Azərbaycanda multikulturalizmin təzahürləri

II yazı

Bu yazıda Lahıcda yaşayan ziyalı Dadaş Əliyevin “Folklorda multikulturalizm və bilinqvizm” mövzusunda fikirlərini təqdim edirik. Araşdırmanın davamında göstərilir: “Bu baxımdan Azərbaycanın bölgələrindən biri olan İsmayıllı rayonu olduqca maraqlıdır. Bu bölgə 3 fərqli coğrafi lanşaftda (dağlıq, dağətəyi və düzənlik) yerləşib, Azərbaycan tarixinin mühüm mərhələlərinin izlərini qoruyub saxlayıb, xalq sənətləri ənənələrinin bu gün də yaşadığı və türk, yəhudi, Qafqaz, İran və slavyan mənşəli xalqların əmələ gətirdiyi etnik mənzərəyə sahib olan bir bölgədir. Maraq dairəmizdə olan lahıcdilli mühitdə yuxarıda qeyd edilənlər özünü əksər hallarda göstərə bilir: lahıclı azərbaycanca eşitdiyi ya da oxuduğu bir söyləntini tam şəkildə anlayır və məzmununu lahıcca ifadə edir, ya da azərbaycanca olan bir mətni elə eşitdiyi dildə yenidən nəql edə bilir, ya da ki eşitdiyini həm Lahıc, həm də Azərbaycan dillərində həmin dillərin tələb etdiyi formada müsahibinə çatdırır. Bunu xüsusilə alınma folklor nümunələrində görmək olur. Belə ki, söyləyici öz dil bilgisi səviyyəsindən asılı olaraq bir nümunəni eşitdiyi dildə, digər nümunəni hər iki dildə, başqa bir nümunəni isə doğma dilində ifa edir. Folklor söyləyicləri öz təbiətləri etibarilə adətən axtarıcı olurlar və güclü yaddaşları hesabına bildikləri və başqa dillərdə eşitdikləri folklor nümunələrini ifa şəraitindən asılı olaraq həm öz ana dilində, həm də həmin folklor nümunələrini eşitdikləri dildə - Azərbaycan dilində söyləməklə həm öz folklor repertuarını yeni süjet, janr, bədii fiqurlar və formalarla zənginləşdirir, iki fərqli dildən eyni zamanda istifadə etməklə maraqlı sintezə nail olur, belə ki, öz ana dilində çətinlik çəkərək demək istədiyini digər dildən istifadə etməklə söyləyir”.

Araşdırmaçı deyir: “Lahıcda və onun ətrafındakı kəndlərdə tatdilli əhali yaşayır. Ona qonşu olan 3 kənddə Azərbaycan türkləri məskunlaşıblar. Bu ərazidə yanaşı yaşayan fərqli etniklər bir-biri ilə qaynayıb qarışıblar. Birgə yaşayışın və qarşılıqlı zənginləşmənin nəticəsi olaraq yaranan folklor nümunələri ümumazərbaycan ədəbiyyatını xəzinəsində layiqli yer tutur”.

Tatdilli əhali arasında xüsusilə seçilən lahıcların folkloru haqqında danışan araşdırmaçı bildirir: “Azərbaycanda yaşayan digər xalqların folkloru ortaq və fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Tarixi və mədəni köklər, birgə yaşayış, oxşar sosial-ictimai problemlər və s. elə bir zəmin yaradıb ki, lahıcların folklorunda Azərbaycan və dünya folklorunda rast gəlinən ortaq nağıl süjetləri, məzmunu və təyinatı bir-birinə bənzəyən epik nümunələr, qonşu xalqların folklor nümunələrinin yeni formada interpretasiyaları özünü aydın şəkildə büruzə versin.

Lahıc folklorunun əksər nümunələri digər azsaylı xalqların folklorunda olduğu kimi iki dildə - Lahıc və Azərbaycan dillərində yaranır və ifa edilirdi. Dünyanın bütün folklorşünasları birmənalı olaraq qeyd edirlər ki, dünya xalqlarının yaratdıqları bədii nümunələrdə oxşar motiv, süjet, qəhrəman, habelə həyat hadisələrinə oxşar münasibət görmək mümkündür. Hər bir xalqın folklorunda yalan, tənbəllik, lovğalıq, xəyanət, böyüklərə hörmətsizlik, tamah kimi bəyənilməyən insani xüsusiyyətlər, yaxud hər zaman vəsf edilən anaya və vətənə sevgi, qayğıkeşlik, səxavətlilik, xeyirxahlıq kimi keyfiyyətlər özünə yer tapır. Lahıc foklorunun əmələ gəlməsi folklor daşıyıcısının Lahıc dilini hansı səviyyədə bilməsi, onun həyat tərzi, məşğuliyyəti, təhsili, dini baxışları, başqa xalqların folkloru ilə tanışlıq imkanlarından asılı olur. Folklor söyləyiciləri xüsusi məharət, güclü yaddaş, impovizə bacarığı, hər iki dildə zəngin söz ehtiyatı, baməzə və gözəl nitqə malik idilər. Onların təhsili yox idi, amma öz cazibəli və məntiqli nitqləri ilə dinləyiciləri uzun müddət gərginlikdə və maraqda saxlaya bilirdilər. Bunun üçün söyləyicilər hadisələrin məkanını və qəhrəmanlarını şəraitə uyğun olaraq dəyişir, asanlıqla bir dildən başqa dilə keçə bilirdilər. Məsələn, bəzi nağılçılar nağılın pişrovunu azərbaycanca, əsas hissəni isə lahıcca söyləyirdilər. Lahıc dilində yaranmış nağıllar o qədər də çox deyildi. Lakin söylənən nağılların əksəriyyətini Azərbaycan (türk) və İran motivli nağıllar təşkil edirdi. Bu zaman ümumtürk folklorunun tərkib hissəsi olan Azərbaycan folklorunun güclü təsiri hiss olunur. İlk növbədə demək lazımdır ki, Lahıc folklorunda İran ədəbiyyatı, folkloru, musiqisi və məişətinin izləri də aydın hiss olunur. Bunu nağılların motivlərindəki (Şah Abbas, divlər, cinlər, pəhləvanlar, dərvişlər, keçəllər, qaranlıq və işıqlı dünya, mistik 3,7 və 40 ədədləri ) və atalar sözü və məsəllərdəki tərcüməsiz oturuşmuş paralellizm, həyata oxşar baxış, müqayisə üçün seçilmiş detallarda belə bu təsiri görmək mümkündür”.

Ayrı-ayrı folklor janrlarının seçdiyi foklor mühitində, yəni İsmayıllı rayonu Lahıc qəsəbəsində nümunələrin araşdırılmasına keçən Dadaş Əliyev bildirir: “Lahıc lətifələrinin əsas xüsusiyyəti odur ki, onların Qulu Şeyda, Nəcəfalı Möytab, Nəzər Aliheydər, Ələmdar kimi özünəməxsus yerli qəhrəmanları var, Lahıc dilində söylənir və elə lahıcların arasında daha çox dolaşır. Lətifənin söylənməsi ilk növbədə bir kommunikativ akt kimi qiymətləndirilsə də, unutmaq olmaz ki, hər bir lətifənin mətni incə yumor hissi ilə “yoğrulmuş” və əksər vaxtlarda hazırcavablığın yekunu olmuş lakonik cümlələrdən ibarət olan bir mətndir. Lahıc əhalisi həmişə ədəbiyyata həvəs göstərdiyindən burada Bəhlul Danəndə və Molla Nəsrəddinlə bağlı lətifələr daha çox söylənilirdi. Lahıc lətifələrinin əsas qəhrəmanı sayılan Qulu Şeyda ilə bağlı bir neçə lətifədə Azırbaycan və digər xalqların lətifələrində oxşar məqamlara da rast gəlinir. Məsələn, Qulu bir gün küçədə bikar dayandığı vaxt Lahıcın varlı və xəsis adamlarından sayılan Baba Aşur adında şəxs ona dükandan aldığı bir yeşik stəkan - nəlbəkini evinə aparmasını tapşırır . Qulu ondan zəhmətinə görə nə verəcəyini soruşduqda “3 ağıllı söz” deyir. Sonda Qulu Şeyda aldandığını başa düşdükdə gətirdiyi yeşiyi pilləkənlə üzüaşağı buraxır və deyir: “Kim sənə desə ki, bu yeşikdə bir qab salamat qalacaq, inanma”. Yaxud bir dəfə ərdə olan iki qızının yanına gedən Qulu Şeyda bir qızı üçün gün çıxması, o birisi üçün yağışın yağması üçün dua edir. Arvadı qızlarının halını soruşduqda Qulu belə deyir: “Hələ ki, pis deyillər, amma yağış yağsa, vay böyüyün, yağmasa, vay kiçiyin halına”. Bu lətifədə diqqət çəkən bir məqamı qeyd etmək yerinə düşərdi. Qulu Şeydanın sıra lətifələrində ənənəvi lətifə qəhrəmanlarının, xüsusən də Molla Nəsrəddinin təsiri aydın hiss olunur. Lahıcda lətifələr yerindən asılı olaraq həm Lahıc, həm də Azərbaycan dilində nəql edilirdi və maraqlısı də bu idi ki , lətifələrdən çıxan və indi də zərbi-məsəl kimi işlənən ifadələr, məsələn, “Sən çaldın”, “Dava yorğan davası imiş”, ya da ki, Bəhlul Danəndə lətifələrinin birində söylənən “Qoyunu qoyun, keçini keçi ayağından asarlar” fikirləri əsasən azərbaycanca deyilirdi.

Lahıc folklorunda atalar sözləri və məsəllər xüsusi yer tutur. Onları yaranma tərzinə görə 3 yerə ayırmaq olar :

1. Azərbaycan və fars dillərindən Lahıc dilinə tərcümə olunanlar: Pötıra bı ləiftı görə duroz soz – Ayağını yorğanına görə uzat;

2. Yalnız azərbaycanca səslənənlər: Cücəni payızda sayarlar;

3. Yalnız lahıcca səslənənlər: Qəribə səyə dımi bə are lingi bə biran - Yad itin quyruğu ayaqlarının arasında olur.

Azərbaycan folklorunun lirikasının tacı sayılan bayatılar Lahıcda yalnız azərbaycanca söylənilirdi. Bəzən bu bayatılara yerli şəraitlə bağlı elementlər əlavə edirdilər.

Stəkanım qanlıdır,

Əl dəymə, dərmanlıdır.

Əslimi xəbər alsan,

Əslim Girdimanlıdır.

Amma bu bayatıların janr spesifikasına əməl edərək şeir təbi olan lahıclar öz ana dillərində də bayatılar qoşurdular:

Niyola üşeyirə (Niyalın var meşəsi),

Vəçi bənövşeyirə (Doludur bənövşəsi).

Bə qürbət ərs çımmənə ( Gözümün qərib eldə)

Ki mı dorı püşöyirə (Ağlamaqdır peşəsi).

Bu müəlifli bayatılarda “əzizinəm, aşiqəm, mən aşiq” kimi rekursiv elementlərdən istifadə olunmurdu”.

Araşdırmaçı Lahıc folklor mühitində yaranmış müəyyən nümunələrini və həmin nümunələin yarandığı bilinqval dil mühitinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini araşdırarkən aşağıdakı nəticələrə gəlir: “Ana dilində olan folklor nümunələrini digər xalqların folklor nümunələri ilə müqayisə etmək imkanı əldə edə bilir. Başqa dildə eşitdiyi folklor nümunəsindəki hadisələri yerli coğrafi məkana köçürür və qəhrəmanları auditoriyadan asılı olaraq fərqli dillərdə danışdırır. Yeni mövzu və janrlarla zənginləşir. Həyatın bütün sahələrində Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar arasında oxşarlıqlar kifayət qədər çoxdur.

Multikulturalizm Azərbaycan cəmiyyətində müxtəlif millətlər arasında qarşılıqlı etibar və hörmət hissinin formalaşması, dini məsələlərdə dözümlülüyün nümayişi, fərqli mədəniyyətlərin bir-birini tamamlayaraq zənginləşdirilməsi, ölkə və beynəxalq səviyyəli tədbirlərdə mədəniyyətlərarası dialoqun qurulması və dövlət dili ilə yanaşı azsaylı xalqların milli mənliyinin sübutu olan ana dillərinin inkişaf etdirilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir”.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 8 mart.- S.13.