Keçəpapaqların şir maskaları

İnsanlar səhərə yaxın məşəllə çaya enirmişlər

I yazı

20 mart 2012-ci il. Borçalı, Muğanlı kəndi. Günün ikinci yarısıdır. Asiflə Qasım bizi Tanrıverdi müəllimin evinə gətirirlər. Bizi burada da böyük qonaqpərvərliklə qarşılayırlar. Burada iki informator – ev sahibi Tanrıverdi müəllim və onun böyük qardaşı Xudaverdi bəylə görüşürük. Hər ikisi kəndin savadlı ziyalılarıdır. Söyləyici Tanrıverdi Məsuməli oğlu Qasımov – 1954-cü ildə Muğanlıda anadan olub. Ali təhsilli müəllimdir. Uzun müddət müəllim işləyib. Söyləyici Xudaverdi Məsuməli oğlu Qasımov – 1950-ci ildə Muğanlıda anadan olub. Azərbaycan Politexnik İnstitutunu bitirib.

Hər ikisi Novruz bayramı, keçəpapaqlar haqqında çoxlu məlumatlara malikdir. Uşaqlıqdan bu mərasimin canlı iştirakçıları olublar. Tanrıverdi müəllim əvvəldən bildirir ki, bu məsələləri onun böyük qardaşı daha yaxşı bilir. Ona görə də əsas məlumatları Xudaverdi bəydən alırıq. Lakin söhbət prosesində Tanrıverdi müəllim də hərdən bir müdaxilə edib, bizə dəyərli faktlar verir.

Xudaverdi Məsuməli oğlu həm şair, həm kəndin hörmətli ağsaqqallarından biri, həm də mollasıdır. Milli-etnik və dini ənənələri dərindən və savadlı şəkildə bilməklə yanaşı, onları ciddi-cəhdlə mühafizə edir. O, bizə Novruz bayramının mənşəyi ilə bağlı iki rəvayət danışır, dörd çərşənbə, onların adları, çərşənbələrdə bişirilən yeməklər, keçəpapaqlar, onların geyimləri, atributları, mərasimin keçirilmə ardıcıllığı (prosessual strukturu) haqqında çoxlu bilgilər verir. Əsasən klassik dövr (XIX əsrin axırı – XX əsrin birinci yarısı) Azərbaycan folklorşünaslarını tanıyan və onların tədqiqatlarına bələd olan Xudaverdi Məsuməli oğlu mərasimin prosessual strukturunu mükəmməl şəkildə təsvir edir. Bu zaman onun kiçik qardaşı Tanrıverdi Məsuməli oğlu müəyyən detalların dəqiqləşdirilməsində, keçmiş illərə aid yaddaşın bərpa olunmasında xüsusi kömək edir.

Xudaverdi Məsuməli oğlunu danışdırdıqca ona heyran qalıram. O, təkcə güclü yaddaş sahibi deyil. Danışanda sanki ilham prosesində olur. Qıraqdan hansısa bir detalla əlaqədar söhbətə müdaxilə olunanda gərginləşir. Onu bütün varlığımla başa düşürəm. Xudaverdi bəyin danışdıqca hansı psixoloji durumda olduğunu təsəvvür edə bilirəm. O, yaşadığı ömrün saysız hadisələrlə dolu yaddaşını hərəkətə gətirir və bu zaman dili ilə danışsa da, şüurunda yaşanmış, yaddan çıxmış illərin hadisələrini düzür, biri-biri ilə əlaqələndirir və sistemə salır. Onun hadisələri, məlumatları, faktları sistemləşdirmə bacarığı məni heyran edir. Xudaverdi Məsuməli oğlu məlumatları verərkən müxtəlif faktları müəyyən struktur sxemi ətrafında düzərək təqdim edirdi.

Ümumiyyətlə, bu tipli informatorlar, belə yaradıcı düşüncəyə malik söyləyicilərlə işləmək çətindir. Çünki onlar, demək olar ki, xam, emal olunmamış informasiya təqdim etmirlər. Məlumatı verməmişdən qabaq onu özləri emal edib, sonra deyirlər. Yəni sən onlardan informasiya alıb, daha sonra təhlil, tədqiq etmək istəyirsən. Lakin bu tipli informatorlar məlumatı sənə verməmişdən əvvəl özləri onu düşüncələrində təhlil edir, sənə xam materialı, çılpaq faktı yox, onun haqqında nə düşündüklərini təqdim edirlər. Mən bu prosesi Xudaverdi Məsuməli oğlu ilə işləyərkən açıq-aşkar müşahidə edirdim. Hətta mən bəzən ona sualı verib qurtarmamış mənə cavab verir, sanki nə istədiyimi özü başa düşürdü. Aydın şəkildə görürdüm ki, informatorum mənim suallarımı analiz edir, bu suallar vasitəsi ilə nə istədiyimi anlamağa çalışır və bütöv söhbəti həmin axarda qururdu. Çünki o həm dünyəvi, həm də dini biliklər sahəsində zəngin məlumatlara malik idi. Bu biliklər onun verdiyi cavablarda hökmən iştirak edirdi.

Mən ondan Novruz bayramı ilə bağlı uşaqlıq, gənclik və müasir yaddaşını almaq istəyirdim. Lakin o, yaddaşındakı faktları çılpaq halda yox, öz münasibətini də onlara qarışdıraraq təqdim edirdi. Məsələn, Novruz bayramının mənşəyi ilə bağlı iki rəvayət söylədi. Bunlardan biri ümumən qədim türk mifologiyası, konkret olaraq Erkenokonla bağlı rəvayət idi. Digər məlumat isə dördüncü islam xəlifəsi Həzrət Əli əleyhissəlamın Novruz bayramı ilə əlaqəsindən bəhs edən rəvayət idi. Mən bu məlumatları əvvəlcədən bilirdim. Lakin Xudaverdi Məsuməli oğlu bunları danışarkən hər iki məlumatı biri-biri ilə əlaqələndirir, özünün mənsub olduğu etnik düşüncə ilə mənsub olduğu dini düşüncəni uzlaşdırmağa çalışırdı.

Təbii ki, o, mənim üçün unikal bir söyləyici idi. Mən, əslində, axtardığımı tapmışdım. Sabah onunla videoçəkiliş aparmağı qərara alıram. Sabahkı söhbətə hazırlaşmaq üçün axşam oteldə bu gün etdiyim söhbətin dəftərimdəki qeydlərini nəzərdən keçirir, keçəpapaqlar və ümumən Novruz bayramı haqqında bu gün nələr əldə etdiyimi sistemləşdirməyə çalışıram.

İnformatorumun dörd çərşənbə ilə bağlı verdiyi məlumat da mənim üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, Azərbaycanda alimlər arasında dörd çərşənbənin adları ilə bağlı mübahisələr var. Bir sıra alimlər dörd çərşənbənin şərq fəlsəfəsindəki dörd ünsürlə (su, od, torpaq, külək) bağlılığını qəbul etmirlər. Dörd ünsürün xalqın öz ənənəsində olmadığını, Novruz bayramı kompleksinə müasir dövrümüzdə tədqiqatçılar tərəfindən əlavə edildiyini söyləyirlər. Bəziləri daha da irəli gedərək, ümumiyyətlə, dörd çərşənbənin özünün qeyd olunmasını şübhə altına alırlar. Halbuki Novruza qədərki dörd çərşənbə xalq təqviminin tərkib hissəsidir və onlar xalq içərisində hansı bölgədə necə adlanmasından asılı olmayaraq xüsusi təqvim günləri hesab olunur. Ona görə də Muğanlıda dörd çərşənbənin necə adlanması və necə qeyd olunması mənim üçün maraqlı idi.

Xudaverdi Məsuməli oğluna görə, Muğanlıda dörd çərşənbə belə adlanır: xavarçı çərşənbə, kərə çərşənbə, kürə çərşənbə və su çərşənbəsi. Xavarçı çərşənbədə sarımsaqlı yemək olan xıgı bişirilirmiş. Bu, xəngələ oxşar, sulu yeməkdir. Kərə çərşənbədə göy-göyərtli yeməklər, pencər sıxması hazırlanırdı. Kürə çərşənbədə hansı yeməyin hazırlanmasını dəqiqləşdirmək mümkün olmur. Su çərşənbəsində plov hazırlanırmış.

Məni ən çox maraqlandıran keçəpapaqların sifətlərinə geydikləri şir maskaları idi. Çünki bu, mərasimin ən önəmli nöqtəsidir. Keçəpapaqların hansı heyvanın maskasını taxmaları bu mərasimin hansı heyvan kultu ilə bağlı olduğunu müəyyənləşdirməyə kömək edəcəkdi. Mən hələ Muğanlıya gəlməmişdən qabaq şir maskaları haqqında çox düşünmüş, onların qədim oğuz-türk ritual-mifoloji dünya modelindəki yerinə dair bir fakt tapmağa çalışmışdım. Lakin mədəniyyət tarixi şirə dair bu kontekstdə heç bir bir bilgi verməmişdi. Şübhələrim özünü doğruldur. Xudaverdi Məsuməli oğlu birmənalı şəkildə bildirir ki, keçəpapaqlar şir maskalarını sonradan, son onilliklərdə geyməyə başlamışlar. Qədim vaxtlarda şir maskaları yerli-dibli olmayıb. Şir maskaları keçən əsrin 70-ci illərindən istifadə olunmağa başlanıb. Onun uşaq olduğu dövrdə keçəpapaqlar keçədən bütün başlarını çiyinlərinədək qapayan, torbaya oxşar papaq geyərmişlər. Papağa qurd qulağına oxşar iki qulaq düzəldər, baxmaq üçün iki göz yeri (deşik), nəfəs almaq üçün bir ağız yeri (deşik) açarmışlar. Keçəpapaqlara xalq arasında keçəbörk də deyilirmiş. Bu keçə papaqları (maskaları) insanlar özləri düzəldərmişlər.

İnformator qardaşlar keçəpapaqların tanınmamaq üçün heç vaxt danışmadıqlarını, ümumiyyətlə, səs çıxarmadıqlarını, özlərini lal kimi aparmalarını, nə istədiklərini əl-qol hərəkətləri ilə başa saldıqlarını xüsusi vurğulayırlar.

Keçəpapaqların bellərindəki və sinələrinə çarpaz bağladıqları kəmərlərə bərkidilmiş çoxlu sayda zınqırovlar əvvəllər hər bir keçəpapağın maddi durumundan asılı olaraq gümüşdən, misdən və dəmirdən hazırlanırmış.

Onlar ayaqlarına çəkmə əvəzinə uzun qara tuklü keçi dərisi bağlayırmışlar.

Keçəpapaqların əlində qamçı olurdu. Üç hissədən ibərət olan qamçı dəridən hazırlanırdı. Qamçıda qotaz olurdu. Qotaz saç hörüyü kimi nazilə-nazilə gedirdi. Qamçını çalanda o, hökmən şaqqıldamalı, bərk səs çıxarmalı idi. Keçəpapaqlar dəstə halında gedəndə onların paltarlarındakı zınqırovların cingiltisi, şaqqıldayan qamçıların səsi bir-birinə qarışır, vahiməli gurultu, uğultu yaranırdı.

Keçəpapaqlıq etməyə xalq arasında «keçəpapağa çıxmaq» deyilir. Xudaverdi Məsuməli oğlu xüsusi vurğulayır ki, keçəpapaqlar indikindən fərqli olaraq, bütün mart ayı boyunca yox, ancaq axır çərşənbə günü qapıları gəzib pay yığırdılar. Səhər saat 9-dan başlayıb, 12-yə, 1-ə kimi gəzirmişlər.

Tanrıverdi Məsuməli oğlu keçəpapaqlarla bağlı çox maraqlı bir detalı yada salır: axır çərşənbə gecəsi evlərə pay yığmağa gedən keçəpapaqlar pay verməyən adamın üstünə paltarlarının biləyinin altında gizlətdikləri torbacıqdan un səpirmişlər. Un, xalq ənənəsində, ümumiyyətlə, xeyir, bərəkət rəmzidir. Lakin keçəpapaqların pay verməyənləri una bələmələri, əksinə, mənfi məna daşıyır. Keçəpapaqlar, ümumiyyətlə, insanlarla kobud rəftar edir, pay verməyənləri döyür, incidir, bir şey almayana qədər əl çəkmirlər. Una bələmək də cəzanın növlərindən biri imiş. Un burada birbaşa qışın, soyuğun, pis günün rəmzi olan qarı bildirirmiş. Keçəpapaqlar pay verməyənin üstunə un atmaqla rəmzi-əşyavi dillə deyirmişlər ki, «ay pay verməyən, sən həmişə qarda, qışda qalasan, baharın gəlməsin». Un da, qar da – hər ikisi ağ rəngdə olduğu üçün keçəpapaqlar undan qar əvəzinə istifadə edirmişlər.

İlin axır çərşənbəsi həm də su çərşənbəsi hesab olunur. Bəzən insanlar ürəklərində niyyət tutur və axır çərşənbə gecəsi qonum-qonşu, qohum-qardaş qızlarını evlərinə çağırırmışlar. Niyyət olmayanda isə qızlar elə-belə – bayram keçirmək üçün toplaşır, şənlik edirmişlər. Səhərə yaxın məşəllərlə çaya enirmişlər.

Qırmızı rəngdə paltar geyinən şahın başında tacı olurdu. Tacda parıltılı şüşələr və bökmən bir balaca güzgü olmalı idi. Hər adam şah ola bilməzdi. Müharibəyə qədər Pullu Bayram deyilən bir nəfər şah olub, ondan sonra uzun müddət Qəşəm Abdulla oğlu şahlıq edib, hazırda isə peşəcə qəssab olan Sakit adlı bir gənc şahlıq edir.

Şah üçün uca bir yerdə taxt qurulurdu. Şahın əlində qılınc olurdu. Yanında şirniyat xonçası, səməni olurdu. Bəzən xonçanı niyyət edənlər gətirirdilər.

Şahın köməkçiləri var idi. Köməkçilər, o cümlədən pulyığan (xəzinədar) üzüaçıq olurdular. Əvvəllər keçəpapaqların sayı ya 7, ya da 12 olurdu. 7 nəfərdən 4-ü pəhləvan kimi güclü olmalı, 3-ü isə yaxşı oynamağı bacarmalı idi. Zurnaçılar var gücü ilə çalmalı, meydanı qızışdırmalı idilər.

Seyfəddin Rzasoy

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 5 mart.- S.14.