Osmanlı dövlətinin qızıl dövrünün padşahı - Sultan Süleyman

II yazı

Osmanlı dövlətinin bir islam dövləti olduğu tarixi həqiqətdir. Dövlətin verdiyi qərarlar Şeyxülislamın fitvası ilə təsdiqlənirdi. Şahzadə Mustafanın ölüm qərarı də Şeyxülislamın fitvasından sonra həyata keçirilmişdi. Deyirlər ki, Sultan Süleyman öləndə onun bir yazılı vəsiyyəti ortaya çıxmışdı. Hadisəni Yavuz Bahadıroğlu belə təsvir edir: "Tarix 7 eylül (oktyabr 1566. Kanuninin inşa etdirib ibadətə açdırdığı Süleymaniyyə Camisi) Yer Süleymaniyyə Camisi. Cənazə namazını Şeyxülislam Ebussuud Əfəndi qılacaq Cahana hökm edən Kanuni Sultan Süleymanın hökmranlığı oradaca sona çatmışdı. Namaz və dualar bitir. Haqlar hıçqırıqlar arasında halal edilir və canəzə məzara qoyulur. Tam bu əsnada məzar başına təngnəfəs gələn bir Saraylı gətirdiyi qutunu "dəstur"la atlayıb məzara yeləşdirməyə çalışır.

Şeyxülislam Ebussuud Əfəndi "geri dur deyir… nə edirsən" deyə müdaxilə edir. Saraylı əlində sıx tutduğu qutuya baxaraq deyir ki, vəsiyyəti yerinə yetirirəm. "Nə vəsiyyət" – deyə Şeyxülislamın sualına Saraylı "Padişah vəsiyyəti". Öldüyündə qəbrinə qoymaq şərtilə qutunu mənə əmanət etmişdi, şahidlərim də var. Göstərdiyi şahidlər onun doğru dediyini təsdiq edirlər. Şeyxülislam "Belə şey olmaz, caiz deyildir" – deyərək qutunu adamın əlindən almaq istəyir, adam da vermək istəmir, yüngül bir çəkişmə başlayır. Bu zaman qutunun qapağı açılır. Bir sürü kağız ətrafa dağılır. Ebussuud Efendi kağızlardan birini alıb oxuyunca qıpqırmızı qızarır. Kağızı Sultan Süleymanın məzarına buraxaraq deyir: "Ah, Süleyman… Sən özünü qurtardın. Baxarıq, Ebussuud nə edəcək?"

Qutunun içində Sultan Süleymanın sağlığında etdiyi icralara Ebussuud Əfəndinin verdiyi uyğunluq fitvaları var idi. Padşah bütün icraatlarını Şeyxülislamın "fitva"sına bağlamış, beləcə də, özünü bir növ "qarantii"yə almışdı. Amma fitvanı verən Şeyxülislam Ebussuud Əfəndi nə edəcək?.. O, bu üzdən qəhərlənir".

Diqqət çəkən maraqlı, düşündürücü səhnələrdən biri də Sultan Süleymanın xəstələndiyi səhnədir. Hər kəs narahat, hər şey bir-birinə dəyir. Hürrəm Sultan, Rüstəm Paşa, Mehrimah… Şahzadə Cahangir bacısı Mehrimana deyir ki, hər kəs qorxur. Mustafa abi Hünkarımızın ona etimad etməməsindən, Şahzadə Səlim hakimiyyətə gələ bilməməkdən, taxtın Mustafaya keçməsindən, Şahzadə Bayazid hakimiyyətdə oyundan kənarda qalmağından, sən də yalnız qalmaqdan, Hürrəm Sultan övladlarını və Hünkarı itirməkdən qorxur.

Mehriman ona: Bəs sən nədən qorxursan? – deyə sual verir. O:

– Hər şeydən. Bunların hamısından. Bilirsənmi ən çox nədən qorxuram? – İnsanlardan.

Sultan Süleymanın Mahmud, Mustafa, Murad, Mehmet, Abdullah, Selim, Beyazid, Cahangir adlı 8 oğlu olduğu yazılmaqdadır. 8 şahzadənin 5-i Kanuninin sağlığında əcəlləri ilə ölmüş, Mustafa və Beyazid doğdurulmuş, taxt varisi yalnız Selim qalmışdı.

Son iki şahzadə Bayazid və Səlimin taxt davası filmin maraqla izlənən bölümlərindəndir. Oğullarının onun sağlığında belə taxt-tac fikrinə düşməsini öyrənən Sultan Süleyman onları bir-birindən uzaqlaşdırmaq üçün Səlimi Konyaya, Bayazidi Kütahyaya Şahzadə təyin edir. Şahzadə Bayazid qardaşı Şahzadə Səlimlə girdiyi taxt davasında yenilərək İran şahına sığınmağa məcbur olur. Sultan Süleyman Şahzadə Bayazidin tövbə etməsini istəsə də, Bayazid Sultan Süleymanın onun haqqında ölüm qərarı çıxardığını və Şahzadə Səlimin hiyləsindən yaxa qurtara bilməyəcəyini bildiyi üçün tərəddüd edir. Bu barədə Sultan Süleymanın Bayazidə yazdığı "Bi-Günaham deme barı tövbə qıl canım Oğul" şeiri də məlumdur.

Şah İsmayıl və Yavuz Sultan Səlim arasında 1514-cü ildə gedən Çaldıran müharibəsi hər iki türk dövləti arasındakı bu tarixi hadisə yenə bir haqsızlığa vəsilə olur. Aralarındakı taxt-tac davası üzündən Şah Təhmasibin qardaşı Elkas Mirzə Sultan Süleymana sığındığı kimi, indi də Şahzadə Bayazid Şah Təhmasibə sığınır. Sultan Süleyman hər nə qədər "mənim qəsdim Şah İsmayıl deyil, mənim qəsdim kafirlərin qəlbinə qılınc sancmaqdır" desə də düşmənə sığındığı üçün Sultan Süleyman oğluna qızğındır və aralarındakı münasibət sağlamlaşa bilmir. Odur ki, Sultan Süleyman Elkas Mirzəni Təhmasibə vermədiyi kimi, Şah Təhmasib də Şahzadə Bayazidi müxtəlif bəhanələrlə Sultana vermir.

Şah Təhmasib Bayazidə təklif edir ki, artıq Sultan Süleyman qocalıb. Birlikdə hərəkət edib onu devirmək vaxtıdır. Bu təklifi çox sərt qarşılayan Bayazidin və oğullarının faciəli günləri başlayır. Sultan Süleyman Şah Təhmasibə məktub göndərib Bayazidi geri verməsini əmr etsə də istəyinə nail ola bilmir. Digər tərəfdən də Şahzadə Səlimin gizlicə Təhmasibə göndərdiyi həddindən artıq məbləğdə qızılın sayəsində Bayazid Səlimin əlinə keçir və oğlanları ilə bərabər boğdurulur.

Filmin son bölümü Sultan Süleymanın son hərbi səfəri və ölümü ilə bitir. Hökmünün və qüdrətinin sürdüyünü göstərmək üçün, oğul itkiləri əzabından və xəstəlikdən əziyyət çəkən Həkimbaşının məsləhətini dinləməyən "mən bu günə qədər nə qərar aldımsa, Ali-Osmanın və müsəlmanların sədaqəti üçündür" deyən 71 yaşlı Sultanın son hərbi səfəri filmin maraqlı anlarıdır. At üzərində "bəyaz saqqalı, bəyaz geyimi ilə nurdan bir minarəyə bənzəyən" Sultan Süleymanın "Hər kəs bilsin ki, bu dünyadan bir Süleyman keçdi, cənab Haqqın qulu Süleyman" sözləri insan oğluna verilən ən məntiqli mesajdır.

Son səfərində belə zəbt etdiyi yerlərdə ədaləti bərqərar edən, Budin bəylərbəyi Aslan Paşanın etdiyi haqsızlıqlarla barışmayan, onun ölümünə fərman verən qoca Sultan yenə "zəfərlərdir bir hökmdarın şanını yazdıran" deyir. Təslim olmasına nail olduğu "Zigetvar" qalasının təslimi ilə nəticələnən, fəqət Sultanın ölümü ilə bir vaxta düşən bu qələbə də Sultan Süleyman tarixinin bir parçasıdır. 1561-ci ildə Şahzadə Bayazid oğul İları ilə birlikdə Şahzadə Səlim tərəfindən boğdurularaq öldürülmüşdü. Atası Sultan Süleymanın dəstəyi ilə qalib çıxaran Şahzadə Səlim Kanunidən sonra taxt varisi olmuşdu. Səlim və Bayazid rollarını oynayan Engin Öztürk və Aras Bulut İynemli onların iztirab və həyəcanlarını çox ustalıqla tamaşaçıya çatdırıblar.

Filmdə Ayşe Hafsa Sultan rolunun ifaçısı Nebahat Çehre, Parqalı İbrahim Paşa rolunun ifaçısı Okan Yalabık, Mahidevran rolunun ifaçısı Nur Fettahoğlu "mən sarayın sirr küpüyəm" deyən Sünbül Ağa rolunun ifaçısı Selim Bayraktar, Taşlıçalı Yahya rolunun ifaçısı Serkan Altunorak, Atmaca rolunun ifaçısı Sarp Akkaya, Malkoçoğlu Bali bəy rolunun ifaçısı Burak Özçivit, Matrakçı Nasuh rolunun ifaçısı Fatih Al xüsusilə yaddaqalan peşəkarlıq göstəriblər. Dörd il müddətində (2010-2014) televiziya seyiricilərinin maraqla izlədiyi 139 bölümlü bu möhtəşəm teleserial bir sıra nöqsanlardan da xali deyildi. Bunu daha çox saray xanımlarının geyim-kecimlərində və bir çox personajın danışığında görmək mümkündür.

"Möhtəşəm yüzil" hər nə qədər tarixi hadisələrə əsaslansa da, sənədli tarixi film deyil. Burada ssenari müəllifinin təxəyyülü, rejissor qənaətləri ayrıcalıq təşkil edə bilər. Fəqət tarixin elə milli-mənəvi dəyərləri var ki, onu tam tərsinə tamaşaçıya təqdim etmək tarix və tarixi mədəniyyətlə bir araya çıxmır. Bu da serialda müşahidə etdiyimiz saray qadınlarına xas olan milli geyimlərdəki düzənbazlıqdır. Bir dini dövlət olan Osmanlı dövlətində hər şeyin islam qayda-qanununa əsaslandığı tarixi bir həqiqətdir. Bu həqiqət içərisində qadın mədəniyyətinin ayrıca yeri olsa da, Osmanlı sarayında yaşayan qadınların, o cümlədən Sultan Süleymanın həyat yoldaşlarının, bacılarının, şahzadə, vəzir xanımlarının geyimlərindəki döşlərinin yarıya qədər açıqlığı bir narazılıq doğurmaya bilməz. Bu geyim-kecimin hərəm dairəsi içərisində göründüyü təəccüb yaratmasa da, qadınların ən ali rütbəli kişilərlə o qiyafətdə söhbətləri təəssüf yaradır.

Geyim məsələsində onu da demək yerinə düşər ki, padşahdan, vəzirdən, şahzadədən tutmuş kişilərin geyimləri dövrün milli ənənələrinə nə qədər uyğundursa, qadınların, xüsusən də Sultan Süleymanın, şahzadələrin, paşaların, vəzir əzamların xanımlarının islami ənənədən uzaq yaxası, başı açıq geyim tərzləri də qəbuledilməzdir. Nə Osmanlı, nə də islam tarixində (müasir dövr istisna olmaqla. İndi Şərq qadınları Qərb qadınlarından daha açıq-saçıq geyimlərlə ekranlarda görünürlər) heç zaman qadınlar sinəsi, döşləri açıq şəkildə yad kişilərlə söhbət etməyiblər. Xüsusilə də Osmanlı kimi islam qaydaları üzərində hökm edən bir dövlətin sarayında.

Dil məsələsinə gəlincə, məlumdur ki, Osmanlı sarayına gətirilən bütün yabançı xanımlara hər şeydən əvvəl müsəlmanlıqla bərabər türkcə bütün qayda-qanunları ilə öyrədilirdi. Onlar türk-müsəlman ənənəsi üzərində tərbiyə edilirdi. Bu qadınların ləhcələrindəki fərqlilik də xüsusən Hürrəm Sultanın ilk bölümlərindəki rolunu oynayan Meryem Uzerlinin danışığındakı fərqlilik tamaşaçı üçün təbii təsir bağışlayır. Serialın sonrakı bölümlərində Hürrəm Sultan rolunun iştirakçısı, professional usta sənətkar Vahide Perçinin danışığında I Hürrəmin aksenti eşidilməsə də, onun guya öz ana dilində danışması da çox qəribə gəlir (filmdə o, slav əsilli rus qızı kimi təqdim olunur). Hürrəm Sultan prinses Annanı qəbul edir və onunla rusca danışır…

Əgər Hürrəm Sultan doğrudan da, rus əsillidirsə və uşaqlıqdan bu dildə danışıbsa (o, saraya gətiriləndə bəlli bir yaşda nişanlı qız imiş) o zaman onun Anna ilə danışması normal rusca olardı, o qədər "əzik-üzük" rusca olmazdı. Özü də deyir ki, mən çoxdandır, rusca danışmıram. Əvvəla, Hürrəmin rus, italyan və ya hansı kökdən olması belə bu gün də mübahisəlidir. Yaxşı olardı ki, elə I Hürrəmin danışığı kimi, ya da ən azı elə türkcənin özü kimi danışa idi. Eləcə də filmdə Osmanlı sarayına bu və ya digər məqsədlə müsafir gələn, ticarətlə məşğul olan, başqa dövlətdən gəlib Osmanlı dövlətlərindən maddi yardım istəyən yabançı qadınların danışığının qondarma türkcəsi tamaşaçıya xoş təsir bağışlamır.

Kanuni Sultan Süleymanın (1494-1566) müasiri türk dünyasının böyük şairi Məhəmməd Füzulinin (1494-1556) haqqında serialda bir epizodun belə olmaması təəssüf doğurur. 1534-cü ildə Kanuni Sultan Süleymanın Bağdada daxil olması ilə Füzuli Sultanı mədh edən qəsidələr yazmış, onun gəlişindən məmnunluğunu bildirmişdi. Füzulinin ana dilində yazdığı "Leyli və Məcnun" poemasını da Sultan Süleymana təqdim etməsi və Sultan Süleyman tərəfindən ona 9 arxa təqaüd təyin edilməsi də məxəzlərdə bilinməkdədir. Şairin bu təqaüdü ovqat idarəsindən ala bilmədiyi üçün nişançı Paşa Mustafa Çələbiyə "Nişançı paşa" məktubu ilə yazdığı və ədəbiyyat tarixində "Şikayətnamə" adı ilə məşhur əsərini yazması və ovqad idarəsindəki məmurları tənqid etməsi də Füzuli haqqında bilinən məlumatlar sırasındadır. Doğrudur, Sultan Süleymanın Füzuliyə təyin edilən bu təqaüd barədə bir sıra yozmalar da var. Bəziləri tərəfindən "Kanun dönəmində yayqın rüşvət vardı" şəklində yorumlanan məşhur "Şikayətnamə" yayqın rüşvətdən dolayı deyil, maaşının gecikməsinə açıqlanan Füzulinin şəxsi məsələsindən dolayı yazılmışdır" - şərhi də inandırıcıdır.

Maarifə Hacıyeva

Professor

Xalq Cəbhəsi.-2016.-21 iyul.-S.14.