Novruz barış,
harmoniya, sabitlik yaradan bayramdır
IV yazı
Görünən
budur ki, Novruz bayramının Azərbaycan mədəniyyətinin
məhsulu olduğunu qəbul edən Y.V.Çəmənzəminli
həmin bayramın Cəmşid şahla əlaqələndirilməsini
qəbul etmir və göstərir ki, Cəmşid şah və
onun mənsub olduğu Pişdadilər sülaləsi tarixi
şəxsiyyət və sülalə deyil. Bu,
doğrudan da belədir. Belə ki, Cəmşid
şah «Dünya xalqlarının mifləri»
ensiklopediyasında da İran mifologiyası və eposunda
Pişdadilər sülaləsindən olan əfsanəvi-mifoloji
obraz kimi təqdim olunur. İ.Braginski
yazır ki, «Avesta»da Cəmşidin adı Yima kimi keçir.
Onun yeddi yüzillik hakimiyyəti «Şahnamə»də
«qızıl əsr» kimi təsvir olunur. Cəmşid
insanlara heyvan dərisindən olan paltar əvəzinə,
parçadan olan paltar geyməyi öyrədir, dövlətçilik
və insanların təbəqələrə bölünməsi
ənənələrini yaradır.
XI əsr
fars-tacik şairi, riyaziyyatçı, astronom, filosof Ömər
Xəyyamın «Novruznamə» əsərində Cəmşid
haqqında verilmiş məlumatlar da onun əfsanəvi-mifoloji
obraz olduğunu göstərir: «Cəmşid iblisi özünə
tabe edir və bina və zərxara inşa etməyi əmr
edir. Ondan əvvəl zərxaranı “iblis
toxunuşu” adlandırırıblar. Lakin
insanlar tədriclə indi gördüyümüz vəziyyətə
gəlib çatırlar. Daha sonra Cəmşid
uzunqulaqla atı cütləşdirib, qatır əldə
edib. O, qiymətli daşların surətlərini əldə
edib, bütün silah və bər-bəzək növlərini
düzəldib. O, mədənlərdən qızıl,
gümüş, mis, qalay, qurğuşun əldə edib: tac, taxt-tac, bilərzik, boyunbağı və
üzüklər düzəldib. O, müşk, ənbər,
kamfara, zəfəran, aloya və digər ətirli maddələr
əldə edib. O, bizim qeyd etdiyimiz bayram gününə
Novruz adını verdi və insanlara hər
il yeni fərvərdinin hadisəsinin qeyd etməyi, bunu
dönüm (Günəş) baş verməyənədək
yeni gün (il) hesab etməyi əmr etdi».
Cəmşid şah haqqında Ömər Xəyyamın
verdiyi bu məlumatı təhlil edən R.Allahverdiyev də
yazır ki, buradakı Cəmşid obrazı heç də
tarixi şəxs kimi özünü təqdim etmir. Burada bu obraz
daha çox əfsanələşib, yaxud başqa cür desək,
mifləşdirilmiş şəxs kimi nəzərə
çarpır. Onun icra etdiyi funksiyalar da, əslində,
mədəni qəhrəmanın (demiurqun) yerinə yetirdiyi
funksiyalarla eyniyyət təşkil edir. Cəmşid
obrazı bir sıra şərq xalqlarında olduğu kimi,
farsların da ilkin mədəni qəhrəmanıdır.
Şərq xalqlarının belə bir
mühüm hadisəni öz demiurqu ilə bağlaması tam
mifoloji təfəkkürün daxili məntiqi
qanunauyğunluğuna cavab verir.
Beləliklə, verilmiş bu məlumatlar Cəmşidin
bir mifoloji obraz olduğunu, onunla bağlı ənənələrin,
o cümlədən Novruz ənənəsinin əfsanəvi
tarix olmasını, başqa sözlə burada miflə tarixin
bir-birinə qovuşmasını göstərir. Qeyd edək
ki, mütəxəssislərin qənaətincə, Novruz
bayramında miflə tarix yan-yana, iç-içədir.
Məhərrəm Qasımlı bu barədə yazır ki,
Novruz bayramının tərkibi aşağıdaki iki qatdan
ibarətdir:
a) təbiətin oyanmasını əks etdirən
mifoloji qat;
b) müxtəlif tarixi dönəmlərin
ovqatını ifadə və inikas edən siyasi-ideoloji qat.
Birinci qat əsas və aparıcı axarı təşkil
edir. Burada mövsüm mərasiminin genetik
başlanğıcı, təkamül prosesi, tarixi-tipoloji mənzərəsi
və humanist-bəşəri səciyyəsi öz əksini
tapır. İkinci qatda isə
ayrı-ayrı epoxalara məxsus hakim sistemlərin mərasimdən
məqsədli şəkildə faydalanmaq, onu öz ideoloji qəlibinə
salmaq, siyasi mənafeyin icraçısına çevirmək
niyyəti qərarlaşıb. Yüzillər
aşıb keçib, siyasi-ideoloji sistemlərin biri digərini
əvəz edib, hər yeni gələn sistem Novruzu
özününkü etməyə çalışıb,
ancaq buna nail ola bilməyib. Təbiətin
oyanışını, insanın ruh və ovqatının
yeniləşməsini inikas edən ilkin mifoloji qat xalqın
etnoqrafik həyatına qovuşaraq əsil xalq bayramını
ortaya gətirib.
Miflə tarixin bu cür qovuşması baxımından
Cəmşidlə bağlı rəvayətlərə
yanaşaraq görürük ki, onlarda əsas, diqqətçəkici
məsələ həmin əfsanəvi, mifoloji tarixin məhz
Azərbaycanla bağlanmasıdır. Bunu təsadüf
saymırıq. Çünki digər
mifoloji ənənələr də məhz Azərbaycana
işarə edir. Biz Cəmşidin taxta çıxmaq – tac qoymaq niyyətilə Azərbaycana gəlməsi
ilə «Oğuznamə» dastanında Oğuz kağanın Azərbaycana
gəlməsi arasında da bir bağlılıq,
oxşarlıq, əlaqə görürük.
XIV əsr
müsəlman tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddinin
Oğuz kağanın dünya ölkələrini fəth etməsindən
bəhs edən «Oğuznamə» əsərinin «Oğuzun Arran
və Muğan tərəfə hərəkəti» hissəsində
deyilir ki, Oğuz Şirvan tərəfindən qalxıb Arran və
Muğana gəldiyi zaman yay mövsümü idi. Hava son dərəcə isti və bu istidən orada
qalmaq mümkün olmadığından məsləhətləşərək
yaylaq olan dağlara tərəf getdilər. “Qış gələndə təkrar enərək
bu vilayətləri alar və yağma edərik”- dedilər.
Yay aylarında bu vilayətlərin bütün
yaylaqlarını və Sabalan dağlarına, Alataq və
Ağdıböri dağlarına qədər yerlərini
tamam işğal etdilər (Rəvayətlərə görə,
Alataq adını onlar qoymuşdular və Sabalan adını
da onlar vermişdilər. Türkcə
«ortaya çıxıb dik duran nəsnəyə sabalan deyirlər).
Yaylaqda qaldıqları zaman bu tərəflərdə
olan bütün ölkələri ələ keçirib zəbt
etdilər. Azərbaycan vilayətini də
aldılar. Özünün xas
atlarını otlaqları çox geniş və gözəl
olan Ucan səhrasının otlaqlarında bəslədi.
Orada olduğu vaxt bir gün hər kəsin
toplanıb, bir ətək torpaq gətirərək burada bir təpə
düzəltmələrini əmr etdi. Öncə
özü bir ətək torpaq gətirib tökdü. Şəxsən özü torpaq tökdüyü
üçün bütün əsgərlər də bir ətək
torpaq gətirib tökdülər. Böyük
bir təpə oldu. Bu təpənin adına
Azərbaycan dedilər. («Azər» türkcə
«yüksək» deməkdir, «baycan» da «zənginlərin,
uluların» yeri anlamındadır. Bu
ölkə bu şəkildə məşhur oldu. Bu gün də Azərbaycan demələrinin səbəbi
budur).
Burada Oğuz kağan haqqında rəvayətlə Cəmşid
haqqındakı rəvayət arasında
düşündürücü oxşarlıqlar var. Hər
ikisi dünyanı gəzir, hər ikisi Azərbaycana gəlir
və hər ikisi burada dövlətçiliklə bağlı
mərasim icra edir. Cəmşid burada taxta çıxır,
taxta çıxdığı gün Novruz adlanır.
Maraqlıdır ki, «Oğuznamə»də Cəmşidin taxta
çıxmaq – tac qoymaq üçün
gəldiyi Azərbaycanın əsasını Oğuz kağan
qoyur. O, burada mənası məlum olmayan bir mərasim icra
edir, tökmə təpə düzəldir. Belə
tökmə təpələrin kurqan adlandığı məlumdur
və kurqanlar türk dünyasının hər yerində
türklərə məxsus abidələrdir. Ancaq burada düşündürücü məqam
Oğuzun bu tökmə təpəni nə səbəbdən
ucaltması və ona Azərbaycan adını verməsidir.
Oğuz kağanın həmin təpədə
hansı mərasimi icra etməsi barədə «Oğuznamə»
dastanında heç nə deyilmir. Azərbaycana tac qoyma mərasimi üçün gələn
Cəmşid məhz uca bir təpədə taxt qurdurur və
mərasimi burada icra etdirir. O, mərasimi sanki Oğuzun
ucaltdığı və Azərbaycan adını verdiyi təpədə
həyata keçirir. Bu cəhətlərinə
görə hər iki rəvayət bir-biri ilə
bağlanır. Hər iki mərasim Azərbaycanda
icra olunur. Oğuz burada təpə
ucaltdırır və adını Azərbaycan qoyur. Cəmşid isə Azərbaycandakı uca bir təpədə
tacqoyma mərasimini həyata keçirtdirir. Burada əsas olan cəhətlərdən biri budur
ki, istər Cəmşidin, istərsə də Oğuzun icra
etdirdiyi mərasimlə «Yeni gün» – Novruz başlanır.
«Novruz» sözünün mənası hərfi mənada
«yeni gün» deməkdir. Cəmşidin
taxta çıxması ilə Novruz – Yeni gün adlanan
bayramın əsası qoyulur. Oğuzun
ucaltdığı təpə ilə də bu vilayətin yeni
adı – Azərbaycan adı qoyulur. Yeni
adın qoyulması isə elə yeni həyatın, yeni
zamanın, yeni günün – Novruzun başlanması deməkdir.
Bütün bu oxşarlıqları nəzərə
alaraq güman etmək olar ki, Oğuzun tikdirdiyi uca təpə
onun hakimiyyətinin rəmzidir. Təpəninin tikilməsi
ilə o, sanki Cəmşid kimi öz hakimiyyətini təsdiq
edir, təzələyir. M.Eliadenin bir qədər
əvvəl nümunə verdiyimiz fikrindən məlum
olduğu kimi, şahlar hər yeni ildə öz hakimiyyətlərini
və dünyanı təzələyirdilər. Oğuz da bu təpəni tikməklə öz
hakimiyyətini təzələyir. Yəni
o, «Oğuznamə» dastanında bilavasitə təsvir olunmasa
da, elə Cəmşid şah kimi sanki tacqoyma mərasimini həyata
keçirir. Cəmşidin tacqoyma mərasimi
«Yeni gün» – «Novruz» olduğu kimi, Oğuzun da öz hakimiyyətinin
təzələnməsinin rəmzi olan təpə tikdirməsi
Yeni gün – Novruzdur.
Əlavə etmək olar ki, Oğuz və Cəmşid
haqqındakı bu rəvayətlərlə «Ərkənəqon»
əfsanəsi arasında da bağlılıq
görünür. Rəvayətdən görünür ki,
göytürklərin martın 9-da icra etdikləri bayram milli
qurtuluş, yenidən doğuluş, yenidən yaranma, təzələnmə,
yeni gün bayramıdır. Yəni martın 9-u
göytürklərin Novruz – Yeni gün bayramıdır və
onlar bu bayramı hər il qeyd edirdilər.
«Ərkənəqon» rəvayəti ilə Oğuz və Cəmşid
haqqındakı rəvayətləri birləşdirən cəhətlər
bunlardır:
1. Cəmşidin Azərbaycanda bir uca təpədə
taxta çıxması həm də Yeni gün – Novruz
bayramıdır.
2. Oğuz Azərbaycanda öz hakimiyyətinin rəmzi
olan bir uca təpə tikdirir. Bu təpənin
adını Azərbaycan qoyan Oğuz həm də bu vilayətin
Azərbaycan adı ilə başlanan Yeni gününün
başlanğıcını qoyur.
3.
Oğuz və Cəmşidlə bağlı rəvayətlərdə
təpə hakimiyyətlə, dövlətçilik ənənəsi
ilə bağlıdır. Çox güman ki,
«Oğuznamə» dastanında deyilməsə də, Oğuz da
öz hakimiyyətinin rəmzi olan həmin təpədə
taxtaoturma (tacqoyma) mərasimini icra etdirir. Çünki
o, təpəyə yeni ad verir. Yeni ad vermək
yeni həyatın, yeni dövrün, yeni zamanın, yeni
günün (Novruzun) başlanması deməkdir.
4.
Arxaik-mifoloji ənənədə tacqoyma yeni illə
bağlıdır. Cəmşid yeni ildə – Novruzda tac qoyur. Oğuz hakimiyyət,
taxt-tac simvolu olan təpəni tikdirməklə yeni zamanın
– Novruzun əsasını qoyur. «Ərkənəqon»
əfsanəsində də yeni həyata, yeni günə, yeni
zamana, yeni hakimiyyətə qədəm qoyan türklər onu
bayram kimi qeyd edirlər.
Beləliklə,
deyilən səbəblərdən Cəmşid şah,
Oğuz kağan və «Ərkənəqon» haqqında rəvayətlər
hakimiyyətin, dövlətçiliyin və ilin yenilənməsi
motivləri əsasında vahid məna sırasında birləşə
bilir.
Burada Novruz bayramının dövlətçiliklə
bağlı mühüm bir cəhəti üzə
çıxır. Bütün il boyu hakimlik edən,
insanlara hökm edən, onları mühakimə edən sasani
şahları Novruz bayramında özləri hökm edilənə,
məhkuma, mühakimə olunana çevrilirmiş. Yəni Novruzda xalqın hakimiyyəti qurulurmuş və
bütün bunların əsasında haqq, ədalət
dururmuş. Görünən budur ki, Novruz
bayramı hökmdarla rəyiyyət, dövlətlə xalq,
idarə edənlərlə idarə olunanlar arasında
barış, harmoniya, sabitlik yaradan bayram olub.
S.Qasımova
Araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 3 mart.-
S.14