Azərbaycan ruhunun zəngin
ifadəsi
Zərdüştün
“təmiz fikir, təmiz söz, təmiz əməl” ideyası
dünya mədəniyyətinin özülündə durur
II yazı
Avropa
alimlərindən B.Rask, F.Şpeygel, N.L.Vesterqard,
F.Vindişman, F.Maks Müller, L.Darmesteter, L.N.Meye, F.V.Vest,
F.Volf, A.Kristensen və başqaları
avestaşünaslığa dair bir sıra tədqiqat əsərləri
yazıb, yaxud Avestanı və ya onun hissələrini tərcümə
ediblər. İran tarixçiləri və ədəbiyyatşünasları
da (Avropa şərqşünaslarından sonra) XX əsrin I
yarısından etibarən avestaşünaslıqla məşğul
olub, bu sahədə bir sıra tədqiqat əsərləri
yazmağa başlayıblar. Ancaq İran
alimləri tərəfindən yazılmış əsərlərin
böyük bir qismi, Avropa alimlərinin təkrarından ibarətdir.
Məhəmmədəli Tərbiyət (Təbrizi)
1941-ci ildə Berlində keçirilən şərqşünasların
beynəlxalq konfransında çıxış edərək
Zərdüştün həyatı və əsərləri
haqqında məruzə edib. M.Tərbiyət Danişməndane-Azərbaycan
adlı əsərində yazır: "Avesta”nın ən qədim
hissələrinin müəllifi, məzdəizmin banisi və
Azərbaycanın ən görkəli şəxsiyyətlərindən
biri olan Zərdüşt haqqında Şərq, habelə Qərb
alimləri bir sıra məqalələr çap etdiriblər.
Fransalı Darmesterin izahları, ABŞ alimi
Ceksonun nəfis məcmuəsi, Purdavud Gilaninin “Avesta” və Zərdüşt
haqqında dərin tədqiqatı müəyyən qədər
onların fikirlərinin rəmzidir."
Əbu
Reyhan əl-Biruni "Əl-asarül və əl-qrunül
xaliyyə" əsərində yazır: "...ondan sonra ...
maqların ailəsindən olan azərbaycanlı Spitmanın
oğlu Zərdüşt gəldi (zühur etdi). Bu hadisə
Viştaspın hakimiyyətindən otuz il
keçəndən sonrakı dövrə təsadüf edir. Onun əynində sağ və sol tərəfi
açıq olan çuxa var idi. Kəməri
xurma lifi ilə (kiçik xaç şəklində)
bağlanmışdı, rəngli yun duvağı (niqabı)
var idi, öz yanında olan köhnə lövhəni sinəsinə
yapışdırmışdı."
Məhəmmədəli
Tərbiyət orta əsr mənbələrinə saslanaraq Zərdüştün
Azərbaycanda anadan olmasını və habelə “Avesta”nın Azərbaycanda
yaradıldığını iddia edir. H.Tağızadənin
göstərdiyinə görə “Avesta”nın
bir nüsxəsi III Daranın xəzinəsində
saxlanılırdı. Həmin nüsxə
qızıl suyu ilə 12.000 öküz dərisi üzərində
yazılmışdı. İskəndər
III Daranı məğlub etdikdən sonra onun Təxte-Cəmşiddə
olan sarayını yandırmışdı.
H.Tağızadə göstərir ki, o dövrdən etibarən
“Avesta”nın 30 bölməsindən ancaq
12-si qalmışdı.
H.Tağızadə
yazır: "Zərdüştilərin (atəşpərəstlərin),
xüsusən Dinkornun rəvayətinə görə,
"Sasani Avestası" adı ilə məşhur olan ilk əsas
mənbə I Şapurun dövründə toplanıb."
Tədqiqatçılar
Sasanilərin son dövrü və ondan azı üç əsr
sonra mövcud olan Zərdüştülərin müqəddəs
kitabı “Avesta”nı
aşağıdakı dövrlərə bölürlər:
1. Zərdüşt
dövründən əvvəlki mənbələrə aid
olan hissələr (Yəştlərin bəziləri)
2. Zərdüştün
özünə xas olan bölmə
3. Şifahi rəvayətlər əsasında
I Balaş tərəfindən toplanılmış hissə
4. Sasanilərin dövründə
rəvayətlər əsasında toplanmış hissə.
A.Kristensen
“Avesta”nın toplanmasını belə izah
edib: "LVI və X yeştlərin 6-37-ci bəndləri
eramızdan əvvəl 147-ci ildə, parfiyalılar
dövründə, IX yəşt isə eramızın I əsrində,
nəhayət, XVI yəşt parfiyalılar dövründə
və yaxud sonralar tərtib edilib."
M.Müin
A.Kristensenə əlavə edərək Qatların, habelə
Yəsnanın IV fəslini eramızdan əvvəl XI-VI əsrlərə
(Əhəmənilərdən əvvəl Zərdüştün
zühur etdiyi dövrə), Xurda Avestanı isə II
Şapurun (309-379) dövrünə aid edib. A.A.Feryman tərəfindən
bünövrəsi qoyulmuş İran ədəbiyyatı və
dilçiliyi, habelə V.V.Struvenin rəhbərliyi ilə
yaradılmış tarixçilərin qədim Şərq
xalqlarının tarixini öyrənmək məktəbləri
“Avesta”nın tədqiqində böyük
işlər görüblər. SSRİ
tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq
1940-cı ilin ortalarından etibarən V.V.Struvenin “Avesta” və
qədim İran yazıları haqqında əsərləri
çıxmağa başladı. M.M.Dyakonov, Y.E.Bertles,
A.B.Makovelski, İ.M.Dyakonov və başqaları “Avesta”nın elmi təhlilini veriblər. “Avesta”nın yenidən toplanmasına I Ərdəşirin
göstərişi ilə möbidane möbid Tanser
başlamış və bu, I Şapurun dövründə
başa çatdırılıb. Sasanilərin
ideoloji, qanun məcmuəsi olan bu kitab 21 nəskdən (fəsildən)
ibarət olub, həm də əsas “Avesta” sayılır.
Bu kitaba II Şapurun dövründə (309-379)
möbidane möbid Azərbad tərəfindən müxtəlif
şərhlər əlavə edilərək daha da təkmilləşdirilib.
Daha sonra Xosrovun (590-628) hakimiyyəti
dövründə də bu kitaba yeni əlavələr və
şərhlər yazılıb. Dinkordun
dediyinə görə Zərdüştilərin müqəddəs
kitabının mətni I Şapurun dövründə
toplanıb başa çatdırılıb. Belə ki, Şapurun göstərişi ilə
Hindistan, Yunanıstan və başqa yerlərdə mövcud
olub, dinə aid olmayan astronomiya, tibb, riyaziyyat və fəlsəfəyə
aid pərakəndə məlumatlar toplanıb “Avesta”ya əlavə
edilib.
İranlı astronom Fəzl ibn Nobəxtin (VIII əsrin
sonu-IX əsrin əvvəlləri) yazdığına görə
Ərdəşir, daha sonralar oğlu Şapurun dövründə
dövrün materiallarından istifadə edilərək
“Avesta”ya bir sıra tibb, riyaziyyat, coğrafiya, fəlsəfə
və astronomiyaya aid əlavələr edilib.
Abdulla
Fazili qeyd edir ki, mənbələrdə “Avesta”nın
adı müxtəlif cür çəkilir. O cümlədən
“Avesta”, “Əbesta”, “Esta”, “Vesta”, “Əfesta”, “Əvesta”, ən
çox işlənən forması isə “Avesta”dır. Pəhləvi dilində bu söz “Apastaq” və ya
“Ostaq” şəklində işlədilir.
Oppertə görə Bisütun qayasında mövcud olan
mixi yazılarda bu söz “Abistam” formasında verilir. Sözün mənasına
gəldikdə, “əsas, özül, bünövrə” deməkdir.
Bartolomey və Visbex bu sözün sığınaq və
kömək mənasında işlədilməsini göstəriblər. “Avesta”ya
Şapurun dövründə bir sıra əlavələr
edildikdən sonra o, “Zənd-Avesta” adlanmağa başladı.
“Zənd” sözü “Avesta”nın şərhi
anlamındadır. Bu söz “Avesta”ya Sasanilərin
dövründə əlavə edilib. “Avesta”nın ən qədim əlyazması hazırda
Kopenhagendə saxlanılmaqdadır. 1325-ci ildə
yazılmış bu nüsxəni məşhur şərqşünas
Vesterqart özü ilə İrandan Danimarkaya aparıb.
İ.Purdavudun yazdığına görə “Avesta”, o
cümlədən qatların məzmunu xoşniyyət,
xeyirxalıq və bunlara əməl etməkdən ibarətdir. “Qatlar”da deyilir: "Biz o
şəxsə hörmət edirik ki, o, birinci dəfə Zərdüştün
beş duasını müqəddəs sayıb onu oxusun."
Zərdüştiliyə görə, Xeyiri seçmək
və şərə qrşı mübarizə aparmaq hər
bir fərdin şərəfli borcu olmalıdır. Zərdüştə
görə bu şüar insanları müdafiə etməli və
axirətdə hesabat vaxtı isə onlara bəraət
qazandırmalıdır. İ.Purdavud bütün əsərlərində
birmənalı olaraq “Avesta”nın
Şimal-Qərb dilində (sonralar Atropaten dili adlanan atropatenlilərin
dilinin qədim türk dilinə yaxın olması lakin fars dillərinin
təsirinə məruz qalması sübut edilib)
yazıldığını iddia edir.
İ.Purdavud tərəfindən 1928-ci ildə Bombeydə
çapa hazırlanmış “Xurda-Avesta” da mühüm elmi əhəmiyyətə
malikdir.
Abdulla Fazili qeyd edir ki, tarixşünaslıq sahəsində
“Avesta”nın dini mahiyyət daşımasına baxmayaraq onu
bir sıra qədim xalqların, o cümlədən Azərbaycan
xalqının mədəniyyəti, adət və ənənəsi,
tarix və coğrafiyaşünaslığını
özündə əks etdirən yeganə külliyatı
adlandırmaq olar.
“Avesta”nın
dili haqqında M.Müin yazır: "Sasani dövründə
tərirb edilib,bizə gəlib çatan
“Avesta”nın məzmunu Zərdüştün dini ayinlərinin
külliyyatından ibarətdir. “Avesta”nın
yazıldığı dil isə “Avesta” dili adı ilə məşhurdur."
İlkin
“Avesta”nın yazıldığı dil
Sasanilər, habelə Parfiya dövründə artıq işlənmirdi.
M.Müin “Avesta”nın dilini Bəlx, Midiya
və Skif dili adlandıranların nəzəriyyələrini
rədd edir və onu “Avesta” dili adlandırır. Sonrakı tədqiqatlar M.Müinin bu münasibətinin
haqlı olduğunu sübut etdi. Belə ki
,aparılan kompleks tədqiqatlar nəticəsində
Midiya dili (madayların dili) və skif dilinin qədim türk
dillərindən olması və madayların və skiflərin
dəqim türk etnosları olmasını sübut etdi.
“Avesta”da
dəfələrlə madayların adı çəkilsə
də farsların adına təsadüf
edilmir. “Avesta”da İran ölkəsi Ariya
adlandırılır. Ariya ölkəsi
yalnız Hörmüz körfəzi (Fars körfəzi) ətrafı
ərazini əhatə edirdi və arilər (irandillilər) də
yalnız bu ərazidə yaşayırdılar. Onların məskun olduğu yerlərdən
Şimalda isə Azərbaycan türklərinin ulu əcdadları
olan müxtəlif türk mənşəli etnoslar
yaşayırdılar.
“Avesta”nın bizə gəlib çatmış hissələri
aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Getha (Qatlar)
2. Yəsna
3. Vidivdad (Vəndidad)
4. Yəşt
Xurda
Avesta
Professor
Elməddin Əlibəyzadənin fikrincə, Zərdüştün
yaşı e.ə. VII-VIII, hətta IX minilliklərə gedib
çıxır: “Bu fikri təkcə bir nəfər demir. Zərdüştçülük Midiya dövlətinin
ideoloji-dini əsası olub. Heç
şübhəsiz, bundan əvvəl Turan, eləcə də
başqa türk dövlətlərinin də ideologiyası bu
olub. Midiya süquta uğrayandan sonra farslar
Zərdüştçülüyü dövlətin ideoloji əsası
kimi qəbul ediblər. Farslar özlərinə
qədər mövcud olan dini ideyaları, təsəvvürləri,
rəvayətlərin hamısını götürüb qədim
pəhləvi dilinə çeviriblər. Qədim
"Avesta" dilində olan bütün sənədləri
yandıraraq məhv ediblər. Əgər Makedoniyalı
İsgəndər "Avesta"nı
yandırmasaydı, eləcə də Midiya kimi böyük
dövlətçiliyimizi əlimizdə saxlasaydıq, hər
halda dünyanın durumu indikindən çox yaxşı
olardı.
İsgəndər "Avesta"dan
yandırdığını yandırıb, saxladığı
parçaları isə tərcümə edib, bununla da yunan mədəniyyətinin,
fəlsəfəsinin inkişafına xidmət göstərib. Makedoniyalı
İsgəndərin yandırdığı "Avesta"
kitabı IX yüzildə artıq muğlar tərəfindən
bərpa olunmuşdu. Muğlar İrana,
Hindistana – görünməz yerlərə qaçmışdılar.
"Avesta" 21 kitabda cəmləşmişdi.
İndi əlimizdə "Avesta"nın
çox az bir hissəsi qalıb. Zərdüşt
bizimdir, öz ruhumuzdur”.
Asif Atanın fikrincə, Zərdüştçülükdə Hürmüzd işığıyla Əhrimən qaranlığı arasında döyüş var; İşıq Allahı – Hürmüzd Qaranlıq Allahı – Əhrimənlə yerdə, göydə döyüşür, insanın daxilində – fikirdə, duyğuda, iradədə, əməldə döyüşür. Dinlərin hamısı Xeyir–Şər təzadı əsasında qurulub. Xeyir–Şər təzadı Hürmüzd–Əhrimən ikiliyinin təzahürüdür. Dini ikiliyin (dualizmin) canı Zərdüştçülükdür. Dinlər xilaskarlıq – messiyaçılıq ideyası əsasında qurulub. Messiyalar – dini xilaskarlar – hürmüzd çeşidləridir. Buddaçılığın əsası daxili təmizlik ideyasıdır – imtina vasitəsiylə ruhu ram etməkdir. Bu ideya Zərdüştün təmizlik yolunun davamıdır: ifrat davamıdır, istəklərin inkarıdır – ancaq Zərdüştlə qırılmaz tellərlə bağlıdır. Midiyalıdır, Midiyanındır – Azərbaycanlıdır, Azərbaycanındır. Yeni eradan əvvəl VI əsrdə indiki Güney Azərbaycanda yaşayıb. Zərdüşt – Azərbaycanındır, Şərqindir, Dünyanındır”.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 9 iyun.-
S.13.