“Azərbaycan etnik, mədəni baхımdan zəngin ölkədir”

Antropoloqlar Azərbaycan xalqının tolerantlığının tarixi köklərini araşdırıb dünyaya bir nümunəvi təcrübə kimi təqdim edə bilərlər

Antropologiya üzrə elmlər doktoru, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun şöbə müdiri Əliağa Məmmədli yazır ki, elmdə etnoqrafiya kimi adı bu qədər mübahisə doğuran bəlkə də ikinci fənn yoxdur. Bu elm haqqında müəyyən məlumatı olanlar bilirlər ki, ən bəsit tərifə əsasən bu elm xalqları, onların xüsusiyyətlərini, o cümlədən adət və ənənələrini, mədəniyyətlərini öyrənir. Lakin, XIX əsrin əvvəllərindən formalaşmağa başlayan bu elmin nəinki obyekti və predmeti, hətta adı haqqında indi də müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bu isə öz növbəsində geniş elmi diskussiyaların meydana gəlməsini şərtləndirir.

Bu gün Azərbaycan elm nomenklaturasında qəbul olunmuş qayda müəyyən dərəcədə bu problemlərin təzahürüdür. Azərbaycan elm ənənəsində antropologiya dedikdə əsasən fiziki antropologiya, yəni insan qruplarının fiziki quruluşunu tədqiq edən elm başa düşülür. Etnologiya və etnoqrafiya arasında da müəyyən fərqlər mövcuddur. Son illərdə hökm sürən yanaşmaya əsasən etnologiya nəzəri bir elm kimi təqdim olunur. Bu yanaşmaya əsasən etnoqrafiya əsasən xalqların maddi, mənəvi mədəniyyətinin, davranış qaydalarının, adət və ənənələrinin təsviri ilə məşğul olur.

Aydın məsələdir ki, elmin adının dəyişməsi və ya dəqiqləşməsi ilə bu elmin qarşısında duran bütün məsələlər həll olunmur. Şübhəsiz hər bir elmdə olduğu kimi, Azərbaycanda antropologiyanın inkişafı üçün, onun müasir dünya antropologiyası ilə ayaqlaşması üçün müntəzəm olaraq prioritet mövzuları, müasir nəzəriyyələri, yeni yaranan istiqamətləri nəzərdən keçirərək tətbiq etmək zərurəti yaranır. Bu baxımdan antropologiya elminin inkişaf konsepsiyasının işlənib hazırlanması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu konsepsiyada əks oluna biləcək bəzi müddəaları qeyd etməyi lazım bilirik. Şübhəsiz Azərbaycan etnoqrafiyası, antropologiyanın sələfi olaraq, zəngin və şərəfli tarixə malikdir. Bu tarixə ötəri bir nəzər saldıqda belə etnoqrafiya elminin müxtəlif sahələrində mühüm nailiyyətlər əldə olunduğu göz qabağındadır.

Bu çoxsahəli zəngin irsi hərtərəfli araşdırmadan, onun tarixini və perspektivlərini yüksək elmi səviyyədə tədqiq etmək və müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Etnoqrafiya elmi hazırda da qurub-yaradan Azərbaycan xalqının qədiminin və bu gününün öyrənilməsinə təsirli kömək göstərir, onu yeni dəlil-sübutlarla zənginləşdirir. Azərbaycanda etnoqrafiya elminin nailiyyətləri sırasında mühüm yeri şübhəsiz Azərbaycan xalqının ənənəvi təsərrüfat mədəniyyətinin tədqiq edilməsi və bu mədəniyyətin regional və ümumdünya əhəmiyyətinin müəyyənləşdirilməsi tutur. Azərbaycan xalqının ənənəvi təsərrüfat mədəniyyətinin tədqiq edilməsində maldarlıq təsərrüfatının öyrənilməsinin də xüsusi yeri var.

Azərbaycan alimlərinin etnoqrafik tədqiqatları bir daha sübüt edir ki, Azərbaycan xalqının zəngin və özünəməxsus mədəniyyəti sistemində yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış sahələrindən biri də sənətkarlıqdır. Azərbaycanın zəngin təbii xammal ehtiyatı, əkinçilik və maldarlıq məhsulları qədim zamanlardan başlayaraq, müxtəlif sənət sahələrinin meydana gəlməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır.

Etnoqrafiyanın mühüm sahələrindən olan ailə-məişət məsələrinin etnik xüsusiyyətlərinin tədqiqi də Azərbaycan etnoqraflarının nailiyyətlərindən sayıla bilər. Ailə mənəvi dəyərlərin, o cümlədən adətlərin və mərasimlərin icra olunduğu özəkdir. Şübhəsiz, Azərbaycan ailəsi də qədim zamanlardan bəri bəşəriyyət üçün səciyyəvi olan bu əsaslar üzərində qurulmuşdur. Tarixən mövcud olmuş ailə formaları, onların təkamülü, Azərbaycan ailələrinin quruluşu, onlarda mülkiyyət bölgüsü, ailədaxili qarşılıqlı münasibətlərin xüsusiyyətləri kimi problemlərin öyrənilməsində etnoqrafların əldə etdiyi mühüm nəticələri qeyd etmək lazımdır.

Etnoqrafik tədqiqatlar sahəsində müasir Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafında etnososial və etnomədəni xüsusiyyətlərin öyrənilməsi istiqamətində də mühüm nailliyyətlər əldə olunmuşdur. Bu araşdırmalar dünyada və ölkədə cərəyan edən siyasi, mədəni tendensiyaların öyrənilməsi ətrafında cəmləşərək, müasir sosiomədəni proseslərin etnik aspektlərinə, Azərbaycançılığın etnosiyasi aspektlərinə, Azərbaycanda gedən etnodil proseslərinə, Azərbaycanda müasir miqrasiya proseslərinin etnomədəni xüsusiyyətlərinə aydınlıq gətirmişlər.

Lakin bu nailiyyətləri qeyd edərək, eyni zamanda etiraf etməliyik ki, müasir sosial-mədəni antropologiyanın diqqət mərkəzində saxladığı bir çox elmi problemlər Azərbaycan etnoqrafiyasının maraq dairəsindən xeyli kanarda durur. Bu problemlərin bəzilərinin xatırlanmasını zəruri hesab edirik. Bizcə, Azərbaycanda müasir sosial antropoloji tədqiqatlar ölkə əhalisi arasında ictimai-siyasi, mədəni transformasiyalar şəraitində etnomədəni dəyişikliklərin xüsusiyyətlərində cəmləşməlidir. Belə ki, antropoloqların diqqətində etnik mədəniyyətin vəziyyətinə əmək və məcburi miqrasiyaların, iqtisadiy-yatda bazar mexanizmlərinin təşəkkülü kimi sosial proseslərin təsirinin xarakteri və dərəcəsi dayanmalıdır. Belə ki, bəzi tədqiqatların nəticələri insanların kütləvi yaşayış yerlərinin dəyişməsinin etnik mədəniyyətin dayanaqlıq dərəcəsinə təsirini təsdiq edir. Müəyyən dərəcədə ənənəvi sosial-mədəni identikliklə yeni yaşayış şəraitinin sintezi nəticəsində yeni submədəniyyətlərin formalaşması baş verir.

Dünyada baş verən qlobal dəyişikliklər Azərbaycan xalqının həyat fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə etmişdir. Məkan və inter-yerin ənənəvi təşkili, ailədə münasibətlər və nəsillər arası münasibətlərin xarakteri, etnomədəni meyllər və etnosun mədəniyyətinin başqa aspektləri innovasiyaların basqınına məruz qalır. Bu proseslərin həyat fəaliyyətinin konkret sahələrindəki istiqamətləri, təsir gücü, antropoloji tədqiqatların mövzusu olmalıdır.

Müasir mövzular arasında ənənəvi mədəniyyətin müasir şəraitə uyğunlaşma prosesini qeyd etmək olar. Bu mövzu həyat təminatı sistemində (məskunluq mühiti, təsərrüfat yönümləri, əməyə münasibət, qida mədəniyyəti) dəyişmə proseslərini və dünya qavranmasını (inanclar, etnotarixi yaddaş, mərasimlər və ənənələr) əhatə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu mövzu kontekstində müasir ailənin və ailə münasibətlərinin etnik xüsusiyyətlərini tədqiq, ailədə şəxslərarası münasibətlərin strukturunu, demoqrafik səciyyələrini müqayisəli-tipoloji planda təhlil etmək olar. Bu sahədə müəyyən işlər artıq görülmüşdür, lakin hələ çox tədqiqatların aparılmasına ehtiyac var.

Müstəqillik dövründə azərbaycanlıların etnik şüurunun formalaşmasına və inkişafına maraq xeyli artmışdır. Antropoloji tədqiqatlar zamanı bu mövzu çərçivəsində azərbaycanlıların etnik identiklik məsələləri öyrənilməlidir. Bu tədqiqatlar zamanı identiklik proseslərini gücləndirən və ya zəiflədən amillərə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Müstəqil dövlət şəraitində milli şüurunun təşəkkülü, burada etnik simvolların rolu tədqiqat mövzusu olmalıdır.

Azərbaycanda sosial antropoloji tədqiqatların maraqlı istiqamətlərindən biri kimi ayrı-ayrı sosial qrupların məişətinin və mədəniyyətinin etnik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsini qeyd etmək olar. Məsələn, bu tədqiqat istiqamətində maraqlı obyektlərdən biri kimi ziyalılar çıxış edə bilər. Bu sosial qrup əsasında müstəqillik dövründə Azərbaycanda baş verən etnomədəni və sosial-siyasi dəyişikliklərin xüsusiyyətlərini tədqiq etmək olar. Bu sosial qrupun seçilməsi ziyalıların müəyyən qabaqcıllığı ilə şərtlənir. Belə ki, ziyalıların müxtəlif qrupları timsalında (yaş qrupları, fəaliyyət növləri, fəaliyyətin əsas dili, mədəni meyllər və s.) cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklərin xarakterini göstərmək olar. Bu kontekstdə Azərbaycan ziyalılarının “qərb” və “şərq” mədəniyyətləri anlayışına münasibətini və bu anlayışların Azərbaycan mədəniyyətində yeri məsələlərini müəyyənləşdirmək olar.

Azərbaycanda sosial antropoloji tədqiqatların perspektivləri ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı ilə və bu inkişafda müasir Azərbaycan cəmiyyətinin etnik və mədəni xüsusiyyətlərinin rolu ilə şərtlənir. Bu istiqamətdəki tədqiqatlar belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, son illərdə Azərbaycanda baş verən sosial-siyasi dəyişikliklərin xarakteri müəyyən dərəcədə cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin müxtəlif sahələrindəki etnik xüsusiyyətlərlə şərtlənir. Bu xüsusiyyətlər siyasi və dövlət institutlarının, çoxpartiyalı sistemin, seçki prosesinin və s. təşəkkülündə öz əksini tapır. Bununla yanaşı ölkənin sosial və iqtisadi inkişafının əmək fəaliyyətində və ailə məişətindəki etnik xüsusiyyətlərində müəyyən asılılığı qeyd olunur. Bu xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi və tədqiqi Azərbaycanın inkişafının strateji istiqamətlərinin işlənib hazırlanması üçün tutarlı elmi baza kimi çıxış edə bilər.

Xalqın, ölkənin dünyada tanıtmasında antropologiyanın rolu böyükdür. Azərbaycan etnik, mədəni baхımdan zəngin ölkədir. Zənginlik isə sayla ölçülmür. Bu, mədəniyyətin özünəməхsusluğu, zənginliyi ilə ölçülür. Belə ki, yalnız Azərbaycanda, ölkəmizin təkcə bir kəndində yaşayan хalqlar var. Məsələn, Xınalıqda yaşayan хınalıqlılar kimi. Bu xalqın dili və etnik mədəniyyəti çoх unikaldır. Dünyada bunun təkrarı yoхdur. Yaxud Nicdə yaşayan udinlər. Antropoloqların tədqiqatlarının bir istiqaməti də fərqliliklərlə yanaşı, azərbaycanlıların sosial mədəni birlik kimi formalaşmasını, oхşarlıqları üzə çıхarmaqdan ibarət olmalıdır. Antropoloqlar Azərbaycan xalqının tolerantlığının tarixi köklərini araşdırıb dünyaya bir nümunəvi təcrübə kimi təqdim edə bilərlər. Sözsüz, etnik baхımdan zəngin olan ölkələrdə müəyyən problemlər - iqtisadyyatın inkişafında, mədəniyyət sahəsində, sosial problemlərlə bağlı problemlər ortaya çıхır ki, onları daim izləmək və vaхtında həll etmək lazımdır. Beləliklə, nəticədə qeyd etməliyik ki, etnoqrafiyanın adını dəyişib antropologiya qoymaq işin yalnız texniki səciyyə daşıyan bir tərəfidir. Mahiyyətcə az əhəmiyyət daşımayan ikinci tərəf isə elmi yanaşmaların, mövzular seçiminin, tədqiqat üsullarının, kadr hazırlığının müasir antropologiya elmi ilə ayaqlaşmasıdır.

Cavid

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 17 iyun.- S.13.