“Kosa-kosa” tamaşası
Azərbaycan
bayramlarından bəhs açarkən onları üç
qrupa ayıran professor Azad Nəbiyev yazırdı: “Qırxa
yaxın bayramı olan xalqımızın bütün
bayramlarının hamısı bizə gəlib
çatmayıb. Onların bir çox arxetipi
minilliklər ərzində itib-batıb, yeniləri ilə əvəz
olunub, bir qismi isə müxtəlif xalqların bayramları ilə
çarpazlaşıb. Tamam unudulub gedən
bayramlarımız da var, unudulmaqda olanı da. Hələlik milli bayramlarımızın
üç tipindən danışmaq mümkündür.
Birincisi, mövsüm mərasimləri, yeni əmək
həyatının başlanması, ilin fəsilləri ilə
bağlı keçirilən bayramlardır. İkincisi, məişət həyatını əks
etdirənlərdir. Üçüncü
isə dini bayramlardır. Birinci qrupa daxil
olan bayramlar əsasən Xıdır Nəbi ilə
başlayıb, gül, yaxud güləkən bayramı ilə
başa çatır. İyirmiyə qədər
bayramı əhatə edən bu bayramların ən
böyüyü Novruzdur”.
Göründüyü kimi, professor Novruzu mövsüm mərasimləri
qrupuna aid etdiyi bayramlardan ən böyüyü kimi dəyərləndirir. Yəni Novruz bayramı
öz keçirilmə əhval-ruhiyyəsinə görə
öz ehtişamlılığı, keçirilmə
arealının daha geniş olub, demək olar, dünyanı əhatə
etməklə dünyəvi mahiyyət daşıması və
s. prinsiplər baxımından xüsusilə seçilir. Bu səbəbdən
də öz əhatəsinə nəhəng bir mərasim
kompleksini alan bu möhtəşəm
bayram əzəməti qarşısında dünyanı heyrətə
salır. Elə bu məqama işarə edən
Azad müəllim başqa bir yazısında göstərir
ki, “Belə bir faktı da xatırlatmaq istərdim ki, ötən
əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində məşhur
antropoloq Tur Heyerdal Bakıya birinci dəfə gələndə
ona Qobustanda Novruz xonçası təqdim edilərkən
xonçanın önündə dizlərini yerə qoyub
“Əcəba, bu, dünyanın bəzədilmiş simvoludur,
siz nə qədim xalqsınız!” – deyə
heyrətini gizlədə bilmədi”.
Bəli, Novruz bayramı dünyanın ən qədim
xalqının dünya haqqında sistemli təsəvvürlərinin,
dünyaya obyektiv baxışlarının mərasim
formasında təzahürüdür.
Tədqiqatçı
Xeybər Göyyallının “Novruz: genezisi, tarixi
transformasiyaları və mərasimləri” adlı kitabında
Novruz bayramına orijinal elmi münasibət
işığında yanaşması diqqəti çəkir:
“İnsan zamanı, vaxtı mükəmməlcəsinə
müəyyənləşdirə bilib. İnsan oğlu əyani
şəkildə kainat və planetdə hər il
baş verən yenilənməni gördüyündən,
özünün də saflaşmasına, təmizlənməsinə
ehtiyac duyub. Kainatla və planetin
qovuşuğunda məskunlaşmış insan yerdən əvvəl
kainatda (göy üzü) baş verən dəyişiklikləri
görübdür. Bu dəyişikliyi
duyan və gözü ilə görən qədim və orta əsr
insanı kainat və təbiətə heç vaxt stabil
yanaşmayıb. Əksinə, kainat və
təbiətə həmişə dinamik bir münasibət bəsləyib.
Əcdadlarımız yaxşı dərk ediblər ki, kainat və
təbiətdə heç vaxt durğunluq ola
bilməz, ən azından durğunluq külli-kainatın məhvi
demək olardı. Novruz sistemi kainat və təbiət
qanunauyğunluqları toplusu, onların özünüidarəsinin
nümayişidir. Qədim insan kainat və
təbiət hadisələrinin sadəcə seyrçisi
olmayıb. Kainat və təbiətdə
baş verən proseslərin diqtəsi ilə dual
görüşlərə yiyələnib. Ətrafında baş verənlərin əksliklərin
vəhdətindən yarandığını görən
insan özü də işlərini dual prinsiplər əsasında
qurub. Novruz sistemi və onun prinsiplərindən
faydalanan ayin və mərasimlər kainat və təbiət
qanunauyğunluqlarına əsaslandığından, minillərdir
fəaliyyətdədir. Novruz üstqurum
xarakterli bayram deyil. O, kainat və təbiət
qanunlarına əsaslandığından bazis xarakterli bir
sistemə malikdir”.
Beləcə, tədqiqatçı haqlı olaraq Novruzun
hər hansı bir zaman nöqtəsi olduğunu, bu zamanın
kainatın qanunauyğunluqlarından
qaynaqlandığını göstərməklə əslində
fikir arxasında bayramın həm də astronomik
dünyagörüşlərdən xəbər verdiyini demək
istəyib. Eyni zamanda burada Novruzun digər xarakterik xüsusiyyətləri
ətrafında da müəllifin diqqətli və maraqlı
müşahidələri və mülahizələri
özünü büruzə verir, onun “bazis xarakterli mərasim
sistemi” olduğu əsaslandırılır.
“Novruzun əcdadlarımızın
qədim dünyəvi yaz bayramlarından biri olduğunu,
xalqımızın təbiətin oyanıb həyatverici
funksiyalarını bərpa etməsi barədəki əski
görüş və etiqadlarını özündə
yaşatdığını” qeyd edən prof. A.Nəbiyev
bayramın Azərbaycan dövləti tərəfindən beynəlxalq
aləmdə keçirilməsinə göstərdiyi təşəbbüsün
müsbət qarşılandığı faktına da
münasibət bildirir: “Bayramın YUNESKO tərəfindən
dünya xalqlarının qeyri-maddi mədəni irs
siyahısına daxil edilməsi, BMT Baş Məclisinin 21
martı “Beynəlxalq Novruz günü” elan etməsi
bayramın dünya xalqları içərisində daha
geniş yayılmasına, xalqımızın yüksək mədəni
dəyərləri ilə dünyanın tanış
olmasına öz təsirini göstərəcək. Bu isə
Novruz bayramının universal məzmununun indiki narahat
dünyada tolerantlığa, ölkələr, dövlətlər
və sivilizasiyalararası dialoqa, eləcə də Yer
üzündə sülhün qorunub saxlanılmasına və
möhkəmləndirilməsinə, Azərbaycançılığın
humanist mahiyyətinin dünyada daha geniş yayılmasına
kömək edəcəyinə ümidləri artırır.
Bütün bunlara daha yaxın zamanda nail olmaq
üçün isə insanlar arasında
anlaşılmazlıqları aradan qaldırmağa, sülhə,
həmrəyliyə və humanizmə çağıran
Novruz dəyərlərini qloballaşmaqda olan dünyaya öz
yetkin formatında, yüksək etik-estetik və əxlaqi dəyərləri
ilə birlikdə çatdırmaq gərəkdir”.
Dövlətimizin
maddi-mənəvi dəstəyi ilə hər il
böyük şənlik və coşqu içində təmtəraqla
keçirilən Novruz bayramının rəngarəng, əsrarəngiz
mərasimləri, xalq oyunları, tamaşaları zəngin mənəvi
dünyadan soraq verir. Axır çərşənbədə
və Novruz bayramında oynanılan “Kosa-kosa”
tamaşasının məzmununa diqqət yetirsək, biz burada
xalqın dualist görüşlərinin inikasını,
dünyanın əksliklərin qoşalığı
nizamı üstündə qurulduğunun mərasimi əks-sədasını
aydınca görərik. Kosanın, kosanın köməkçisi
olan ikinci bir kosanın (çox zaman köməkçi kosa əvəzinə
səhnəyə Yalançı pəhləvan da
çıxır) və Keçinin iştirak etdiyi “Kosa-kosa”
tamaşasında Kosa üzünü masqalayır,
başına şiş-papaq qoyur, geydiyi uzun ləbbadənin
altından yoğun qurşaq sarıyır, zınqırovlar
asır, çömçə götürür. Üzünə taxdığı masqadan kosalıq əlamətləri
aydın görsənir. Köməkçi Kosa
tamaşanı başlamaq üçün:
A Kosa,
Kosa, gəlsənə,
Gəlib salam versənə,
- deyərək baş Kosanı oyuna dəvət
edir, ardınca da deyir:
Boşqabı
doldursana,
Kosanı yola salsana.
Kosa ağlayardı, köməkçi onun nə
üçün ağladığının səbəbini
soruşardı. Kosa uzun səfərə gedəcəyini,
lakin bunun üçün pulu və yeməyi
olmadığını, camaatın isə ona yardım etmək
istəmədiyini söyləyərdi. Onlar
fikirləşib bir yol tapardılar. Köməkçi:
– Mən
yol tapmışam.
– Nə
yol?
– Gedim
keçini gətirim, o alar.
Kosa da razılaşır. Köməkçi
keçi cildinə girmiş bir nəfəri tutub məclisə
gətirir. Keçinin uzun saqqalı
hamının nəzərini cəlb edərdi. Kosa
keçinin saqqalından yapışıb soruşardı:
–
Keçi baba, mən gələndə sənin bu boyda
saqqalın yox idi, bunu hardan almısan?
Keçi
gülməli səslər çıxardıb cavab verər:
– Hara
getmişdim, orada uzatmışam.
Yenə də bir sıra gülməli hərəkətlərdən
sonra Kosa uzun səfərə gedəcəyini söyləyib
ona xərc toplamağı keçidən xahiş edir. Keçi
ağzına balaca bir çubuq alır, bəyirə-bəyirə
adamlara yaxınlaşır və hərənin əlinin
üstünə bir dəfə vurur. Hərə
bacardığı qədər pul və pay verir. Keçi yığdığı şeylərin
hamısını Kosaya verir. Kosa
bunları köməkçisi ilə bölüşərdi.
Keçiyə heç nə verməzdilər.
İndi də keçi ağlamağa
başlayır, uşaqlarının (balalarının) ac və
çılpaq olduğunu söyləyir. Bu
tərəfdən də məclisə mələyə-mələyə
iki keçi balası gəlir. Çox
yoxsul bir geyimdə olan keçinin balaları və keçi
özü Kosaya yalvarır. Kosa onlara
keç nə vermir.
Keçi
balalarını evə göndərib təzədən
camaatdan pay toplayardı. Kosa bunları da onun əlindən
alardı. Nəhayət, Kosa ilə
keçi dalaşardı. Kosa keçini məclisdən
çıxarıb qovardı. Kosa səfərqabağı
dincəlmək üçün ağacın altında
uzanıb yatardı. Köməkçisi
isə gəzməyə gedər, ya da başqa işlə məşğul
olardı. Onun bu hərəkətləri
gülüş doğurardı.
Keçi Kosanın köməkçisinin
başının qarışıq olmasından istifadə
edib, Kosaya yaxınlaşar və qəflətən onu vurub
öldürərdi. Camaat Kosanın ölümünü,
keçinin intiqamını alqışlayardı. Keçi yenə köməkçinin gözünə
görünmədən çıxıb gedərdi. Bundan sonra köməkçisi Kosaya
yaxınlaşar, onu oyatmağa çalışardı.
Köməkçinin ölmüş Kosanı
oyatmaq istəməsi olduqca gülməli çıxardı.
Axırda onun öldüyünü müəyyən edib:
Arşın
uzun, bez qısa,
Kəfənsiz
öldü Kosa,
– deyib onun üstünə yıxılıb
ağlayardı. Onun ağlamağı şən
gülüş doğurardı. Bundan sonra məclisə
qələbə çalmış keçi və balaları
daxil olar, belə nəğmə oxuyardılar:
Novruz-Novruz
bahara,
Güllər-güllər
nahara,
Bağçamızda
gül olsun,
Gül olsun, bülbül olsun.
Tədqiqatçıların bu tamaşa ilə
bağlı yürütdükləri mülahizələr
bundan ibarətdir ki, “burada Kosa – qışı, Keçi –
yazı tərənnüm edir, yazın qışı
öldürərək baharın qarşılanması
sevincini yaşayır. Mərasim şəklində yaranan bu
tamaşa zaman keçdikcə inkişaf etmiş, ona
ictimai-siyasi motivlər əlavə olunub”.
Bəli, Kosanın qışı simvolizə etməsi bir sıra formatlarda özünü göstərir: üzünün tüksüzlüyü – qışın çılpaqlığını formaca ifadə edirsə, “Yediyim yarma aşı, Yarısı sudur” deyib qarnına işarə etməklə də qarnının – bətninin yarısının sudan ibarət olduğunu bildirməsi də qışın qarını-suyunu bildirir. Həmçinin Kosanın pulu və yeməyi olmadığı da qış azuqəsinin qurtarmasını, “uzun səfər” isə doqquz aylıq səfəri – doqquz aydan sonra bir də dekabrda qış qiyafəsində “yeddi qat paltarla” gələcəyini göstərir. Habelə də yazın, baharın rəmzi olan keçinin səhnəyə gəlməsi, Kosa (qış) üçün pay yığması və Kosaya (və köməkçi Kosaya) verməsi də insanların demək olar, sonuncu qış ehtiyatlarını xərcləyib qışın uzun və üzücü yolunda sərf etmələrinə işarədir. Bundan başqa, tamaşanın finalında Kosanın öldürülməsinə və Kosanın köməkçisinin onun meyiti üstünə yıxılıb ağlamasına camaatın şən gülüşlə reaksiya göstərmələri də buradakı ölümün və ağlamağın simvolik səciyyə daşıdığını – qışın ölümü və onun üzərində qələbə çalmış keçinin və balalarının timsalında yazın gəlişinə sevinmələrini əks etdirir. Belə ki, bunun məntiqi davamı kimi keçinin və balalarının bu qələbə şərəfinə oxuduqları mahnının (nəğmənin) sözlərindən də – “Novruz-Novruz bahara”, yaxud “Bağçamızda gül olsun”, – deyib bahar, gül, bülbül ifadələrini işlətməklə sevinib fərəhlənmələri amili ilə də bu, təsdiqlənir.
“Həcələr, hücələr, gəldi əziz gecələr” ifadəsindəki “Əziz gecələrin gəlməsi” isə gündüzlərin uzanıb, gecələrin qısalmasına aparan yaz günəşinin gəlişinə işarə olub, uzun, üzücü, soyuq, şaxtalı qış gecələrindən qurtarıb, qısa və istiləşən “əziz gecələr”lə əvəzlənməsinə görə insanların şadlığına səbəb olduğunu göstərir. Bunun da nəticəsi tamaşanın finalı ilə – evlərdən pay yığılması hesabına birlikdə yeyib-içib şənlik keçirmələri ilə məntiqi olaraq bir-birlərini tamamlayır.
Şakir
Albalıyev
filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 19 mart.-
S.14