Təbrizdən ötüb keçdi Mərəndi…
I yazı
“Oğul, çox yüksək bal gətirmisən. Ona görə
fizika, kimya, riyaziyyat, mühəndislik, həkimlik kimi kurslarda
oxuya bilərsən. Niyə ədəbiyyatda
oxumağa belə israr edirsən?” Bu sözləri
Bakı Dövlət Universitetinin professoru tələbə qəbulunda
yüksək bal toplayan Məhəmməd
Tağı Zehtabiyə deyəndə belə cavab alır:
“Hörmətli müəllim, bu uzaqlıqda yolu bunca çətinlikləri
dözüb, buraya gəlib çatmağımın nədəni
ana dilimi akademik səviyyədə öyrənib öyrətməkdir.
Bizdə alim, həkim, mühəndis,
çoxdur, ancaq öz dilimizi akademik bilən yoxdur.”
O, bu
sözləri professoruna deməmişdən öncə Azərbaycan
Demokrat Firqəsinin tikdiyi Təbriz universitetinin ədəbiyyat
fakültəsinə qəbul olunan ilk tələbələrdən
idi. Nə yazıq ki, Təbriz universiteti Pəhləvi rejimi
qarşısında sarsılır, ancaq bizim Şahin
sarsılmayıb daha da artıq istəklərinə
çatmağa dirənir: qaçaq yolla o vaxt İrandan
SSRİ-yə keçir. Ancaq oradakı kommunist rejimi gerçək
üzünü göstərir, onu iki il
Sibirdə zindanına salır, sonra da Düşənbə
şəhərinə sürgün edir. Bu
çaşdırıcı olaylar prof. Zehtabi kimi bir insanı
öz gerçək varlığına aparıb
çatdıran nədənlərdən ən önəmliləri
sayıla bilər. Bu illərin
yaradıcılığı onun düz yolda olub, sarsılmaz
irəliləməsini aydın göstərir.
Azərbaycanın
çağdaş ədəbiyyatında xalqın çox
böyük sevgisini qazana bilən ədəbi örnəklər
çox olub, başda gedənlərdən biri ustad Şəhriyarın
“Heydər babaya salam” poemasıdır. Prof. Zehtabinin “Şahin Zəncirdə” toplusu ilk dəfə
“Əxtər yayın evi” işbirliyi ilə Təbrizdə
5000 tirajla yayılıb. Bu kitab içindəki
qoşular yazılan vaxtda yayılsaydı, ustad Şəhriyarın
“Heydər baba”sı ilə çağdaş olardı, ancaq
bizim kütlənin ana dilində təhsili olmamasına görə
“Heydər baba” poeması qədər toplumsevər ola bilməzdi.
“Heydər baba” da daha çox ustad Şəhriyarın
öz səsi ilə yazdırdığı lentlərlə
xalq arasında yayılıb bəyənildi. O vaxt
ağız ədəbiyyatı yazılı ədəbiyyatdan
daha çox yayğın idi, bəlkə demək olar, indi də
belədir. Şairlərin bir sırası bu
durumdan yaxşı barına biliblər. “Heydər
baba” ilə ona bənzər qoşuların geniş
yayılmasının ikinci nədəni bu biçim
qoşqularda seçilib işlənən materialların
özəlliyidir. Ustad Şəhriyar
xalqın ən azı yüzillərlə
yaşadığı, tanıdığı, mənimsədiyi
materiallardır. “Şahin Zəncirdə” və
ona bənzər qoşuların materialları isə kütləyə
yad olan, hətta kütlənin qorxub çəkindiyi
materiallardır. O üzdən belə qoşular sevilsə
də, gizlicə sevilir, yəni qoşunu sevən kimsə
sevdiyini öz ürəyində saxlayıb ört-basır etməyə
çalışır. Bu nədənlə belə
ədəbiyyatın etkisi uzaqlardan gələn sel kimi daha
çox güclü olur.
Yazının hədəfi bu məsələni
araşdırmaq deyil, ancaq ədəbi baxımdan cəsarətlə
demək olar, “Şahin Zəncirdə” toplusu çoxlu
açılardan çağdaş əsərlərin
çoxundan üstündür və yazılı ədəbiyyat
yayıldıqca onun etkisi çağdaş soyumuzun
düşüncə formalaşmasında çox
böyük rol oynaya biləcək. Bu məqalənin hədəfi
prof. Zehtabinin qoşusal (poetik) dili, estetikası, fəlsəfəsi,
dünyagörüşü, özəlliklə, bu əsərlərin
bizimlə araya qoyub paylaşdığı bilgin birisinin
yaşadığı təcrübələridir. O
üzdən əslində bəri başdan “Qoşqu nədir?”
sorğusuna gənəl bir cavab olaraq yazıya
varmalıyıq.
Qoşqu dünyasal bir dildir. İlkin
çağlardan, yəni eradan öncə mağaralarda
yaşayan ata-babalardan bəri insan qoşqunu hər durumunda
işlədib. Siyasətçilərdən tutmuş əsgərlər,
əkinçilər, işçilər, din
qulluqçuları, məmə yeyəndən pəpə yeyənə
hər bir insan qoşqu ilə öz yaşamında
barınıb. Nədən? Birinci
olaraq qoşqu insana ləzzət verir. İnsanlar
qoşqudan xoşlandıqları üçün deyib, oxuyub,
sinədən söyləyiblər. Ondan
daha önəmli nədəni hər insanın
varlığı özü olduğuna görə qoşquya
özəl ruhsal bir dəyər kimi baxılıb.
Qoşqunu belə də açıqlamaq olar: gündəlik
dildən daha yığcam, ancaq daha çox mənali deyilən
bir dil. Bu açıqlamanı başa düşmək üçün
öncə başa düşməliyik qoşqu nə “deyir”?
Dilin özəl işləri var. Birinci olaraq dil - bilgi
verir. Örnəyin,
“qar yağır”, “bitki sərgisində yeni bitiklər sərgilənmişdi”,
“Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan
Demokratik Respublikasının öndəridir” deməklə biz
dili bilgi verməkdə yararlanırıq. Bu da
bizə gündəlik yaşayışımızda yardım
edir.
Ancaq romanlar, öykülər, dramaturgiya və
qoşqular yalnız bilgi vermək üçün
yazılmayıb. Bunlar bizə yaşayışı
anlayıb başa düşməklə birlikdə
dünyagörüşümüzü genişlədib itilətmək
üçündür. Bizim
hamımıza daha ayıq-sayıq, daha mənalı və dərin
yaşamaq üçün başqalarının təcrübələrindən
yararlanmaq içdən gərəkdir. Şair
isə öz duyduğu, gördüyü, ya təsəvvür
etdiyi təcrübələri boğçasından
seçib, qarışdırıb, düzənləyir.
O, çox qabarıq yeni təcrübələr yaradır və
oxucu bu təcrübələrə ortaq olaraq
dünyagörüşünü və düşüncəsini
artırır. Bu üzdən demək olar, ədəbiyyat
yaşam üçün yalnız bir yardım yox, bəlkə
bir yaşam aracıdır.
Əlbəttə, dilin üçüncü önəmli
işi də inandırmaqdır. Dilin bu funksiyasından
siyasətçilərlə toplumsal danışmanlar daha
artıq barınır. Ədəbiyyat
siyasi bir hədəfi olsa da, qandırmaqla yox, yalnız
danışıq yolu ilə etkili olur.
Hər ədəbi əsərin təməl işi oxucu
ilə danışıb ilişki qurmaq və qabarıq
düzənli təcrübələri çatdırmaqdır. O üzdən hər
qoşquya yanaşdıqda iki yanaşmadan
saqınmalıyıq. Birinci, qoşquya bir etika
dərsi, ya bir öyüd gözü ilə baxmaqdır.
İkincisi isə həmişə qoşqudan
gözəllik gözləməkdir. Vaxt olur, qoşqu hətta
çirkin də ola bilər. Çirkin bir təcrübəni şair necə gözəlləşdirib
gül-çiçəyə tuta bilər? Tuta bilsə də təcrübənin etkisi azalacaq.
Qoşqu bütün yaşayışı
öz “mülkiyyətinə alır”. Onun
birinci qayğısı gözəllik ya estetika, fəlsəfi
gerçək, ya qandırmaq yox, təcrübələri
çatdırmaqdır. Gözəlliklə fəlsəfi
gerçək təcrübənin görkəmləridir,
ancaq bir təcrübə hər çeşiddə ola bilər – gözəl də, çirkin də,
əcaib də, adi də, nəcabətli də
zatıqırıq da, gerçək də, uydurma da. Hər
halda qoşqu ədəbiyyatın ən yığcam, ən
qatılı, və ən az sözlə ən
çox deyən formasıdır.
Prof. Zehtabi o vaxt SSRİ-yə necə qaça bildiyi,
orada necə və kimlərin xəyanətilə zindana
düşməsi, Sibirdə görüb çəkdikləri,
Düşənbə şəhərində
sürgünlüyü üzərində yazsaydı, cildlərlə
bitik olardı.
Ancaq bəlkə də o bitiklərin etkisi “Şahin Zəncirdə”
toplusu kimi ola bilməzdi. Ədəbiyyatımızın
şah əsərlərindən biri sayılan bu toplunu
düzgün başa düşə bilmək
üçün ondan örnək olaraq “Şahin Zəncirdə”
qoşqusunu seçib öncə onun əlifbasına
qısaca baxmalıyıq. Hər ədəbi əsər
sayıla bilən bir qoşquda bu ayrıntılar
olmalıdır: anlatma, bədii dil və poetika, anlamla
biçim, ana duyğu və ton, ifadə aracları, musiqili
şəkildə söz biçimləri, ritmlə
ölçü ya vəzn və janr. Bunlardan
başqa hər epik qoşquda bir toqquşma olmalıdır.
Xeyirlə şərin, gecə ilə
gündüzün, pislə yaxşının, aşiqlə məşuqun,
şairlə özlüyü və başqaları. Qoşqunu başa düşə bilmək
üçün bu toqquşmanın hansı xarakterlərin
arasında olduğunu seçib ayırd etmək onun
anlamını və nəyi danışdığını
başa düşə bilməsində böyük yardım
edəcək.
Hər şair sözlərin ayrıca nə qədər
dəyər daşımasını öz bilgisi ilə
yaddaşını əsaslanaraq ölçüb-biçib
seçir və o üzdən onların yalnız leksik
anlamını yox, başqa hansı anlamları da nəzərdə
alaraq düşüncələrini və
yaşadığı təcrübəni sözlərlə
düzənləyib qoşqusunu rəngarəng ifadə
aracları ilə yaradır. Prof. Zehtabi gənc
yaşlardan belə dünya görmüş qocaman
ağsaqqallar təcrübəsi qazanan bir yaşam sürməsindən
başqa dilçi alim, ədəbiyyatçı,
tarixçı və pedaqoqdur. O üzdən onun
qoşqusal dili ya poetikası adi bir şairə heç vaxt bənzəməz.
Onun “Şahin Zəncirdə” poemasında
aşağıdakı sözlər özül rol oynayaraq
özül dəyərlər daşımaqdadır.
Onlardan “şahin”, “zəncir”, “Qaf dağı”, “şimşək”,
“Mişov”, “Xəzər”, “qürbət”, “həsrət”,
“zülmət”, “al pərdə”, “od”, və “ilan” hərəsi
öz əsil leksikasından başqa oxucuya dərin anlamlar danışır.
Bu əzəmətli
poema “Şimşək” sözü ilə başlayır,
“Şimşək kimi illər boyu sonsuzluğu yarmış”
şər güclərin simgəsi olan qaranlıq gecəni hər
an yarmaqda olan şairin
çabalarını göz önünə gətirib
özünü bir həqiqət aşiqi kimi bəri
başdan tanıtdırır. Şimşək
işığa və eyni halda cəld olmağa,
yatmışları diksindirmək, gözləri
işıqlandırmağa işarədir.
Qoşquda dediyi kimi, “şahin” ya “qartal” göylərdə
süzüb ovun üzərinə şimşək kimi
şıdırğı cuman bir quşdan başqa daha
geniş anlamlar yetirir. Şahin ya qartal bütün dünya ədəbiyyatında
güc, sərbəstlik, itigörənlik simgəsidir. Şair özünü bu poemada bir şahin şəklində
göstərirsə, haqlıdır. Yalnız “nəzərindən
heç nə qaça bilməyən” bir şahin Şəbistər
– şairin ana yurdu – yaxınlığında olan Mişov
dağından qalxıb, uçub gedib Xəzəri öpmək
istəyə bilər:
“Bir anda
Mişovdan uçaraq aşdı Səhəndi;
Təbrizdən
ötüb keçdi Mərəndi;
Şimşək
kimi bir şaxdı dumanda,
Qıy
vurdu gəlin tək Savalanda ...
Görcək
Xəzəri, istədi öpsün yanağından,
Aşcaq
qanadın, saxladı lakin
Zəncir ayağından.”
O, bu
bölümdə vətən xəritəsini oxucu
önündə ustalıqla sərir və eyni halda Vətəni
dolanmaq duyğusu ilə özünü elə özgür
hiss edir ki ona ilişən qandalın belə haradan gəlib
ona ilişdiyini təsəvvür edə bilmir:
“Göylərdə
boy atmış qoca qartal
Hardan biləcəkdi
nədi zəncir,
Nədi qandal?!”
Beləliklə,
o, əslində özünü bir xalqın nümayəndəsi
olaraq özü kimi özgür yaşamış bir
xalqın da zəncirlərə düşməsini göstərib
haradan gəlməsini bu fəlsəfi sorğu ilə
soruşaraq ardıca belə cavablayır:“Yox,
yox; bu fəlakətdə fəqət məndədi təqsir.”
Şair bu fəlsəfi cavabdan öncə qoşqunun səviyyəsini
ana təbiətin gözəlliklərindən bir klassik tablo
yaradaraq getdikcə qaldırmadan öncə oxucunun ruhunu epik
bir poemanın qalxa biləcək səmasına qaldırmaq istəyir. Oxucu istər-istəməz
özünü bu səviyyəyə qaldırmalıdır,
yoxsa anlam dolayılarında itib qalmalı olacaq.
Şairin baxımından Qaf dağlarına gedib qandallara
düşməsi bəri başdan oxucuya aydın
danışır: o, nə istəyirdi, nəyə gəlib
çatır.
Gəncəli Nizaminin “İskəndərnamə”
poemasına özü sonra işarə edib Qaf
dağının SSRİ olduğunu göstərir. Ancaq Qaf dağları klassik
ədəbiyyatımızda dünyanın sonu kimi
anlaşılır: İskəndərin işıq və əbədi
həyat axtararaq gəlib Qaf dağlarında zülmətə
batması hamıya bəllidir. Prof. Zehtabi o vaxt
Pəhləvilər rejiminin yaratdığı zülmət
dünyasından qaçaraq gedib ondan daha dəhşətli
bir qaranlıqla zülm dünyasına tuş gəlir.
O, Təbriz Universitetində ədəbiyyat fakültəsinə
qəbul olunan ilk tələbələrdən idi, ancaq bu, bir
ildən çox çəkmir, SSRİ-yə qaçır. Onun ora çatdığı vaxtlar Stalin
diktatorluğunun sıxma-boğmasının zirvəsi idi.
Bu ağır durum Azərbaycan şairlərinin
çoxunun qoşqularında yer tutub. Onlardan ən
qabarıq birisini - “Davam edir 37”-ni (Xəlil
Rza Ulutürk) göstərmək olar. Ədəbiyyat aşiqi
olan gənc universitetə getmək yerinə Sibirdə iki il zindana, sonra da Düşənbə şəhərinə
sürgünə gedir. Bunca sıxıntıya
düşməsində kimsəni yox, yalnız
özünü günahlı sanır. Sonrakı
bölümdə o, atası ilə özünün
danışıq səhnəsini yaradır. Burdakı ata bilgin dir. O “Şərqin ulu
İlyası” Nizamini və əlbəttə, başqa klassikləri
oxumuş birisidir. O üzdən onun
danışığını başa düşmək
üçün klassik ədəbiyyatla tanış
olan biri onu daha rahat başa düşə bilər.
Araz Əhmədoğlu
Araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 12 mart.-
S.14