Axır çərşənbə
“Çərşənbələrin sonuncusu Axır
çərşənbədir. Bu çərşənbə xalq
arasında “Axır çərşənbə”, “Torpaq çərşənbəsi”,
“Yel çərşənbəsi”, “Çərşənbə-suri”
adları ilə də tanınır. Sonuncu
çərşənbədə torpaq oyanır”, – deyən
professor Azad Nəbiyev dördüncü çərşənbə
kimi torpaq çərşənbəsini qəbul edib, onun
özəllikləri haqqında yazır ki, “Torpağın
oyanmasını ulu əcdadlarımız ən şən,
şux mərasimlər, nəğmələr, ayinlər ilə
qarşılayıb. Xalq arasında belə bir inam olub
ki, dörd ünsürdən sonuncusunun oyanması ilə Sel
(Su), Atəş, Yel və Torpaq daha böyük güc
alır, ərzin donunu dəyişir, adamları
qıtlıqdan, çətinlik və məhrumiyyətdən
qurtarmaqda özündə daha böyük qüvvə
tapır. Elə bu inamla bağlı xalq
arasında yayılmış əski bir mifoloji təsəvvürə
görə, adamların məhrumiyyət və
qıtlıqdan əziyyət çəkdikləri bir gündə
Sel (Su), Atəş, Yel Torpaq xatunun yeraltı məbədinə
qonaq gəlirlər. Burada yatmış
Torpaq xatunu oyadıb adamların aclıq və qıtlıq
çəkdiklərini ona söyləyirlər. Torpaq
xatun “Adamları fəlakətə salan özü fəlakətə
düşər”, – deyə yerindən qalxır, Sel (Su), Atəş,
Yel və Torpaq xatun əl-ələ verib:
Zəmzəm
gəldi, Atəş gəldi, Yel gəldi,
Təzə
ömür, təzə məhsul, il gəldi,
– deyə oxuya-oxuya işıqlı dünyaya
çıxırlar. Deyirlər həmin gün
elin əziz günü olan Axır çərşənbə
idi”.
Beləcə, torpağın oyanışı olan Torpaq
çərşənbəsi özlüyündə bərəkəti,
məhsul artımını simvollaşdırmaqla insanları
maddi nemətlər bolluğu ilə təmin edib, acından
ölmək təhlükəsindən qurtarmaqla xilasedici
dirilik missiyası daşıyır. Torpağın müqəddəsliyi
haqqında, həyatvericilik gücü haqqında çox
danışmaq olar. Ən əski
düşüncəni isə mifoloji qaynaqlar əks etdirir.
Həyatın, mövcudatın əsasında dörd
yaradılış ünsürünün dayandığı
göstərilir. “Yer üzünün başdan-ayağa su olması” –
ilkin su ünsürünü, suyun qurudulması (istilik mənbəyi
olan od ünsürü ilə) hesabına sudan lil və
torpağın ayrılması (yaradılması) – ilkin
başlanğıcın əsasında dayanan od və torpaq
elementlərini, yaradılış ünsürü olan
torpaqdakı canlıların və insanın dirilik tapması,
cana gəlməsi – canlanması üçün isə son nəticədə
onlara “ruh verilməsi” – hava stixiyasını
simvollaşdırır. Fərdi ünsürlər
ayrı-ayrılıqda həyat, yaşayış, dirilik
üçün nə qədər böyük funksiyanı
yerinə yetirirlərsə, həmçinin də bunların
hamısı birləşib vahid bir komponent təşkil edirlər
və bütöv canlı orqanizm kimi birlikdə canlı həyatın
əsasında dayanırlar. Ona görə
də xalq təfəkküründə bir-birlərinin
ayrılmaz tərkib hissəsi kimi götürülən bu
dörd yaradıcı həyat elementini bir-birindən təcrid
edərək, birinin rolunu azaldıb, digərinin
funksiyasını şişirtməklə
yanlışlığa yol verə bilmərik. Əgər belə düşünsək, onda dahi
Füzulinin “Meyvələrin söhbəti” əsərindəki
kimi yersiz öyünmələrdən uzağa gedə bilmərik.
Elə bu
məntiqin nəticəsidir ki, ilaxır çərşənbələrin
hər birində onların ayrı-ayrı yaradıcı
ünsürlərin adları ilə
tanınıb-adlanmalarına baxmayaraq, xalqımız mərasimi
akt olaraq bu daşıyıcı simvolların (Su, Od, Yel, Torpaq ünsürlərinin) heç
birini digərindən üstün, ya əskik tutmadan,
hamısına eyni qaydada önəm verib, ilaxır çərşənbələrin
hər birinin yaradıcı elementlərinə kompleks şəkildə
yanaşır. Bu, həm də mərasim və
ayinlərdə xalq müdrikliyinin bir göstəricisi kimi qəbul
edilməlidir. Yəni bütün çərşənbələrimizdə
od ünsürünün rəmzi olan ocaq qalanır, şamlar
yandırılır, su ünsürünün rəmzi kimi
qapı-bacalara “su aydınlıqdır” deyə parçlarda
su atılır, eləcə də yel (hava), torpaq
ünsürü ilə də bağlı digər inanclar, mərasimi
aktlar və s. yerinə yetirilir. Bütün bunlar
bir daha onu deməyə əsas verir ki, xalq ilaxır çərşənbələrin
hər birində bu yaradıcı elementləri simvolizə edən
yaradıcı qüvvələrə, hami ruhlara eyni dərəcədə
qədir-qiymət qoyur, hər bir yaradıcı ruh sahibinə
xoş gedəcək ayin və rituallar həyata keçirir.
Bu mənada prof. Azad Nəbiyevin qeyd etdiyi “Suya, Atəşə,
Yelə və Torpağa tapınmanı bütövlükdə
özündə əks etdirən Axır çərşənbə
İlaxır çərşənbələrin ən gözəli,
təntənəlisi və insanları bayrama
yaxınlaşdıran bir çərşənbə idi”
cümləsində Axır çərşənbə ilə
bağlı xüsusi vurğuladığı Suya, Atəşə,
Yelə və Torpağa tapınmanı bütövlükdə
özündə əks etdirmək xüsusiyyəti elə
bilirəm ki, ümumi olaraq digər üç çərşənbənin
mərasimi keyfiyyətlərinə də müncər (aid)
edilə bilər.
Tədqiqatçı
Xeybər Göyyallı “Novruz: genezisi, tarixi
transformasiyaları və mərasimləri” kitabında da
“Sonuncu çərşənbə sayılan torpaq çərşənbəsi
digər çərşənbələrdən fərqli
olaraq daha təntənəli keçirilir” deməklə
professor Azad Nəbiyevin yuxarıdakı fikrinə şərikli
münasibət göstərib, bu yöndəki
düşüncələrini aşağıdakı şəkildə
davam etdirir: “Axırıncı çərşənbə
özünəməxsus ayin və mərasimləri ilə digər
çərşənbələri geridə qoyur. Soyuqdan, şaxtadan olmazın əzab-əziyyətini
görmüş, məşəqqətini çəkmiş
insan qışı yola saldığına sevinir,
sevincini-şadlığını bayram səviyyəsinə
qaldırır. Bir çox regionlarda
ilaxır çərşənbənin təntənəsi
Novruzu belə üstələyir. Bu
çərşənbə mərasimləri sübh tezdən
bulağa, çaya getməklə başlayır.
İnsanlar bulaq başına, çay kənarına gələr,
oradan su götürər, suyun üstündən atlanar, dərdini,
arzusunu suya danışar və sudan dilək
diləyərlər.
Axır çərşənbənin gecə mərasimləri
də dəbdəbəli keçirilir. Tonqallar çatılır,
od üstündən tullanılır,
uşaqlar qohum-qonşuya üz tutur, evlərə torba
atılır, qız-qadınlar qulaq falına
çıxırlar. Axır çərşənbədə
evlərdə şam yandırılır, xonça düzəldilir.
El-obada camaatın gur yaşadığı yerlərdə
yumurta döyüşdürülür, digər xalq
oyunları keçirilir. İnsanlar məişətdə
və təsərrüfatlarda köklü yeniliklər edirlər.
Qız-qadınlar ev-eşikdə təmizlik
işlərinə başlayarlar. Ev-eşik
silinib-təmizlənər, yorğan-döşək gün
altına atılar, ev-eşikdə nə varsa suya çəkilər,
qapı-baca açıq qoyular, evin havası dəyişilər.
Kişilər də həyət-bacada əsaslı
işə başlayar. Bağ-bağat, həyət-bacaya əl gəzdirərlər,
səliqə-sahmana salınar. Bağ-bağatda
ağacların qol-budağı budanar, artıq nə varsa
yandırılar, ağacların dibi bellənər. Axır çərşənbədə torpağa əlahiddə
bir sevgi ilə qayğı göstərilərdi. Bağ-bağatda, əkin-biçin yerlərində
torpaq daşlardan təmizlənər, əkin
üçün yararlı yerlər əkilib-hazırlanırdı”.
Gördüyümüz
kimi, Xeybər Göyyallı axır çərşənbə
hesab etdiyi Torpaq çərşənbəsinə uyğun
olaraq burada “torpağa əlahiddə bir sevgi göstərilməsindən”
danışır, təsərrüfat həyatı ilə
bağlı görülən işlərə diqqəti
yönəldir, əkin-biçinə hazırlıq məqsədilə
torpağa qulluq edilməsi məsələlərini xüsusi
vurğulayır. Bu kimi xüsusiyyətlər torpaq çərşənbəsinin
adına uyğun tərzdə məişət
qayğılarını özündə ehtiva edir, eyni zamanda
bu cəhət digər yaradıcı ünsürlərlə
müqayisədə torpağın insanları real həyata
daha yaxından bağlayan ünsür olduğundan irəli gəldiyini
göstərir. Bəli, torpaq insanları
yaşayış üçün zəruri olan qida-ərzaq
bolluğu ilə təmin edən real-həyati varlıq
stixiyasıdır. “Torpaq deyir: öldür məni,
dirildim səni” və s. bu tipli saysız-hesabsız folklor
örnəklərimizin də məğzində
torpağın bir yaradıcı ünsür kimi insanın
yaşayışı və fəaliyyəti üçün
əsas stimulverici güc olduğunu təsdiqləyir. Hə, bütün bunlar öz yerində. Yəni
bu kimi məsələlər torpağın real həyatla,
gündəlik məişətimizlə bağlı
olduğunu göstərən faktorlardır...
Bundan başqa, Torpaq çərşənbəsində
də digər çərşənbələrdəki kimi
simvolik məzmunlu rituallar, ayinlər keçirilir ki, bunlar da
bayram ənənəsinin təbii tələbidir. Burada əsas
məsələ professor A.Nəbiyevlə tədqiqatçı
Xeybər Göyyallının üst-üstə düşən
fikir eynilikləridir. Hər iki müəllif
Torpaq çərşənbəsinin (mahiyyətcə
ilaxır çərşənbələrdən sonuncusunun)
digər çərşənbələrdən daha təntənəli
keçirilməsini xüsusi diqqətə
çatdırır. Hətta X.Göyyallı bu fikri bir az da qabardaraq öz ayin və mərasimlərinin
zənginliyi etibarilə axırıncı çərşənbənin
digər çərşənbələri geridə
qoyduğunu, bir sıra bölgələrimizdə isə
ilaxır çərşənbənin şənliyinin – təmtərağının
hələ Novruz bayramını da üstələdiyini
göstərir. Bəs buna səbəb nədir?
Bu sualı Xeybər müəllim
qışın sazağını-şaxtasını, məşəqqətini
görmüş xalqın bu ağır əziyyətlərdən
qurtardığına sevinməsi kimi mənalandırır.
Bu arqument öz yerində qüvvəsində
qalır. Ancaq bu məsələyə bir az
da aydınlıq gətirmək lazımdır. Əvvəla,
bu amili sırf torpaq ünsürü ilə əlaqələndirilən
Torpaq çərşənbəsi ilə bağlamaqla məhdudlaşdırmaq
yox, məsələnin mahiyyətinin ilaxır çərşənbələrin
sonuncusunda olması ilə – tamamlanması səbəbində
axtarmaq lazımdır. Məlumdur ki,
ayrı-ayrı tədqiqatçıların çərşənbələrin
sıra düzümündəki baxışları müxtəlifdir.
Əgər sonuncu çərşənbə
Torpaq çərşənbəsi kimi yox, Yel çərşənbəsi
olaraq qəbul edildiyi təqdirdə də bu, belə olmalı
idi. Yəni Axır çərşənbənin
özündən əvvəlki digər üç çərşənbədən
(söhbət doğruçu çərşənbələrdən
gedir) təmtəraqlı, zəngin ayin və rituallarla
müşayiət olunması faktı onun torpaq, ya hava
ünsürü ilə bağlılığından
çox, axırda keçirilməsində – yekun aktı kimi
dəyərləndirilməsi ilə əlaqədardır.
Çünki Axır çərşənbə
mahiyyət baxımından özündən əvvəlki
üç çərşənbənin ümumiləşdirilmiş
– sinkretizə olunmuş yekunlaşdırıcı şənliyidir.
Necə ki, yeddi çərşənbənin əvvəldə
gələn üçü yalançı olmaqla həmin
üç yalançıdan biri – sonuncusu simvolik olaraq qeyd
olunur, digər iki yalançını da əslində öz
içərisinə alır. Bax beləcə də digər
dörd yaradılış ünsürünü ifadə edən
dörd doğruçu çərşənbənin də
axırda gələni – Axırıncı çərşənbə
digər özündən əvvəldə gələn
üç doğruçu çərşənbənin ayin,
mərasim və etiqadlarını öz canına çəkərək
(öz içinə alaraq) həm özünün, həm də
digər çərşənbələrin
hamısının ümumilikdə elliklə bayram şənliyi
şəklində yola salınması mərasimi kimi təmtəraqla,
böyük coşqu ilə qeyd olunur. Başqa
sözlə, ilin ən sonuncu çərşənbəsi
olan Axır çərşənbə bayramı bütün
yeddi çərşənbənin hamısının –
yalançı və doğruçu çərşənbələrin
hamısının ümumilikdə yola salınması və
Novruzun qarşılanması mərasimi olduğundan da, bu
cür yüksək əhval-ruhiyyə şəraitində,
böyük izdihamla keçirilir. Bununla da
köhnə ilin yola salınması və yeni ilin (Novruzun)
qarşılanması ərəfəsi məhz ilin
axırıncı çərşənbəsinin
üstünə həvalə olunmuş olur. Axır çərşənbənin digər
çərşənbələrdən üstün
keçirilməsi və həmin çərşənbələrin
rituallarını da öz əhatə dairəsinə
alması məhz bununla əlamətdardır. Hansı
ünsürlə bağlanmasından, hansı adla
çağırılmasından asılı olmayaraq ilaxır
çərşənbələrin sonuncusunun bir ümumiləşmiş
adı var: Axır çərşənbə.
Şakir
Albalıyev,
filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 15 mart.-
S.13.