Qaraqalpaqların
taleyinə təsir edən tarixi hadisələr
I yazı
XVII əsrin I rübündə qaraqalpaqlarda tayfa-qəbilə
birliyinə canatma daha çox müşahidə olunur. Sırdərya
qaraqalpaqlarının digər ərazilərdə yaşayan
qaraqalpaq qrupları ilə, xüsusən Zərəfşan
vadisində və Xarəzm ərazisində yaşayanlarla birləşməyə
can atmaları daha çox nəzərə çarpır. Bu qruplar Türküstan qaraqalpaqları ətrafında
daha yaxından birləşməyə səy göstəriblər.
Xalq rəvayətlərinə görə o
dövrdə Sırdərya ərazisində yaşayan
qaraqalpaqlar «Türküstan qaraqalpaqları» adlanırdı.
Buna görə də Sırdərya
rayonundakı qaraqalpaqlar «Türküstanı – Ata yurdu» (“Aòà æóðòû”)
adlandırırdılar. Bu dövrdə
qaraqalpaqların birləşməsində şəhər –
qalaların böyük rolu olmuşdu ki, bu qalalar qaraqalpaqları
məhz köçərilərin işğalçı
yürüşlərindən qorumağa xidmət edib.
Qaraqalpaqların yaşadığı ərazilərdən
biri də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Xarəzm idi. Çingiz xanın hakimiyyəti
dövründə Xarəzm iki hissəyə
bölünmüşdü ki, xanın oğulları
oraları tutmuşdu – Xarəzmin sağ sahili – Cığatay
ulusu, sol sahili – Cuci ulusu idi. Sonralar cucilərdən
monqol dövləti – «Qızıl Orda» yarandı və Xarəzm
də onun tərkibinə daxil oldu. Daha
sonralar XVIII əsrin ortalarından Xarəzmin iqtisadiyyatı və
şəhər həyatı yenidən bərpa olunmağa
başlayır. Urgənc yenidən
böyük ticarət, sənət və mədəniyyət
mərkəzinə çevrilir. İndiyə qədər
qədim şəhər ərazisində o dövrün
möhtəşəm abidələri olan Qutluq Timurun minarəsi,
Nəcməddin Kübra məqbərələri, Turabəy
xanım məscidi və s. kimi abidələri
saxlanılmaqdadır. Üstyurt yaylasının
cənub-şərq tərəfində Qaraqal¬paqstan ərazisində
hazırda Qızıl Orda dövrünün digər bir şəhəri
– Şamaxıqala yerləşir. Bu şəhər
hündür qüllələrlə əhatələnmişdir.
Burada şəhərin küçələri,
məscidlərin düzgün planlaşdırılması, sənətkarlıq
işləri, dulusçuların, metalçıların və
digər sənətlərin izləri qalmaq¬dadır. Eyni
zamanda bütün bunlar vaxtı ilə şəhərdə
ticarətin inkişafı ilə bağlı məqamları
ümumi mənzərəni də hiss etdirir. Qızıl
Orda dövründə mövcud olmuş Şamaxı
qalasının Azərbaycan şəhəri Şamaxı ilə
hər hansı əlaqəsinin olub-olmamasını müəyyənləşdirmək
də maraqlı olardı.
XVIII əsrin I yarısında qaraqalpaqların həyatında
onların gələcək taleyinə təsir edəcək
iki böyük tarixi hadisə baş vermişdi. Onlardan biri – 1723-cü ildə
qaraqalpaqların Sırdəryanın aşağı və
orta axını yaxınlığında yerləşən ərazilərə,
cunqar-kalmık yürüşü baş verdi
ki, burada qaraqalpaqlar və qazaxlar son dərəcə
böyük faciələrlə üzləşdilər. Qazax və qaraqalpaq xalqları tarixində bu
«böyük bədbəxtlik illəri»kimi yaddaşlara həkk
olundu.
Kiçik Cuz qazaxları Xivəyə qaçmağa məcbur
edilib Yaik-Emba vadisinə yayıldılar. Orta Cuz
qazaxları Səmərqəndə və Buxara tərəfə
çəkilməklə, Böyük Cuz qazaxlarından və
cunqarlardan asılılığı qəbul etdilər.
Onların bir hissəsi Orta Asiya
rayonlarının lap dərinliklərində yerləşdilər.
Qaraqalpaqlar da qazaxlarla birlikdə köçməyə
məcbur oldular. Onların bir hissəsi
Sırdəryanın yuxarı hissəsinə – Daşkənd
səmtə, cənub-qərbə və cənub-şərqə
tərəf üz tutdular. Digərləri
isə şimala Sırdəryanın aşağı hissəsinə
Xivə xanlığına, eyni zamanda Uralətrafı düzənlərə
yayıldılar. Bu hadisə və proseslər
qaraqalpaqların parçalanmasının əsasını
qoydu: Sırdəryanın orta hissəsində olan ərazilərə
yayılanlar “yuxarı” qaraqalpaqlar, Buxaradan asılı vəziyyətə
düşüb, Sırdəryanın aşağı hissəsində,
Kiçik Cuzun tərkibində yaşayıb cunqarlara tabe
olmuş, sonralar Amudərya və Janıdərya sahillərinə
yayılmış qaraqalpaqlar “aşağı” qaraqalpaqlar
adlanıblar.
Tarixi rəvayətlərin əksəriyyətində
qaraqalpaqların məskunlaşdığı ərazilər
kimi Sırdəryanın aşağı hissələri,
Noğay xanlığı daxil olan İtil (Volqa), Jaik (Yaik) və
Krım göstərilir. Bütün sadaladıqlarımız
XV-XVI əsrlərdə qaraqalpaqların Noğay
İttifaqının tərkibində olduğunu təsdiqləyir.
Buna görə də bu siyasi birliyin çərçivələrində
qaraqalpaq¬ların etnogenizinin, dilinin, qaraqalpaq mədəniyyətinin
əsas xüsusiyyətlərinin formalaşmasını
görmək mümkündür. Qaraqalpaqların
adı tarixdə ilk dəfə, qeyd etdiyimiz kimi, 1598-ci ildə
çəkilir. Şeybanilər sülaləsindən
olan Buxara xanı Abdulla (1583-1598) tərəfindən
Sığnaqdakı müqəddəs Ziya-əd-din məqbərəsinə
verilmiş sənəddə bu şəhər və onun ətrafında
oturaq, yarımoturaq, köçəri həyat tərzi
keçirən xalqların sırasında qaraqalpaqlardan da
söhbət getdiyini göstərmək mümkündür.
Bununla belə Qurbanbəy Jərimbətov isə
yazır ki, “qaraqalpaq” xalqı özünün hazırkı
adını tarix meydanında XVI əsrin əvvəllərindən
başlayıb”.
XVIII yüzilin ilk dövrlərində qaraqalpaqlar birləşməyə
başlayır. Zərəfşan və Xarəzm səhralarında
yaşayan qaraqalpaq qəbilələri Sırdəryalı
qaraqalpaqların ətrafında toplaşırlar. Toplaşdıqları ərazilər içərisində
Şığnak və Jaukənd (Yenikənd) önəmli bir
yer tutub. Sırdəryalı qaraqalpaqlar bu
dönəmdə qazax xanları tərəfindən idarə
edilməkdəydi. Qazax xanları bu işi
biylər, baylar üləma sinfinə mənsub şəxslər
vasitəsiylə həyata keçirməkdə idilər.
Qazax xanlarının himayəsindən
çıxmaq istəyən qaraqalpaqlar ticari əlaqələrin
güclənməsiylə Rusiya, Buxara, Xarəzm, Zərəfşan
vadisi qövmləri ilə münasibətlər qurmağa
çalışırdılar”.
XVIII əsr
mənbələrindən birində – «Türkmən
Osmanın A.P. Volınskiyə məlumatı»nda (30 iyun 1725-ci il) qaraqalpaqların bu dövrdə Buxara
xanına tabe olduqları haqda da məlumatlar var. Burada
cunqarların qazax və qaraqalpaq torpaqlarını ələ
keçirməklə onların özlərini 2000 araba ilə
birlikdə əsir götürdükləri qeyd olunur. Onlardan 8 min araba Buxaraya getmiş və
buxarlıların təsiri altına düşüblər.
Ola bilər ki, hətta qaraqalpaqların bir hissəsi
bu dövrdə Fərqanə vadisinə də gedib
çıxmışdı. Bununla
bağlı A.İ.Levşinin qeydləri maraqlıdır.
O, qeyd edir ki, «böyük bədbəxtlik illərində»
Böyük Ordanın qalığı onun kiçik hissəsi
orta hissə ilə birlikdə Xocənd tərəfə
köçüb getdi. Xoçənd sanki burada
Fərqanə vadisinə yol açırdı və
cunqarların hücumuna məruz qalan Böyük Cuzda yerləşən
(Daşkənd rayonu) qaraqalpaqlar da buraya məhz bu dövrdə
gedə bilərdilər.
Bununla belə «yuxarı» qaraqalpaqların cunqarlardan nə
dərəcədə asılı vəziyyətdə
qalması hələ də lazımınca öyrənilməyib. Məlumdur ki,
1750-ci ildə Türküstan şəhərini cunqarlar qaraqalpaqlara
vermişdilər. Bununla belə qaraqalpaqlar
bu şəhərdə heç də uzun müddət
qalmayıb, 1762-ci ildə Kiçik və Orta Cuzun qazaxları
Sırdərya ərazisinə «qaraqalpaqların boş
qoyduqları yerlərə» köçürlər. Qeyd Cunqarlar qaraqalpaq ailələrini öz ərazilərində
(İtil çayı hövzəsi ətrafında) yerləşdirməyə
çalışıblar. Orta Cuzdakı
qazaxlar qaraqalpaqları öz arxasınca aparmağı
bacarıb, qıpçaqların bir hissəsi cunqarlar tərəfindən
Kalmıkiyaya aparılıb. Biz bu məlumatları
XIX əsrin sonlarında yaşamış A.Vasilyev adlı bir
səyyahın dilindən verildiyini L.Tolstovanın əsərindən
alırıq. Burada qaraqalpaqların
kiçik bir hissəsi kalmık qəbilələrindən
olan olet tayfasının içində kalmıklarla
assimilyasiyaya uğradığı söylənilir.
Böyük və Orta qazax Cuzlarının xanları
tez-tez «yuxarı qaraqalpaqların» ərazilərinə
böyük qruplarla həmlələr ediblər. Tarixi-etnoqrafik
ədəbiyyatda qazax xanlarının yürüşləri
barədə kifayət qədər söhbət
açılır. Bu barədə biz
geniş məlumatları P.P.İvanov, V.N.Vitevski,
P.P.Rıçkov, V.V.Velyaminov-Zernov, A.İ.Levşin,
Ç.Ç.Valixanov, A.Xaruzin, A.Nusunbəyov, A.P.Xoroşxin və
P.Nebolsinin əsərlərindən ala bilirik.
Qazaxların, ümumiyyətlə, qaraqalpaq torpaqlarına, eyni
zamanda «yuxarı qaraqalpaqlara» hücumu ilə bağlı
böyük qazax maarifçisi Ç.Ç.Valixanovun «Ablay» məqaləsində
xeyli məlumatlar var. O yazıb: «1774-cü ildə Ablay Uysun
yüzbaşılarının xahişi ilə öz oğlu
Adilin onları idarə etməsi üçün Talas
çayı üzərində şəhər tikmiş və
orada əməksevər qaraqalpaqları yerləşdirib”.
XVIII əsr qaraqalpaqların ictimai həyatında qeyd
etdiyimiz kimi ən mühüm hadisələrdən biri də
o idi ki, burada qaraqalpaqlar iki tayfa – qəbiləyə –
(arısa) ondörd uruq və kunqrata ayrıldı ki, onlar da
öz növbələrində bir neçə qəbilə
qrupuna bölündülər. Ondörd uruq qəbilələri
üçün iki böyük tayfa bölgüsü
vardı ki, bunlar – şullux və jaunqır idi. Tayfa-qəbilə bölgüsü birliyini bəylər
və batırlar idarə edirdilər. Yuxarı
hissələrə gəldikdə isə, təbii ki, onlarla
ruhanilər, şeyxlər, dərvişlər və xocalar və
başqaları əlaqədə idilər.
XVII əsrdə
cunqarların qaraqalpaqların üzərinə hücumuilə
bağlı böyük proseslər baş verdi.
Cunqarlar Qazax torpaqlarına hücum edərkən qazaxlar
üç istiqamətdə – bir hissəsi Kiçik Cüz
Xivəyə, oradan Embaya, orta hissə Səmərqənd və
Buxaraya, böyük hissə isə cunqarlara tabe oldu. Qaraqalpaqlar qazaxlarla birlikdə Daşkəndə tərəf
Sırdəryanın yuxarı hissəsi üzrə hərəkət
edərək çayın aşağı tərəfində
yerləşməklə Aral dənizi ətrafında məskunlaşdılar.
Cunqarlar Sırdəryanın orta
axınını tutduqdan sonra faktiki olaraq qaraqalpaqların
«aşağı» və «yuxarı» qaraqalpaqlara
bölgüsü başa çatdı. «Yuxarı»
qaraqalpaqlar cunqarların, «aşağı» qaraqalpaqlar isə
Kiçik Cüz qazaxlarının təsiri altına
düşdülər. Cunqarlar
qaraqalpaqları son dərəcə dözülməz vəziyyətə
saldılar.
XVIII əsrdə qaraqalpaqlar Janıdəryada
yaşayırdılar. Bu – onların tarixinin ən parlaq dövrüdür. Burada və bu dövrdə onlar səhraları,
çölləri, düzənlikləri becərməklə,
əsasən xarici təsirlərin iqtisadi və siyasi feodal
asılılıqlarından azad oldular. Janıdəryada
qaraqal¬paqlar Aral özbəkləri ilə əlaqələrə
girdilər. Bu dövrdə qaraqalpaq
torpaqlarını özünə tabe etməyə
çalışan qazax xanları və sultanlarının
çoxsaylı yürüşlərinə məruz qalan
qaraqalpaqlar onlara tabe olmaq məcburiyyətində qaldılar.
Qaraqalpaqların özbəklərlə birgə qazaxlara
qarşı mübarizəsi baş verdi. XVIII-XIX əsrlərdə qaraqalpaqlar Kuvandərya və
Janıdərya hövzəsi torpaqlarını öz təsiri
altına salmışdılar. Bu dövrdə
hələ də qaraqalpaqlarda mərkəzləşmiş
dövlət hakimiyyətiyox idi. Hətta
xanlar və xanlıqlar da mövcud deyildi. Qəbilələr
bəylər tərəfindən idarə olunurdu. Onların içində manqıt Orunbay və konqrat
Yesengeldibiy daha məşhur idilər.
XVIII əsrin ortalarında qaraqalpaqlar daha bir bəlaya məruz
qaldılar. Bu dəfə onlar Rusiyadan da asılı vəziyyətə
düşdülər. Burada Abulxeyirxanın
böyük «xidmətləri» oldu. O, rus hökumətindən
«xeyir-dua» aldıqdan sonra «aşağı» qaraqalpaqların
üzərinə hücum çəkib və onları
böyük məbləğdə töycü (yasak) verməyə
məcbur edib. Çar hökumətinin köməyi
nəticəsində qaraqalpaqlar olduqca müflisləşmişdilər.
Uzun müddət ərzində (yəni XIX əsrin
birinci rübü dövründə) qaraqalpaqlar son dərəcə
kasıb vəziyyətdə yaşayırdılar. Cunqar, Buxara və
Rusiya tabeçiliyindən sonra qaraqalpaqlar bu dəfə Xivə
xanlığının təsiri altına düşdülər.
Burada Xivə xanı Məhəmməd Əmin
xana qaraqalpaqların koldaulı qəbiləsindən olan
Aydos-bəy kömək etmişdi. Bundan
sonra qaraqalpaqlar Xivə xanlığına da böyük məbləğdə
töycü verməyə məcbur oldular. Töycünün yığımı qaraqalpaqlarda
xan xidmətçilərinin, yəni tayfa-qəbilə
başçılarının köməyi ilə həyata
keçirilirdi.
Nizami Tağısoy
professor
Xalq cəbhəsi.- 2016.- 30 iyul.- S. 14.