Almanlar Azərbaycanda
Tarixdə özünəməxsus yönü, xarakteri,
mədəniyyəti olan alman xalqının Azərbaycanda da
nümayəndələri yaşayır. Bunun maraqlı tarixi var.
Almanlar Azərbaycanda ilk dəfə Yelizavetpolda (Gəncə),
sonra onun yaxınlığındakı Yelenendorfda
(Göygöl), Hacıkənddə, Şəmkirdə,
Bakıda və s. ərazilərdə məskunlaşıblar,
ölkəmizdə təhsili, həmçinin
üzümçülüyü, şərabçılığı,
tikinti-inşaat işlərini inkişaf etdiriblər. Böyük Vətən müharibəsindən sonra
almanların yüksək inkişafını görən
Sovet imperiyası onları Sibirə və Qazaxıstana
sürgün edib.
“Azərbaycan almanları” Azərbaycanda
yaşamış alman icmasına verilən ümumi addır. 1817-ci ildə
general Yermolov almanların ilk dəstələrinin Azərbaycana
yerləşdirilməsi barədə göstəriş verib.
Azərbaycana yerləşdirilmiş ilk
almanların çoxu Vürtemburq krallığının
sakinləri olmuşdular. 1817-1818-ci illərdə
Qafqazda təşkil olunmuş 8 alman kaloniyasından ikisi
Yelenendorf və Annenfeld Şimali Azərbaycanda yerləşirdi.
Bu kaloniyalardan başqa almanlar Georqsfeld,
Qrünfeld, Ayxenfeld, Traubenfeld, Yelizavetinka kimi kəndlərdə
yaşayırdılar. Qafqaz almanları tərəfindən
Tiflis şəhərində nəşr olunan Kaukasische “Post” qəzetinin
hər bir nömrəsi yuxarıda göstərilən kənd
və şəhərlərə
çatdırılırdı.
Almanlar Azərbaycanda siyasi və ictimai həyatda daim fəal
lmuşdular. Azərbaycan Demokratik Respublikası parlamentinin IX Milli
azlıqlar fraksiyasının dörd üzvündən biri əslən
alman olan Lorens Kun olmuşdu. Lorens Kun
1884-cü ildə Yelenendorf şəhərində anadan
olmuş və bir müddət burada fəaliyyət göstərmişdi.
1918-ci ilin 7 dekabr tarixində AXC parlamenti öz
işinə başlayanda Lorens Kunda parlamentə
qoşulmuşdu. O, Azərbaycan almanlarının təmsil
edirdi.
Şimali Qafqazın ilk alman sakinlərin Rusiyanın
Volqaboyu bölgəsinlər köçənlər idi. Çar hakimiyyəti
1774-cü ildə Osmanlı imperiyasından alınan və əhalisi
olduqca az olan Kubana mümkün qədər
çox Rusiya vətəndaşı yerləşdirməyə
çalışırdı. Lakin bölgənin
iqlimi, inkişaf etdirilməmiş infrastrukturu və yerli hərbi
hissələrin qeyri-ruslara qarşı mənfi münasibəti
alman mühacirətinə mane olurdu.
XIX əsrin ikinci yarısında Rusiyanın kapitalist
sisteminə addımlaması dövründə Şimali
Qafqaza almanların sayı olduqca artdı. Əsasən
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan
bu mühacirlər nəinki tək Volqaboyudan, habelə Qara dəniz
sahillərindən və hətta Almaniyanın özündən
köçüb gəlirdilər. 1917-ci
ildə burada 200-dən artıq alman koloniyası mövcud idi.
Sürgün zamanı Şimali Qafqaz
almanlarının sayı 160 mindən çox idi.
Cənubi Qafqazın ilk alman koloniyası bugünkü
Gürcüstan ərazisində salınmışdı. 1818-ci ilin
sentyabrın 21-də çar I Aleksandrın dəvətiylə
Qafqaza köçən Vürtemberq kəndliləri Tiflis
yaxınlığında Marienbaum adında şəhərcik
saldılar. Növbəti il ərzində
Avropadan köçən almanlar daha 5 koloniya qurmuşdu:
Elizabettal, Yeni Tiflis, Aleksandrdorf, Petersdorf və Katarinenfeld
(indiki Bolnisi).
Tiflis və onun ətrafları Cənubi Qafqaz
almanlarının qeyri-rəsmi mədəni mərkəzi idi. 1906-1922-ci illərdə
burada alman dilində buraxılan "Kaukasische Post" qəzeti
çap edilirdi. O, Qafqazın yeganə alman qəzeti idi.
1918-ci ildə Gürcüstanda alman kəndlərinin
sayı 20-dən yuxarı idi. 1941-ci ildə
Sovet hakimiyyəti buradan 20423 etnik almanı sürgün etdi.
1819-cu ilin yayında Tiflisdən Yelizavetpola (Gəncəyə)
köçən 194 alman ailəsi Şamxor (Şəmkir)
yaxınlığında Helenendorf və Annenfeld adlı iki
koloniya saldı. Sovet vaxtı Helenendorf inqilabçı
Xanlar Səfərəliyevin şərəfinə Xanlar
adlandırıldı, Annenfeld isə Şəmkirlə birləşdi.
Sonralar Gəncə və Qazax qəzalarında
salınan koloniyalar Georqsfeld (1888, indi Şəmkir rayonunun
Çinarlı qəsəbəsi), Alekseyevka (1902), Qrünfeld
(1906, indi Ağstafa rayonunun Həsənsu kəndi), Ayxenfeld
(1906, indi Şəmkir rayonunun İrmaşlı kəndi),
Traubenfeld (1912, indi Tovuz şəhəri), Yelizavetinka (1914, indi
Ağstafa şəhəri) və Marksovka (1920-ci illər,
sonralar Ağstafa ilə birləşdi) idi. Onların əhalisi ilk koloniyalar sakinlərinin nəslindən
ibarət idi. Helenendorfda yerləşən
almanlardan bir neçə ailə Goranboy rayonunun Todan kəndi
yaxınlığında məskunlaşmışdılar.
Hazırda da almanların yerləşdiyi həmin
yerlər yerli əhali tərəfindən "Lemsə
bağı", "Lemsə bulağı" kimi
tanınır. 1918-ci ildə bütün
Azərbaycandakı koloniyalarda yaşayan almanların sayı cəmi
6 min nəfər idi. Onların əsas
peşəsi əvvəllər əkinçilik, sonralar isə
şərabçılıq idi. Təkcə
helenendorflu Forer və Hummel qardaşları tərəfindən
buraxılan çaxır bütün Qafqaz bölgəsində
istehsal edilən çaxırın 58%-ni təşkil edirdi.
Cənubi Qafqaz almanlarının əksəriyyəti
etirazçılığa (protestantlığa) etiqad edirdi. Azərbaycanın
ilk etirazçı kilsəsi məhz Helenendorfda 1857-ci ildə
tikilmişdi. Sonralar lüteran kilsələr
Gədəbəydə (1868), Şamaxıda (1869), Bakıda
(1897) və Annenfelddə (1911) də tikilmişdi. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə
yerli almanlar ilk koloniyanın salınmasının 100 illiyini təntənə
ilə qeyd etdilər. 1941-ci ildə Sovet
hakimiyyətinin əmriylə 22.841 alman Azərbaycandan
çıxarılıb SSRİ-nin Asiya bölgələrinə
sürgün edilmişdi. Şimali Qafqaz və
Gürcüstandakı kimi, bütün alman mənşəli
şəhər və kənd adları rus və Azərbaycan
adları ilə əvəz edilmişdi.
Gürcüstan və Azərbaycandan fərqli olaraq alman
mühacirləri indiki Ermənistan ərazisində
yaşayış məntəqə qurmamışdılar. Əsasən
Sovet dövründə İrəvanda məskunlaşırdılar.
Tarix boyu bu ölkədə onların sayı
500-dən artıq olmayıb. 1941-ci ildə
buradan 212 alman köçürülmüşdü.
1878-1918 illərdə Rusiyə tərkibində olan Qarsda
aktiv mühacirət prosesləri baş verirdi. Mühacirlərin əksəriyyəti
ili tərk etmiş müsəlmanların yerini alan və
hakimiyyət dəstəyi ilə məskən salan məsihilər:
ermənilər, ruslar, aysorlar, yunanlar,polyaklar
və almanlar idi. 1891-ci ildə burada Petrovka
adlı ilk alman kəndi yarandı. Birinci dünya
müharibəsindən bir az əvvəl
daha iki kənd (Vladikars və Estonka) salınmışdı. Burada baş verən hərbi əməliyyatlardan və
təhlükədən canlarını qurtaran almanlar
müharibənin sonundan öncə Azərbaycana
qaçıb, oradakı Ayxenfeld koloniyasında məskunlaşdılar.
H.Nəsibova
yazır: “Onlarsa Tovuzu Traubenfield adlandırıblar. Söhbət almanlardan gedir. Uzun
illər Tovuzda yaşayan almanların izlərinə bu gün
də rast gəlmək olur. Rayonda
onların yaşayışını, mədəniyyətini əks
etdirən küçələr, evlər, zavod, qəbiristanlıq
var. Rusiya imperiyası 19-cu əsrin əvvəlindən
başlayaraq Azərbaycan ərazisinə, o cümlədən
ölkəmizin qərb bölgəsinə ayrı-ayrı
xalqların köçürülmə siyasətinə
başlayıb. Bu xalqlar arasında almanlar
da olub”.
Tarixçi
Namiq Muradov: “Almanların Cənubi Qafqaz bölgəsinə gəlməsi
1817-ci ilə aiddir.O vaxt Qafqazda rus qoşunlarının
baş komandanı olan Yermolov Cənubi Qafqazda 8 alman
koloniyasının yaranması barədə icazə
vermişdi.Onlardan ikisi Azərbaycanın qərb bölgəsində
yaranmışdır.Və yavaş-yavaş ölkəmizin
ayrı-ayrı rayonlarına ,o cümlədən biz
yaşadığımız Tovuz rayon ərazisinə də
almanlar gəliblər.”
H.Nəsibova:
“Beləliklə, Tovuza köçürülən almanlar
burada öz yaşayış məskənlərini salır. İndi də şəhərdəki bir park və 8
küçə onların adı ilə bağlıdır.
Bu küçələrdə vaxtilə almanların tikdiyi
xeyli ev var. Bu tikililər quruluşca yerli
evlərdən xeyli fərqlənir. Xüsusən
də həyətlərin ümumi olması ilə.
Almanlar burada yaşadığı müddətdə tək ev yox, hətta idman qurğuları da tikiblər,
özlərinin futbol məktəblərini də yaradıblar.
Onlar burada təsərrüfatın müxtəlif
sahələri, xüsusən də
üzümçülüklə məşğul olublar.
Üzümün emalı üçün
inşa etdikləri bu şərab zavodu indi tam gücü ilə
olmasa da, fəaliyyət göstərir. 30
metr dərinliyi olan bu zavodda almanlardan qalma əşyalara,
texnikalara rast gəlinir. Almanların Tovuzda
yaşamasını sübut edən daha bir fakt isə onlara
aid qəbiristanlıqdır. Qəbir
daşlarında yazılan tarixlərdən məlum olur ki,
almanlar bura 19-cu əsrin əvvəlindən gəlib, 20-ci əsrin
sonlarına kimi yaşayıblar. Hazırda
bu abidələrin hər biri mühafizə olunur”.
Azərbaycanda
sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bolşevik rejiminin bütün
qaydaları: dinə qarşı təbliğat, repressiyalar və
bu kimi hallar alman koloniyalarına da qarşı tətbiq
edilirdi. Arxivdə AK(b)P təşviqat və
təbliğat şöbəsi nəzdində alman
seksiyasının hesabatları, yazışmaları,
protokolları da saxlanılır. Arxivdə alman
koloniyalarında aparılan kollektivləşdirilmə
haqqında sənədlər və Elenendorf Kənd
Sovetinın fəaliyyəti haqqında sənədli məlumatlar,
habelə AK(b)P katibi – M.C.Bağırovun Telman adına kolxozun
komsomol katibi – R.Kriqer ilə 17 fevral 1936-cı il müsahibəsinin
qeydləri də mövcuddur. Təhsil sahəsinə
ciddi fikir verən alman kolonistləri yaşadığı ərazilərdə
öz övladları üçün məktəblər
tikmiş və sovet dövründə burada orta ixtisas təhsil
ocağı da açılmışdı. Ali təhsil almaq istəyənlər isə respublikanın
paytaxtında yerləşən təhsil ocaqlarına üz
tuturdular. Arxiv sənədləri
arasında Azərbaycan SSR-nın alman koloniyalarında təhsil
sahəsində olan vəziyyət haqqında sənədlər
saxlanılır. Almanlar məskən
saldıqları yerlərdə mədəni mərkəzlər,
qəzetlər və klublar da açırdılar. Almanların yerli əhali ilə sıx mədəni
əlaqələrinə baxmayaraq, onlar öz etnik xüsusiyyətlərini
qoruyub saxlamışdılar. Arxivdə bu mövzuya dair
bir sıra sənədlər saxlanılır: alman fəhlə
klublarının fəaliyyəti haqqında, alman koloniyalarıda
yaşıyan alman gənçləri arasında aparılan
iş haqqında (1936-cı il). Ancaq almanların Azərbaycanda və ümumiyyətlə
SSRİ-nin mərkəzi ərazilərində məskunlaşdıqları
yerlərdə onların sabit həyat tərzinə 1941-ci ildə
başlayan Böyük Vətən müharibəsi son qoydu.
11 oktyabr 1941-ci il 001487 saylı SSRİ
Daxili İşlər Xalq Komissarı L.Beriyanın imzası ilə
olan sərəncama əsasən Gürcüstan, Azərbaycan
və Ermənistan SSR-də yaşayan almanların
deportasiyasına başlandı. Bu sərəncama
əsasən güc strukturları almanları Qazaxıstan və
Sibirə sürgün etdilər. Deportasiya
zamanı sərt həyat şəraiti bir çox
almanların həyatına son qoydu. Qeyd
olunan tarixi faktlar arxivdə mühafizə olunan sənədlərdə
öz əksini tapıb.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 4 mart.-
S.13.