Şah İsmayılın dövlətçiliyimiz və folklor irsimiz üçün göstərdiyi xidmətlər

 

1499- cu ildə Şah İsmayılın rəhbərliyi altında başlanan qızılbaş hərəkatı Səfəvilərin əvvəlki çıxışlarından (Cüneyd, Heydər, Soltan Əli) əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. İ.P.Petruşevski yazırdı: ”Əgər Şeyx Heydər yalnız Azərbaycanı birləşdirməyi öz qarşısına məqsəd qoymuşdusa, İsmayılın müridlərinin tərəfdarlarının məhz qonşu ölkələrdə fəal çıxışları onun qarşısında daha geniş vəzifələr qoydu. O, Azərbaycanı birləşdirdi. O.Əfəndiyev yazır ki, “hekayə üslubunda olan mənbələr qızılbaşlar hərəkatının ideologiyası, yəni onun iştirakçılarının ictimai siyasi məramı haqqında mühakimə yürütməyə imkan vermir. Bu cəhətdən Şah İsmayıl Xətayinin öz divanı (şeirlər külliyatı) böyük əhəmiyyət kəsb edir...”

Şah İsmayıl ilahiləşdirilmiş bir şəxsiyyət idi. Qızılbaşlar onu çox sevir, xalq ona xilaskar kimi inanırdı. Xalqın ona olan sonsuz sevgisi inamı onun hərbi yürüşlərdə qazandığı zəfərlərin əsas qüvvəsi idi. Şah İsmayıl bir çox əski türk dəyərlərini, dili, mədəniyyəti milliləşdirmişdi. Türkcə rəsmi dil idi. Sufilik dövlətin ideologiyası səviyyəsinə yüksəlmişdi. Qızılbaşlıq ideologiyasının əsasında dincə islam, məzhəbcə şiəlik, təriqətcə əhli-həqlik dayanırdı. Ölkənin problemləri bəylərin toplandığı şah divanında müzakirə olunurdu. Divan dövlətin parlamenti funksiyasını yerinə yetirirdi.

Şah İsmayılın dövlətçiliyimiz folklor irsimiz üçün göstərdiyi misilsiz xidmətlərdən biri onun xalq mədəniyyətini, musiqisini, şeirini, sözünü sənətini, dilini inamını xalqın özünə qaytarması idi. Aşıq sənətinin təşəkkülü onun adı ilə bağlıdır. Türk kökü türk ruhu ustundə köklənmiş sazı da saraya o daxil edir. H.İsmayılova görə Şah İsmayılın divanıbaş divanisaz havası ilə açılıb, “Ruhanihavası ilə bağlanarmış. Bu havanı Səfəvi dövlətinin himni saymaq olar. Bu ənənə sonralar aşıqlar tərəfindən məclislərdə davam etdirilir. Professor A.Attar türk tarixində Səfəvilərin yerini belə səciyyələndirir: “Səfəvi dövləti idari, əsgəri, siyasi, mədəni strukturuyla bir türk dövləti olub. Şərqi Anadolu, İran, İraq, Azərbaycan, Orta Asiyanın bir hissəsini içinə alaraq toplam 2 milyon kvadrat kilometrdən çox bir ərazini içinə alaraq Yaxın Orta Şərqin mərkəzində bir imperatorluq qurmuş olan Səfəvilər 200 ildən çox bir müddətdə bölgənin tarixi taleyinə hökm edib. Siyasi səviyyəsi nəzərə alındığından Osmanlı, Baburlu Şeybanilərlə birlikdə dönəmin dörd böyük türk dövlətindən biri olub. Bu baxımdan bəzi Qərb tarixçiləri XVI əsrə Türk Əsri adını verməkdədirlər. Səfəvilər dönəmində ilk dəfə türkcə İranda sarayda geniş şəkildə işlənmiş bir xanədan dili səviyyəsinə gəlmişdi. Sənət sahəsində isə özəlliklə rəsm memarlığın ən böyük əsərləri bu dönəmdə yaradılmışdı. İsfahan o dönəmin ən böyük yadigarlarından biri olaraq canlılığını bu gün qorumaqdadır. Türk milli dəyərləri önə çəkildiyindən İran bir türk ölkəsi halına gəlmiş 1925- ci ilə qədər türklər bölgənin ən yetkin etnik qrupu kimi özünəməxsusluqlarını qorumuşlar. Bu gün İranın əhalisinin önəmli bir hissəsinin türklərdən ibarət olması Səfəvilərin apardığı siyasət sayəsində gerçəkləşib. Dolayısıyla Səfəvi tarixi hər yönüylə türk tarixində bir zirvə olub”. Səfəvilər dövrünün folklor gerçəkliyi, Xətayi yaradıcılığının folklorla əlaqələri Şah İsmayılın xalq mədəniyyətinə verdiyi böyük önəm tədqiqatlarda yüksək qiymətləndirilir. F.Bayatın yazdığı kimi, oğuzçuluq ideologiyası nəticəsində Azərbaycanda Ön Asiyada Qaraman bəyliyi, Qaraqoyunlu Ağqoyunlu, nəhayət Səfəvilər dövləti kimi köçəbə - maldar prinsipli dövlətlər yarandı. Müəllifin müşahidələrinə görə, Səfəvilərin təbliğ etdikləri şiəlik əski türk şamançılığına çox yaxın idi... inamla demək olar ki, Şah İsmayıl şiəlikdə şamanlığı əridib, dövlətdə türk törəsini bərpa edirdi. Göründüyü kimi, Xətayi bütün siyasi ədəbi şəxsiyyəti ilə Oğuz-Türk varlığından qopmuş, bu varlığın daşıyıcısı olmaqla onun mövcudluğu, yaşarılığı uğrunda mücadilə etmişdi. Mücadilənin etnopsixoloji mayasında oğuzçuluq dururdu. Oğuzçuluq isə bir ideologiya kimi Oğuz türklərinin ulu əcdadı Oğuz Kağanla bağlı oğuznamə mətnlərinə dayanırdı. Bu isə birbaşa olarak Oğuz türklərinin folklor yaddaşı, epos yaddaşı demək idi. Xətayi folklormünasibətləri ən geniş baxış müstəvisindəXətayi epos (etnik yaddaş, etnoepik ənənə)” deməkdir. Xətayi folklor münasibətlərini bu şəkildə xarakterizə edən S.Rzasoya görəfolklor Xətayi üçün bir tərəfdən hərəkət enerjisi aldığı etnoepik yaddaş, digər tərəfdən davranış formulları aldığı düşüncə qaynağı olub. Xətayi Oğuz-türk törəsinə əsaslanan Azərbaycan etnopolitik varlığının qurulmasında davranış formullarını folklordan almışdı. Bu baxımdan, Xətayinin dayandığı, söykəndiyi folklor onun təmsil etdiyi etnosun tarixi statusunda olmuşdu. Xətayi öz siyasi, ictimai, ideoloji, təsəvvüfi-irfani, ədəbi, kültürəl fəaliyyəti ilə təkcə folklordan qidalanmayıb, eyni zamanda folkloru qidalandırıb (onun adı epikləşib, dastanlaşıb)”.

Xalqımızın yaddaşında yaşayaraq ən əski zamanlardan çağdaş dövrə qədər gəlib çatan dövlətçilik ənənəsi öz növbəsində milli ruhu milli ideyanı folklorun sonsuz enerjisi hesabına qidalandırıb artıq XX əsrin əvvəllərində bir ideologiya kimi formalaşıb. Ayrı-ayrı zamanlarda türkçülük, oğuzçuluq, islamçılıq kimi ictimai rəsmi dövləti meyllər mövcud olub. Nəhayət, bu meyllər mədəni türkçülük kimi meydana gəlir.

Mədəni Türkçülük öz prinsip müddəalarını aşağıdakı istiqamətlər üzrə formalaşdırır:

Türk millətinin bütövlüyü, bir millət olmasının əsasını təşkil edən soykökün dərk olunması.

Milli şüur milli vicdanın aktivləşdirilməsi.

Türk milləti Türk dili anlayışlarının həm rəsmi, həm kütləvi şəkildə qəbul edilməsi.

Türk tarixinin vahid bir millətin tarixi kimi öyrənilməsi.

Türk xalqlarının ortaq ədəbiyyatının yaradılmasını.

Türk xalqlarının vahid əlifbasının qəbul edilməsi.

Türk xalqları arasında mədəni əlaqələrin qurulması.

Türkcənin sadələşdirilməsi, təmizlənməsi inkişaf etdirilməsi.

XX əsrin əvvəllərində formalaşan bu ideyaya görə Turançılıq türkçülüyün son həddi sayılır. Bu hədəfə doğru gedən yolu türkçülük fikrinin böyük mütəfəkkirlərindən biri olan Z.Göyalp üç mərhələdə görürdü: Türkiyəçilik, Oğuzçuluq, Turançılıq. Siyasi türkçülük isə müstəqil türk dövlətlərinin yaradılmasını nəzərdə tuturdu. O dönəmdə Azərbaycanda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Türkiyədə Mustafa Kamal Atatürk, Krımda Seyidəhməd Krımər türkçülüyün siyasi məfkurəsini, ideoloji əsaslarını hazırlayan böyük liderlər idi.

Bütün türk dünyasında tanınan türkçülük ideyasını hazırlayan yayan görkəmli ideoloqlar isə Azərbaycanda Əli bəy Hüseynzadə, Krımda İsmayıl bəy Qaspıralı, Türkiyədə Ziya Göyalp olub. Türkiyədə cümhuriyyətin qurucusu Atatürkün yaratdığı ideoloji sistem özündə bunları ehtiva edir: cümhuriyyətçilik, millətçilik, dövlətçilik, dünyəvilik, inqilabçılıq, xalqçılıq. Atatürk milli ideoloji görüşlərini belə ifadə edirdi: “Biz Türk millətiyiz. Bunu bilməliyiz ki, milli mənliyini bilməyən millətlər başqa millətlərə yem olur. Bir millətin ruhu zəbt olunmadıqca, o millətə hakim olmaq imkanı yoxdur”.

 

Ağaverdi Xəlil

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 5 iyul.- S.14.