“313-cü ildə başda Urnayr olmaqla
feodal alban zadəganları xristianlığı qəbul etdilər”
Vahid Ömərov: “Lakin
xristianlıq ümumxalq dininə çevrilə bilmədi”
Albaniyada əsas
din xristianlıq idi. Akademik Z.Bünyadov və
tarixçi-alim N.Vəlixanlının fikrincə, Albaniyada
xristianlığın dövlət dini kimi qəbul edilməsi
alban hökmdarı Urnayrın adı ilə
bağlıdır. 313-cü ildə
başda Urnayr olmaqla feodal alban zadəganları xristianlığı
qəbul etdilər. Lakin xristianlıq
ümumxalq dininə çevrilə bilmədi. Əhali arasında qədim etiqadlara-bütpərəstliyə,
maniçiliyə, zərdüştliyə inam hələ
geniş yayılmışdı. V əsrdə
Qafqaz xalqlarının siyasi zəifliyindən, eləcə də,
Bizansın başının Attila ilə döyüşlərə
və kilsə çəkişmələrinə
qarışmasından istifadə edən Sasani hökmdarı
II Yəzdigərd zərdüştiliyi Albaniyada da dövlət
dininə çevirmək istədi. II Yəzdigərdin
ölümündən sonra 457-ci ildə Sasani
İranındakı hakimiyyət çəkişmələrindən
istifadə edən alban hökmdarı II Vaçe zərdüştilikdən
rəsmi surətdə imtina etdi. F.Məmmədova
yazır ki, Alban kilsəsi Qafqazda, eləcə də,
bütün xristian dünyasında ən qədim kilsələrdəndir.
Bu fikirləri fəlsəfə üzrə fəlsəfə
doktoru Vahid Ömərov səsələndirib. O, öz
yazısında qeyd edib ki, Albaniya hələ
dördüncü əsrdən, yəni
xristianlığın dövlət dininə çevrilməsindən
xeyli əvvəl xristian icmalarının yarandığı
ölkələrdən sayılır. Alban ənənəsinə
görə, hələ birinci əsrin əvvəllərində
din təbliğatçıları - missionerlər, apostollar və
onların şagirdləri Yerusəlimdən, Suriyadan Albaniyaya
ayaq açmış və burada ilk xristian icmaları
yaradıblar: “Albaniya ənənəsi xristianlığın
yayılması prosesini bir-birini ardıcıl əvəz edən
iki əsas dövrə bölür. Birinci
dövr apostol dövrü adlanır və apostollar Faddey,
Varfolomey, eləcə də, Faddeyin şagirdi Yeliseyin
adları ilə bağlıdır. IV əsrə
qədər davam edən bu dövrü şərti olaraq
Surofil dövrü adlandıraq.
İkinci dövr (Yunanfil dövrü) alban çarı
Urnayrın (IV əsr) adları ilə bağlıdır. Alban kilsəsi
Yerusəlim kilsəsi ilə, sonralar isə Yerusəlim
patriarxlığı ilə əlaqədardır. Bu baxımdan, alban kilsəsi kökləri Yerusəlimlə
bağlı olan gürcü kilsəsinə oxşayır, ona
yaxındır. Albaniya
xristianlığının gerçəkliklərinə
toxunmazdan əvvəl xristianlığın, ümumiyyətlə,
dini təlim kimi formalaşmasının köklərini,
doktrianasının (ideoloji görüşlərinin) kamil
şəkildə yetkinləşməsini kilsə təşkilatı
quruluşunu, coğrafi arealını və yayılması
tarixini araşdırmaq lazımdır ki, bunların da əsasında
alban kilsəsi təsvirini bərpa etmək mümkün olsun.
İ.D.Amusin yazır ki, xristianlıq öz mənşəyini
yəhudilikdən götürərək, I-II əsrlərdə
onun əsasında yaranmışdır. "Xristianlıq
müvəffəqiyyət qazanmış yesseizmdir". Fələstin mərhələsində
xristianlığın tərkibinə yessey birliklərinin
mistik-asketik və təşkilati təcrübəsi daxil
edilmişdir, bu vərdişlərdən sistematik surətdə
istifadə olunmasına isə sonralar
başlanmışdır. İlkin xristian icmaları
kumran birlikləri ilə ümumi xüsusiyyətlərə
malik idi: etnik baxımdan eynilik, ərazicə yaxınlıq
vardı, sosial prinsiplərində, quruluşlarında və
teoloji doktrinalarında oxşarlıq nəzərə
çarpırdı. İlkin xristian icmaları
da kumran birlikləri kimi "Əhdn-cədid" icması
adlanırdı. Sonralar isə
"Əhdi-cədid" termini Musanın qanun (toru) toplusunu əvəz
etməli olan və yeni ehkamlar sayılan kanonik mətnlər
toplusuna qoşmağa başladılar.
M.Kalankatlının
fikrincə, Yeliseyin Albaniyanın həm sağsahil, həm də
solsahil vilayətlərində olmasını təsdiq edən
başqa bir mətn də var. "Bizdə
xristianlığın yayılmasının səbəbkarı
müqəddəs Yeliseydir... O, üç ölkədə
xristianlığı yaymışdır: Çola, Lpiniya və
Aqvanda, burada da ömrünü işkəncələrlə
başa vurmuşdur". Xristian ədəbiyyatında
və ənənələrində Yelisey yalnız Faddeyin
şagirdi kimi yox, həm də peyğəmbər kimi təqdim
olunur”.
V.Ömərov
hesab edir ki, Alban kilsəsi bünövrəsinin apostollar tərəfindən
qoyulması onun Yerusəlim kilsəsi ilə genetik
yaxınlığı və onların daim əlaqədə
olması ideyası Kalankatlının "Tarix"ində əvvəldən,
axıradək qırmızı xətlə keçir:
“Kalankatlı dəfələrlə qeyd edir ki, Faddeyin
şagirdi-Yelisey Yerusəlim tərəfindən Albaniyanın
patriarxı hüququnu alandan sonra burada Zaqafqaziyada ilk kilsənin
bünövrəsini qoyur. Onu da deyək ki, o, həmin
hüququ I əsrdə Yesrusəlim patriarxı, İsanın
qardaşı İakovdan almışdı. Kilsənin apostolluqla
bağlılığının mənası ondan ibarətdir
ki, burada həm kilsənin qədim mənşəyə malik
olduğu sübut edilir, həm də məlum olur ki, bu kilsənin
əsası xristinlığı ilk dəfə yayan apostollar
tərəfindən qoyulmuşdur. Albaniyada
ilk dövrlərdə, yəni apostolluq dövründə
xristianlığın qəbul edilməsi Ermənistandan və
İberiyadan daha uğurlu olmuşdur. Bunu
yazılı mənbələr kimi, o dövrün gerçəkliklərinin
öyrənilməsi də sübut edir.
Xristianlığın Albaniyada Ermənistana nisbətən
daha erkən yayılmasını sübut edən mətnlər
alban tarixçisinin bir sıra məqalələrində, o
cümlədən, onun əsərində dəlil kimi göstərilən
erməni katolikosu Avraamın albanlara məktubunda da var:
"Etnik qrupların müxtəlifliyi, politeizmin hökm
sürməsi yeni ideologiyanın, monoteist
dinin-xristianlığın yayılması üçün əlverişli
şərait yaratmışdı. Təsadüfi
deyildir ki, Yelisey öz moizələrinə etnik müxtəlifliyinə
görə, seçilən Albaniyanın Çola vilayətindən
başlamışdı. Xristianlığın
Albaniya vilayətlərinə daha erkən daxil olması barədə
mülahizələrimizi Albaniyada apostol Faddeyin (Dadi) və onun
şagirdi Yeliseyin adı ilə bağlı kilsələrin
mövcudluğuda subut edir.
N.Adonte
yazır: "İlk dövrlərdə xristianlıq sürətlə
yayıldı və Parfiya ağalığı vaxtında
Şərqdə böyük uğurlar qazandı. Lakin İranda Sasanilər sülaləsinin yüksəlişi
ilə, onların düşmənçilik siyasətinin nəticəsi
olaraq, iki əsrdən bəri əldə olunan bütün
müvəffəqiyyətlər heçə endirildi".
Buna görə də, I-III əsrlərdə
(birinci mərhələ) Albaniyada xristianlığın təntənəsi
haqqında söhbət belə gedə bilməz. Xristian dini ölkədə yalnız IV əsrdə
vətəndaşlıq hüququ qazandı və bu da,
ümumiyyətlə, xristianlığın Yaxın və
Orta Şərqdə təntənəsi, eləcə də,
Roma imperiyasında qələbəsilə əlaqədardır.
Bu işdə alban şahları Arşakilərin
də rolu böyük idi”.
Onun
fikrincə, III əsrdə xristianlıq bütün
Kiçik Asiyada artıq bərqərar olmuşdu: “Oraya
yaxın vilayətlər də buna hazırlanırdı. II əsrin sonunda - III əsrin əvvəllərində
xristianlıq Osroyenada dövlət dini kimi qəbul olundu.
Roma imperiyasında isə xristianlığın
xeyirinə ilk imperator qərarı 311-ci ildə verilmişdi.
Bu qərara görə xristianlar bütpərəstliyi
rədd etdiklərinə görə bağışlanır və
üstəlik, öz dinlərinə etiqad etmək hüququ
qazanırdılar. 313-cü ildə isə Konstantin
Böyük Milan fərmanını verdi. Bu fərmanla bütün din və məzhəblərin
azadlığı təsdiq olunurdu. Fərmanın
başqa və daha böyük əhəmiyyəti ondan ibarət
idi ki, nəinki xristianlığın yaşaya bilməsinə
imkan verdi (bu hüquq hələ 311-ci il qərarında
var idi), həm də onu dövlətin himayəsi altına
aldı. F.Məmmədovanın fikrincə,
ikinci mərhələ (yunanfil) - xristianlığın
dövlət dini kimi qəbul edilməsi bütün Zaqafqaziya
ölkələrinə-Albaniya, Ermənistan və İberiyaya
aiddir. Bu dövr Maarifçi Qriqorinin
(üç ölkə üçün) və alban
şahı Urnayrın (Albaniya üçün) adı ilə
bağlıdır.
Xristianlığın ilkin mərhələsində
(VI-VII əsrlər, alban ruhaniliyi iqtisadi və siyasi cəhətdəi
hələ zəif idi. Hətta kilsə problemlərinin həllində
alban ruhaniləri aparıcı rol oynaya bilmirdilər. Kilsə kanonik qayda-qanunlarının şərtləri
şahın iştirakı ilə zadəganlar və ruhanilər
tərəfindən işlənib hazırlanırdı.
Əyanlar və şah öz möhürlərini
vurandan sonra bu sənədlər hüquqi qüvvəyə
minirdi.
Başlanğıc dövründə (IV əsr) nə qədər
ki, xristian dünyasında ideoloji birlik vardı (doqmatik
mübahisələr hələ başlanmamışdı),
alban ruhaniləri hələ tam formalaşmamışdı,
alban kilsə iyerarxik baxımdan yunan imperiya kilsəsindən
asılı vəziyyətdə idi.
Beləliklə, aydın olur ki, alban kilsəsi artıq
340-cı ildə avtokefal olmuşdur. Kilsənin
avtokefallığı ilə əlaqədar iki mövqe, iki
mülahizə mövcuddur. V.V.Bolotova
görə, Suriya-İran kilsəsi ilk iyerarxlarını Edess
kilsəsindən alaraq, avtokefal oldu və öz tarixi boyu
heç vaxt Antioxiya patriarxlığından asılı vəziyyətə
düşmədi. V.V.Bolotovun fikrincə,
Suriya-İran kilsələrinin başçılarını
öz tabeliklərində olan Suriya-İran yepiskopları təyin
edirdilər. V.V.Bolotov Suriya-İran kilsəsinin
avtokefallığının səbəbini izah etmir. Bizcə, bu, siyasi səbəblərlə
bağlıdır. Suriya-İran kilsəsinin
müstəqil İran dövlətində olması onun
azadlığını təmin edirdi. Güman
etmək olar ki, alban dövlətinin siyasi statusu ilk
iyerarxları Qədim Yerusəlim patriarxlığı tərəfindən
təyin edilən alban kilsəsinin çox erkən avtokefal
olması üçün şərait yaratmışdı”.
F.Məmmədova daha sonra qeyd edir ki, 551-ci ildən
başlayaraq, alban katolikosluğunun patriarxları
Albaniyanın, Lpinanın və Çolanın katolikosları
adını daşıyırdılar. IV əsrdə
alban kilsəsinin mərkəzi paytaxt şəhəri Qəbələ
olub, V əsrdə isə yeni salınmış paytaxta- Bərdə
şəhərinə köçüb. Kənar
qüvvələrin assimilyasiya siyasətinə qarşı
durmaq baxımından mühüm meyar olan
avtokefallığın təsdiq edilməsi işində, habelə,
dini ayinlərin möhkəmlənməsində, bütpərəst,
politeist inamların qalıqlarının məhv edilməsində,
ruhanilər üçün maddi bazanın
yaradılmasında, onların hüquqi və iqtisadi
imtiyazlarının möhkəmlənməsində,
albanların kilsə qarşısında maddi və iqtisadi təəhhüdlərinin,
təsdiq edilməsində 487-488-ci illərdə alban
şahı III Vaçaqan tərəfindən
çağırılmış Aluen qurultayının qərarları
(kanonları) böyuk rol oynayıb. Aluen kanonlarını [21 bənd]
dörd qrupa bölmək olar: 1) ruhaniliyə, kilsə xidmətçilərinin
qarşılıqlı münasibətlərinə, ruhanilərin
hüquq və vəzifələrinə aid olan kanonlar; 2)
ruhanilərlə əyanların münasibətlərini
nizamlayan kanonlar; 3) ruhanilərlə adi xristianların
münasibətlərini nizamlayan kanonlar; 4) sırf hüquqi
xarakter daşıyan kanonlar.
Kilsə hakimiyyəti kilsə-inzibati vahidləri üzrə
(yeparxiya və yepiskonluq) bölüşdürüldü. Albaniyada
yepiskopluğun ərazisi vilayətin ərazisi ilə, yəni
kilsə vahidi inzibati-ərazi vahidi ilə eyni idi. Başqa sözlə desək, vilayətin ərazisi,
həm də kilsənin ərazisi sayılırdı. Ancaq Albaniyada vilayətlərin bir çoxunda
yepiskopluq yox idi”.
V.Ömərov
deyir ki, gürcü kilsəsi kimi alban kilsəsi də doqmatik
baxımdan heç də həmişə monofizit cərəyanına
sadiq olmayıb: “Sasanilərin Zaqafqaziyada siyasi təsirinin zəifləməsi
kilsələrdə monofizitliyin hegemonluğunun süqutuna gətirib
çıxardı. VI əsrin əvvəllərində
və VII əsrdə Zaqafqaziyada Bizansın siyasi təsirinin
güclənməsi ilə əlaqədar olaraq, alban və
gürcü kilsələri diofizit cərəyanına
qoşuldular.
VIII əsrin əvvəllərində Zaqafqaziya ərəblər
tərəfindən sonra ərəblərin təzyiqi və
erməni kilsəsinin təsiri ilə alban kilsəsi diofizitlərlə
əlaqələrini kəsdi.
Beləliklə, 705-ci ildə erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd əl-Malikə (685-705) çuğulluq eləyir ki, albanlar Bizansla əlaqəyə girərək, xilafətə qarşı çıxmaq istəyirlər, elə buna görə də, diofizit məzhəbinə etiqad eləyirlər. Katolikos İlya xəlifəyə yazırdı: "Albaniyanın Bərdə taxtında əyləşmiş indiki alban katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib, öz dualarında imperatoru xatırlayır və ölkəni onun dininə inanmağa, imperatorun himayəsi altına keçməyə məcbur edir". Bundan sonra xəlifə Əbd əl-Malik ərəblərin hərbi-siyasi gücünə arxalanaraq, alban katolikosluğunu İlyaya tabe etdirdi. Bu asılılıq ona gətirib çıxardı ki, eyni hüquqa və mənsəbə malik olan din xadimlərindən biri digərinə tabe olurdu, yəni alban katolikosu əlqoymanı erməni katolikosundan qəbul edirdi. Bu isə ümumi iyerarxik qanunların pozulması demək idi.
Əli
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 12 mart.-
S.9.