Yel çərşənbəsi
Tədqiqatçıların ilaxır çərşənbələrin
üçüncüsü hesab etdikləri Yel çərşənbəsi
dörd yaradılış ünsüründən biri olan
havanın həyatverici gücü ilə bağlıdır. Külək,
hava anlayışları ilə bağlı folklorumuzda
çoxşaxəli örnəklərə rast gəlinir.
Açması külək olan “əl ilə
tutmaq olmaz, göz ilə görmək olmaz” tapmacasının
özək qatında yelin, havanın gücünə işarə
olunur, onun gözəgörünməz, ələkeçməz,
sirli-sehrli ünsür olduğu vurğulanır.
Yaz fəslinin gəlişini qabaqcadan işarələyən
ilaxır çərşənbələrin mahiyyətində
də ölgün təbiətli qış fəsli ilə
mübarizə zəminində yeni həyatı – yenidən
dirilməni canlandırmaq motivi dayanır. Havanın
yaradıcılıq stixiyasını öz üzərinə
götürən, el arasında yel, külək çərşənbəsi
və s. adlarla tanınan çərşənbənin də
bu sırada məxsusi yeri var.
“Xalq
arasında “külək oyadan çərşənbə”,
“yelli çərşənbə”, “küləkli çərşənbə”,
Muğan zonasının bir sıra kəndlərində isə
“Heydər çərşənbə” adları ilə
tanınan yel çərşənbəsi”nin səciyyəvi
xüsusiyyətlərindən prof. Azad Nəbiyev belə
söhbət açırdı: “Əski etiqadlara görə,
bu çərşənbədə oyanan yel, külək ərzi
gəzir, oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir.
Yel çərşənbəsində əsən
isti və ya soyuq küləklər yazın gəlişindən
xəbər verir. Gün ərzində
külək bir neçə dəfə dəyişir. Bu dəyişmələr yelin özünün təmizlənməsi
kimi qəbul edilir.
Əski etiqadlara görə, torpaq altda – “qara nəhrdə”
yatmış dörd cür külək yer üzərinə
çıxaraq əvvəlcə təmizlənir, sonra isə
müxtəlif libaslarda özünü göstərir. Libasların
adı ilə onların özünün xarakteri arasında da
bir oxşarlıq nəzərə çarpır. Burada rənglərin mifik deyimi xüsusi məna
daşıyır. Belə ki, türk mifologiyasında
Ağ yel – ağ libasda, Qara yel – qara libasda, Xəzri – göy
libasda, Gilavar – qırmızı libasda təsəvvür
edilir”.
Burada
göstərildiyi kimi, küləyin gün ərzində bir
neçə dəfə dəyişməsi, isti və soyuq
şəkillərə düşməsi və s. dəyişkən
təbiətlilik nümayiş etdirməklə “ərzi gəzməsi”
əslində onun kəşfiyyata çıxmış
obrazını – suyu, odu, həmçinin torpağı hərəkətə
gətirmək kimi misilsiz gücünü ifadə edir. Təbiətdə əsən yelin gücü ilə
külək enerjisinin alınması faktı da bir daha yelin
(havanın) dörd yaradılış elementindən biri
olmaqla, eyni zamanda həm də onun enerji – istilik, güc mənbəyi
olduğunu (yaradıcı stixiyasını) göstərir.
Mifik məzmunun real həyati çalarda təzahürünü
ortaya qoyur. Küləklərin mifik rəng
göstəricilərində ifadə olunması isə yelin,
küləyin (havanın) mahiyyətində dayanan kosmos (Ağ
yel) və antikosmos (Qara yel) qoşalığının olmasından
xəbər verir. Qara libasda olan Qara yel və ağ libasda Ağ yel qarşıdurmasında
biri qışı və digəri yazı (Novruzu) təmsil
etməklə bunların hər ikisi arasında gedən
mübarizəni təcəssüm etdirir. Od
çərşənbəsindəki od (ünsürü) od
olub dünyanı yandırmadığı kimi, məhv etmədiyi
kimi, yel çərşənbəsində də yel öz
dağıdıcı qasırğasını bir kənara
qoyub, xeyirxahlıq iradəsini (yaradıcılıq
missiyasını) diqtə etdirir. Bununla da xaosdan
çıxış missiyasını ifadə edən mərasimi
keyfiyyətini təbii proses kimi reallaşdırır.
Azərbaycan
mifoloji mətnlərində də Yelin xeyirxah obrazı öz əksini
belə tapıb: “Dünyada nə ki yel, küləh var,
hammısının ixtiyarı Yel babanın əlindədir.
Xırman savıranda cəməhət Yel babanı köməyə
çağırıb deyər: Yel baba, gəl atına saman
apar. Yel baba da gəlib xırmanı savırar.
Dən qalar adamlara, samanı da Yel baba aparar
öz atına”.
Bu mətnlə
səsləşən bir tapmaca da var:
Ələk
olar, vələk olar,
Xırmanlarda gərək olar.
Cavabı külək olan bu tapmacada yuxarıdakı Yel
babanın gəlib xırmanı sovurub insanlara kömək etməsi
inamının izləri müşahidə olunur. Küləyin
(havanın) antropomorflaşmış obrazı olan Yel
babanın burada insanlara himayədarlığı –
taxılını sovurub, dəni adamlara verməsi ilə maddi
yardımçı olması göstərilir. Dən – taxıl yaşayış stumulu verən ərzağı,
insanlara acından ölməmək üçün qida, ruzi
ilə təmin etmək gücü verir. Bu
gücü isə yel, külək (hava) – Yel baba bəxş
edir. Bu da acından ölməkdə olan və
xilası üçün, yeni həyat tapması
üçün haraya çağırılan hava
ünsürünün (Yel babanın) yaradıcı
gücünü – yaradıcılıq stixiyasını ifadə
edir. Su, od və torpaqla yanaşı
dördüncü yaradıcı element kimi havanın (yelin,
küləyin) varlığını özündə inikas
edir. Bu, həm də qış azuqəsinin
tükəndiyi bir məqama təsadüf etməklə həyat,
yaşayış üçün zəruri olan ərzaq amilinin
təmin olunmasında Yel babanın (yelin, havanın)
mühüm rol oynayacağına inamı əks etdirir.
Xalqımızın Yel baba ilə əlaqəli söylədiyi
inanc nümunələrində də onun bu kimi əlamətərinə
işarələr əks olunur:
- Yel baba
xırmana gəlməmişdən öncə ordan buğda, dən
götürməzlər. Sovrulmamış
buğda götürənin oğlu ölər.
-
Xırman sovrulandan sonra ilk buğda götürənin oğlu
olar.
-
Taxıl sovrulanda Yel baba əsib işə mane olsa, ələyin,
ya da xəlbirin üstünü bərk-bərk bağlayarlar,
onda Yel baba insafa gəlib yavaş əsər.
- Taxıl
döyüləndə yel boğanağı qalxarsa,
qızlar: “Gəlmə, gəlmə, sənə gedərəm”,
– deyərlər.
Bu tipli inanclarda yelin taxılla – ərzaqla bağlı
mühüm funksiyasının olduğu diqqətə
çatdırılır, yaşayış, dirilik
üçün zəruri olan qida (çörək)
bolluğunda yelin köməyinə ehtiyac duyulduğu ifadə
olunur. Yel babadan icazəsiz (Yel baba gəlməmiş)
taxıl (sovrulmamış buğda) götürənin
oğlunun öləcəyinə (ölüm hadisəsi)
inamla Yel babanın xeyir-duası ilə (xırman sovrulandan
sonra) buğda götürənin oğlunun olması
(doğulma – dirilik tapma aktı) inancı arasında
görünən ziddiyyətli fərqlər də birbaşa
onu göstərir ki, yel özlüyündə ikili təbiəti
(xaosu və kosmosu) təmsil edir. Yelin
güclü əsib işə mane olması ilə (yenə
xaosu təmsil etməsi) Yel babanın insafa gəlib yavaş əsməsi
(burada isə kosmos yaradıcılığına xidmət
göstərməsi) arasındakı qarşıdurma da yelin
ikili təbiətini xarakterizə edir. Həmçinin də
taxıl döyülən – sovrulan zaman qalxan yel
boğanağına (güclü külək əsməsinə
– dağıdıcılıq gücünə) baxmayaraq
qızların onun könlünü alıb: gəlmə, gəlmə
(yəni boğanaq dolu nəfəsinlə – külək
qasırğası ilə bizə tərəf əsmə)
deyib, bunun müqabilində – əsməyəcəyi halda “sənə
gedərəm” (sənə ərə gələrəm) deyə
vəd etmələri də yel ruhunu razı salmaqla – Yel
babanın könlünü xoş etməklə həm də
yel (hava) ilə insanların birbaşa kontakta girməsini əks
etdirir. Bu cür inamlar insanların yel (hava)
ünsürünün dağıdıcı, məhvedici xislətinin
yumşaldılıb yeni həyat nəfəsi bəxş etməyə
yönləndirilməsinə olan mifik
baxışlarının göstəricisidir. “Yeli əsdirəni
söyməzlər” tabu – inancı da elə birbaşa yel
tanrısının – yel ruhunun müqəddəsliyi
anlamını özündə ehtiva etməklə yelin
gücünə (dağıdıcılıq və
yaradıcılıq – quruculuq gücünə) olan inamın
təsdiqi təzahürüdür.
Bir məqamı da burada diqqətə çatdırmaq
istərdim. Sual doğa bilər ki, axı taxıl biçini
vaxtı tam başqa vaxta – başqa bir mövsümə (fəslə)
təsadüf edir. Aydınlıq gətirib
deyirəm ki, bu mövsüm mərasimi, birincisi, bizim
xalqımızın dünyagörüşünün ifadəsidir.
İkincisi, burada xalqımızın Yel baba
(yel, külək və onun yaradıcı
ünsürünün ifadəçisi olan hava) ilə
bağlı mifik düşüncələrini ortaya qoyur və
nəticədə yel çərşənbəsindəki
yel-hava ünsürünə olan xalq münasibətini üzə
çıxarır. Başqa sözlə,
yel çərşənbəsinin rəmzini əks etdirən
hava stixiyasının xalq təfəkküründəki yerinə,
mövqeyinə aydınlıq gətirir. Xalqımızın
havaya yaradıcı ünsür kimi mifik baxışlarına
işıq salır. Və nəhayət,
üçüncüsü, ilaxır çərşənbədə,
eləcə də Novruzun özündə Yel baba ilə
bağlı söylənən nəğmələr də,
icra edilən ayinlər də təqlidi xarakterdə olub, təqlidi
mərasim aktını əks etdirir. Yəni
Novruzqabağı çərşənbə rituallarında həyata
keçirilən ayin-mərasimlər ümumilikdə təqlidçi
xarakterdə olub, xalqın həyata baxışını
işarələyir, bu təqlidi mərasimlərlə təbiət
qüvvələrinə təsir edəcəkləri
inamını əks etdirir.
Qeyd edim ki, xalqımızın yellə bağlı
inancını əks etdirən bir sıra folklor örnəkləri
var. Hətta soydaşlarımızın
yaşadığı Gürcüstandakı Bolnisi rayonunun Kəpənəkçi
kəndi yaxınlığında Yel dağı adlı ziyarətgah
da vardır. Müqəddəs sayılan Yel dağına ürəklərində
arzu, dilək tutub, nəzir-niyaz edir, qurban gətirib kəsirlər.
Yaxın ərazidə yaşayan qonşu
xalqların əhalisindən də (yunanlar, gürcülər,
ermənilər) bura etiqad edib, iman gətirənlər olur.
Yel dağı (insaniləşmiş Yel baba
obrazı) nəzirini, qurbanını qəbul edən şəxsin
xeyir tapıb arzusuna yetəcəyinə inanılır.
Yel dağına nəzir gətirilməsi, qurban deyilməsi,
and içilməsi özü bir daha təsdiq edir ki,
xalqımızın yelin, küləyin (havanın)
yaradıcı gücünə, ilahi bəxşedicilik
missiyasına inamı mifik çağlardan qaynaqlanır.
Yelin
ilaxır çərşənbəsi ilə əlaqəli
mifik gücünə inamımızı əks etdirən
inanclarımızdan birinə üz tutaq: Yel çərşənbəsi
gecəsi söyüd ağacının altına gedib niyyət
elə və Yel babanı çağır. Əgər
Yel baba sənin səsini eşidib əssə və
söyüdün budaqlarını torpağa toxundursa, diləyin
yerinə yetər.
Bəli, bayram ovqatı insanlarda xoş əhval-ruhiyyə
yaradır, insanların həyata nikbin
baxışlarını əks etdirir. Eyni zamanda
müqəddəs günləri işarələyən
bayramlar insanlara arzu və ümidlərinin gerçəkləşəcəyinə
inamı təlqin edir. İlaxır çərşənbə
bayramları sırasında duran yel çərşənbəsində
Yel babanı niyyət edib çağırmaqla, onun səsi –
diləyi eşidib gəlməsi və əsməsi nəticəsində
ağacın (söyüdün) budaqlarını yerə əyib
toxundurması ilə ürəkdəki arzunun hasil olması
inancı isə birbaşa xalqın bayrama – yel çərşənbəsi
bayramına olan müqəddəs mifik
baxışlarını əks elətdirir. Yel çərşənbəsinin
xalq təfəkküründəki canlandırılmış
obrazı olan Yel baba xalqımızın arzu-diləklərini,
niyyətlərini öz nəfəsi ilə – ilıq mehi,
xoş havası ilə cana gətirib, əməli
cəhətdən həyata keçirən gücün təmsilçisidir.
Şakir
Albalıyev
filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 8 mart.-
S.14.