydan sonra dostu Vahidə lazımınca əl tutardı.

Aşıq Şakir sənətinin pərəstişkarları arasında qadınlar da var idi. Bunlardan biri də o zamanlar “gözəlliyi ilə çoxlarını Məcnun etmiş” Ceyran xanım olmuşdu. Bu mələk misallı xanım ümumiyyətlə, aşıq sənətinin vurğunu imiş. Özünün “ZİM” markalı maşını ilə Şakirin məclislərində iştirak etmək üçün qonşu rayonlara da gedərdi. Yaxın dostu, tanışı eləcə də, qohumlarının toyuna həmişə Aşıq Şakiri gətirərdi. Bu llərdə o, Bakıda qardaşına toy edir. Ceyran xanım qardaşının toyxanasını indiki “Naxçıvan” mehmanxanasının yuxarı tərəfindəki küçədə qurdurur. Uzunluğu əlli-altmış metr olan toyxanada 400-500 nəfər adam iştirak edir. İki gün davam edən bu məclisin misli-bərabəri olmayıb. Aşıq Şakirin başına tökülən pulların qədəri olmur. Pulları kisəyə yığıblar o toyda...Ə.Vahid xəstə olduğu üçün həmin toyda iştirak etmir. Bu hadisədən bir neçə gün keçəndən sonra Aşıq Şakir indiki “Araz” kinoteatrının yanındakı çayxanada Vahidlə görüşür. Aşıq həmin bənzərsiz məclisdən, Ceyrandan Vahidə söz salır. Bu münasibətlə yazdığı “Ceyranı” rədifli qoşmasını şairə oxuyur... Aşığın cani-dillə söylədiyi şeir Vahidi tutur. Təbii cuşa gələn Vahid elə çayxanada özünün “Ceyran” şeirini yazıb Aşıq Şakirə verir. (Ağaməhəmməd Şakir oğlunun xatırələrindən).

Seyfəddin Qəniyev

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 1 iyul.- S.14.