Saxurların folklor nümunələri

Bu yazıda saxurların folklor nümunələri haqqında danışılır. Əsasən folklor mətnləri insanların əvvəlki hallarının ifadəsi, haradasa artıq yaşanmış, hazırda daha çox yaddaşlarda yaşayan soraqlar kimi diqqəti çəkir: “Bayrambı Gev qavki Çobanaşıni əre “gev qavki” bayramni vodun. Yuxxanni vaxtal geybı katılni okalka sikal. Yedaşıka sa cıqe uxixan, sürü xəd kexe. Xabınbışe eyhen, dehe gev qavkuna nuqbarbı ixesınbı. Tezen nisse, maqaş, süzma manıd exen nuqbar. Mançıkle “gev qavki” bayramvani eyhe. Mani payıke qonşubuşusub hivi xarnani. Qırqunqe eyhenni Məhəmməd dayi nuqbarbışka kales. Məhəmməd dayi karı ilakkana qırqına akkaykavur ilakka, mısayi nuqbarbı hixaras. Man ham suvab, hamıd insanaşıni əre mehribanivalanu haa. Man davaraşın, qeybışın sağda axi sa bayramni vod. Gehelesdi vaxtal gev hicıb dokanani”.

Tərcüməsi: “Bayramlar. Quzu buraxma bayramı. Çobanların arasında Quzu buraxma bayramı olurdu. Quzu müəyyən yaşa dolur yaz vaxtında. Quzu ilkin göy ota çıxanda həm otdan yeyir, həm də onların anaları da göy otda otlayırlar. Sürü çoxalır. Evdəkilər də deyirlər ki, çobandır da, gələndə nübarla gələcək. Onun pendiridi, süzməsidi, biz buna nübar deyirik. Bu da Quzu buraxma bayramında olurdu. Hamı bilirdi ki, Məhəmməd dayı gələcək, nübar gətirəcək. Evinə də, qonşulara da pay gətirəcək. Məhəmməd dayı da evə gələndə gəlib görürdü, hamı gözünü qapıya dikib durub ki, onlara məqəş, pendir, süzmə nübar gətirəcək. Kim ki, evə gedirdi, onlara əvvəlcədən nübar süd məhsullarının payı hazırlanıb qoyulurdu. Bu həm savab kimi idi, həm də məhsulun yetişməyi ilı bağlı idi. Quzu özü də məhsuldar idi. Sağ-salamat araya-ərsəyə gəldi, ölüm-itim olmadı, bu özü də bir şadlıqdı. Quzunun özünü də bəzən kəsirdilər”.

Saxurların adət-ənənələrinin formalaşmasında Azərbaycan-Türk ruhunun, adət-ənənəsinin doğma, yaradıcı-yaşadıcı təsiri aydınca duyulur.

“Ədatbı. Cavanar xınabişekanı sabayle. Əmiseşıni, kaneni qoharbışdi xaybışekani sabayle. Ma-ad tanpırıka mahnıbıni eyhe. Hambaşe “Ceyranım”, “Ay lilay, lilay”, “Salamalikbıni” ha-a.” Mənası: Adət-ənənələr. Xına gecəsinə oxşar bir mərasim keçirilirdi ki, cavanlar yığışardı əmisinin evinə. Orada tənburla mahnı oxuyardılar. Saxurların mahnıları oxunardı. Burada “Ceyranım”, “Ay lilay, lilay”, “Salamaliklər” və s. mahnılar oxunardı”.

Tənburla bağlı aşağıdakı mətn maraq doğurur: “Tanbırın mənibı. Ceyranım Daman dakki ıkkekka, İsdağ dəfuka kikka. Ceyranım, ceyranım. Zasvani hı-ı tursbu Na-a merunğus kikka. Ceyranım, ceyranım. Dubeyl qizlen ducva, Qumqum dıvxuna oka. Ceyranım, ceyranım. Himeqa micaqdayi, Mənibu yişti mizeyl. Ceyranım, ceyranım”. Tərcüməsi: Tənbur nəğmələri. Ceyranım

Çay çiçəyi (Şuşada bitən xarı bülbülə oxşayır) aparır, Gəlini dəflə aparardılar.

Ceyranım, ceyranım. Corabları mənimçün toxumuşdun, Bəs indi niyə başqasına aparırsan? Ceyranım, ceyranım. Barmağında qızıl üzük, Qazanı qoydum masaya.

Ceyranım, ceyranım”.

Maraqlıdır ki, “Ceyranım” mətninin həcmi kifayət qədər çoxdur: “Dərdini mənə söylə, Ceyranım, ceyranım. Başqasına gileylə, Ceyranım, ceyranım. Ötəndə hamı ağlar, Ceyranım, ceyranım. Sağlıqda hörmət eylə, Ceyranım, ceyranım. Kəndimin enli yolu, Ceyranım, ceyranım. Qəşəngdi sağı-solu, Ceyranım, ceyranım. Dəmir təki möhkəmdi, Ceyranım, ceyranım. Hər bir igidin qolu. Buxarının qarası, Ceyranım, ceyranım. Bu dağların arası Ceyranım, ceyranım. İstərdim mən görəm Ceyranım, ceyranım…”

Bu, başqa mahnıdır: “Ay içi ğu nençena, Hima-a medınçına. Sa-qobli məni ehes, Vixecın yigençena. Ay lilay, lilay, lilay, aman, Lilahay, lilay, lilay.

Ğu şavnana vor içi, Ay ğu micaqna içi. Zı vaka aşixana, Duyud micaqna içi. Ay lilay, lilay, lilay, aman, Lilahay, lilay, lilay. Ay lilay…

Mənası: Ay qız, sən haralısan? Başqasının dərdini çəkmə. Bir-iki bayatı deyim, Gör nə gözəl olar. Ay lilay, lilay, lilay, aman, Lilahay, lilay, lilay. Sən kimin qızısan? Nə qədər gözəl qızsan. Mən sənə aşiq oldum. Adın da gözəldir, qız.

Bu mahnıda isə sevən ürəyin dərdi-ələmi, hicran odunda yanması ifadə olunur: “Vaxkabu yuxqan kıxa, Sa qonce aşmışşuka. Vak akaraba qavcu, Yizdab miz aşmışşuka. Na-a ğu can ileşe, Yığnı derden zı deşşe. Ğu qaycesdime, Leyla, Axu zı ayazbişe. Zı dünyeynı xaznençe, Saccu ğiryat alatu. Sa micaqnı teteke. Zı hamanıd vas adı. Na-a ğu can ileşe, Yığnı derden zı deşşe. Ğu qaycumeqa, Leyla, Axu zı ayazbişe…

Öz vaxtında yaz gəldi, Bir qönçə açılıbdı. Onu sənə oxşatdım. Mənim də dilim açılıbdı. Niyə sən canımı alırsan, Sənin dərdindən mən ağlayıram. Səni görməkdən ötəri, Leyla, gecə ayazında qalmışam. Mən dünyanın xəzinəsindən, bircə qeyrət götürdüm. Gözəl bir gül dəstəsiylə onu da sənə gətirmişəm. Niyə canımı alırsan, dərdindən mən ağlayıram. Səni görməkdən ötrü, Leyla, gecə ayazında qalmışam. Ay aman, aman, aman…”

Saxur toyları haqqında söyləyici sözü: “Mahnı oxumaq olmazdı bizim toylarda (qız toylarında). Ancaq havalar olardı. Məsələn, «Sarıbaş», “Uzun dərə”, “Ləzginka”, “Məhərrəm kəndi” havası olardı. Qızı köçürəndə halva, bal olardı”.

Saxur toylarında oxunan bayatı-mahnılarda insanın başqasının xoşbəxtliyini ürəkdən istəməsi, eləcə də muradına yetə bilməyənin kədəri doğmacasına ifadə olunur: Abay yixeyir xərna, İş haana sos vorna. Yed yiş xine vuxi şu, Qor moxecın qeeb muğba. Divarısne ulmoyzar, Ger çiyeka gümoyzar. Dekkike izin dexxa, Darvazayle humoyzar. Mənası, qaynana böyük olsa da, iş görən gəlindir.

Ana və qız kimi olun siz, gorda yeriniz dar olmasın.

Divar yanında durma,

Başını yerə çox dikmə.

Atam izn verməmiş

Darvazadan boylanma.

Məhəllədə qoydum taxt,

Olubdur günorta vaxt.

Məni yaradan Allah

Qara yaradıb mənim baxtımı.

Qırmızı alma olsun,

Qabığını soymaq mümkün olmasın.

O gözəl qız

Mənim qardaşımın olsun.

Cütçü əkirdi yeri,

Sıyrılıb ökuzun çiyni.

Əgər məni sevirsən,

Başım üstündə yerin var.

Quş deyiləm uçam,

Gedib ağaca qonam.

Yalqız maral deyiləm,

Ovçunun əlinə keçəm.

Mən getmişdim Eraya,

Suvagil dərəsinə.

Maralı çox gözlədim,

Gəlmədi bərəsinə.

Bağçadan gülü dərmə,

Yırtılmış köynəyi yamama.

Oğlanın pisi yoxdur

Qız gəl naz eləmə.

Taxıl yığıla qalıb,

Xırman təmirə qalıb.

Hamı taxılı döyür,

Sən niyə dala qalmısan.

Göz üstə qara qaşlar,

Qaradı qara qaşlar.

Bütün dünyaya dəyər,

Gözəl qızın qaşları.

Bənövşəyə müraciətdə əslində insan təbiətə yox, özünə sual verir, çıxış yolu aramağa çalışır: Naa qivxı mıqal qardan, Kolek avudun banavuş? Deşxey darey vobvu Vatan, Duşmanıxa qaa karqış?

Mənası: Bənövşə (mahnı) . Kol dibində bitən bənövşə, niyə boynunu bükmüsən? Olmaya Vətən darda qalıb, yoxsa düşmənmi qarğıyıb Vətənə?

Laylabı - Laylalar

Laylaların insanın həsrətini, istəyini ifadə etməsi onu oxuyana, ruhunda yaşadana daha da doğmalaşdırır: “Heştile kalesta Vas çərəna qaççi ables, Kişmiş alles, Qurt alles. Gimeşşe, dixav, gimeşşe Qalixe, dixav, qalixe.

Ağlama oğlum, ağlama, Atan gedib bazara. Bir azdan gələcək. Sənə qırmızı papaq gətirəcək. Kişmiş gətirəcək, Köynək gətirəcək. Ağlama, oğlum, ağlama, Yat, oğlum, yat.

Ağlama qızım, ağlama, Sənin qardaşın fermaya gedib. Sənə pendir gətirəcək.

Quzu gətirəcək. Çəpiş gətirəcək. Ağlama, qızım, ağlama, Yat, qızım, yat...”

Uvhibi - Nazlama

Nazlama - Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında ananın körpə uşağı yuxudan oyanarkən onu əzizləmək, nazlamaq məqsədilə oxuduğu nəğməyə deyilir. Bu xüsusiyyətinə görə oxşamaya "nazlama" da deyilir. Oxşamalar çox zaman "Bu balama qurban" misrası ilə bitir. Məsələn:

Dağdakı atlar,

Atlar göy otlar.

Göyçək arvadlar,

Bu balama qurban.

Tüstüsüz damlar,

Sarı badamlar,

Tənbəl adamlar,

Bu balama qurban.

Bu oxşamaların ilk üç misra beşhecalı, son misrası isə altıhecalıdır.

Saxur mətnlərinə baxaq: Qareşe – adeşe kulfatbi yıkəl avtul ha-an uvhibı: Həmpələn, bəmpələn, Pəbəlbişə avaykına bozalay. Yed xava deş, Dek xava deş. Xudva-xıle mıkey deş. Miz hole hirxima koxe Bıt hele rihen kexe. Day-day bala, day-day.

Qoca qarılar uşaqları bellərinə bağlayıb oxşayardılar:

Həmpələn, bəmpələn,

Qar-qabığın içindən tapılan ləpə,

Anası evdə yoxdur,

Atası da evdə yoxdur.

Evin açarı da əlimdə yox.

Dil verirəm, sürüşkən olur,

Quyruğunu verirəm, tüpürcək olur.

Lay-lay bala, lay-lay.

Tapmacalara diqqət edək:

Tsaey qideyxanan, xiney kidyaykanan (Mık)

Odda yanmır, suda da batmır (Buz)

Xaybişey ilexa, şakarık akar, çiel qexa (Yiz)

Göydən uçur, qəndə, şəkərə oxşayır, yerə tökülür. (Qar)

Kelbı deş kadaaxvanas, xılibı deş alivxas, çile ekna deş ğar suralxa ğivxaras (Fıkır)

Ayaqları yoxdur qaçsın, qanadları yoxdur uçsun. Özündən də iti gedən yoxdur, hər tərəfə çatsın. (Fikir)

Koble xiv, çini arayl suva (Ulebbı, xov)

İki kənd, arasında da dağ. (Gözlər və burun)

Kılna çorba, kıdimna djavqvaraba (Kıe)

Yayda bozdur, qışda isə ağdır. (Dovşan)

Yokuyre çodj sa daxak avub (Stol)

Dörd qardaş bir damın altında (Stol)

Xurdjunbı aka, mihman qaka (Kuk)

Xurcunları içəri, gətirən qonağı çölə (Qaşıq)

Sa korana, vudje aazırbına vakabı uxuyxan ğaa (Vaz, xanebı).

Bir çoban var, minlərlə qoyun otarır. (Ay və ulduzlar) Ğammaşe qale, amma kyoğals vooxe deş (Miz)

Zı alhəna vucub alhəna, zı ulyoyzarna vucub ulyozarna.

Mən gedirəm, o da gedir, mən dururam, o da durur. (kölgə)

Sa kar vodun mık haaangə kok eyxen (tıbıç)

Bir şey var ki, oynayanda kökəlir (cəhrə ipi)

Zaka sa yats vobna: kalibxuyni djiqe ok alele deş. (Tsa, udjağ)

Bizim bir cöngəmiz var, yatan yerdə ot bitməz. (Od, ocaq)

Şaxab sa yats vobna: aluğyka ooçena, aluğ dena xiğooçena. (Kuk)

Bizim bir cöngəmiz var, yəhərlə içəri daxil olur, yəhərsiz çölə çıxır. (Qaşıq)

Dyunyeyl sa kar vodon, man qırqınçis ıkkan vodon. (Do)

Dünyada elə bir şey var ki, o hamıya gərəkdir. (At)

Kumkum ooxan, qırsıbı ğooxar. (Xurma)

Qazanı yeyirlər, xəngəli tullayırlar. (Xurma)

Dekke çaruxbı alyaasse, dix bazareyxa ğiyxarna (Kuma)

Atası çarıq geyincə oğlu bazara gedib çatar. (Tüstü)

Karni yitsaey djaqvarana yats (Tsabıl)

Qaranlıq damda ağ cöngə (Şabalıd)

Veybar ıxaeyd, çisse iyxvas axa deşod. (Kirpi)

İynəsi olsa da, özü tikə bilmir. (Kirpi)

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 7 iyun.- S.13.