Azərbaycanda dini və
mədəni müxtəliflik
Hazırda Azərbaycanda ölkənin
əsas və çoxluq təşkil edən əhalisi – azərbaycanlılarla (Azərbaycan
türkləri) yanaşı,
bir sıra digər millət, xalq və etnik
azlıqlar da yaşayırlar. 1999-cu il əhalinin siyahıyaalınması
göstərdi ki, Azərbaycanda yaşayan əhalinin 90,6%-ni azərbaycanlılar, 9,4%-ni
isə milli azlıqlar və etnik qruplar, o cümlədən ləzgilər
– 2,2%, ruslar – 1,8%, talışlar
– 1,0%, avarlar – 0,6%, türklər
– 0,5%, tatarlar – 0,4%, ermənilər
– 1,5%, gürcülər – 0,2%, kürdlər – 0,2%, ukraynalılar-
0,4%, yəhudilər – 0,2% və
başqa xalqlar təşkil edir.
Ölkəmizdə milli azlıqlarn
ədəbiyyat, mədəniyyət,
dil, tarix, adət-ənənələrinin və s. qorunub saxlanmasına, inkişaf etdirilməsinə qanuni zəmin yaradılıb. Bu məqsədlə onlara müntəzəm şəkildə maliyyə
yardımları da göstərilir. Milli azlıqların
mədəni mərkəzləri
kommunal xərclər,
kirayə haqqı ödənilmədən yerlə
təmin olunublar.
Onların əlifbaları,
doğma dillərində
dərslikləri hazırlandı,
kitabların, qəzetlərin
nəşri üçün
dövlət büdcəsindən
vəsait ayrıldı,
respublika radiosunda, yerli özəl televiziyalarda və qəzetlərdə doğma
dillərində veriliş
və materiallar hazırlanmasına şərait
yaradıldı, müxtəlif
konfessiyaların hamısının
sərbəst və azad fəaliyyət göstərməsinə tam hüquqi
təminat verildi. Azərbaycan Prezidenti də bildirib ki, hər
bir Azərbaycan vətəndaşı dinindən,
dilindən, milliyətindən
aslı olmayaraq eyni hüquqlara malikdir və bu siyasət gələcəkdə də
davam edəcəkdir.
Bu gün Azərbaycan ərazisində kompakt halında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik azlıqlarla
yanaşı, sayının
azlığından və
çoxluğundan asılı
olmayaraq, həmçinin
özbəklər, qazaxlar,
litvalılar, latışlar,
moldovanlar, estonlar, qırğızlar, taciklər,
türkmənlər, abxazlar,
aqullar, buryatlar, inquşlar, darginlər, kabardinlər, komilər, qumuqlar, marilər, noqaylar, rutullar, udmurtlar, çeçenlər,
çuvaşlar, adıgeylər,
çərkəzlər, qaqauzlar,
Orta Asiya yəhudiləri, qaraçılar,
ərəblər, aysorilər,
əfqanlar, bolqarlar, macarlar, vyetnamlar, yunanlar, koreyalılar və kubalılar da yaşayır. Onların bir çoxu başqa millətlərdən
olduqları kimi, digər səmavi dinlərin də daşıyıcısıdırlar.
Hazırda dövlətin özünü
bu və digər milli azlıqlara qarşı münasibəti aşağıdakı
prinsiplərlə ölçülür:
– dövlətin ərazi bütövlüyü
və onun suverenliyi prinsiplərinə
qeyri-şərtsiz əməl
edilməsi;
– milli azlıqların
hüquq və azadlıqlarının qorunması;
– milli azlıqların
dillərinin, mədəniyyətlərinin,
məişətinin qorunmasında
dövlətin təminatı;
– ölkə Konstitusiyası,
Milli Məclisin müvafiq qanunları və prezdentin fərmanları əsasında
milli azlıqların hüqüqlarının qorunması;
Azərbaycan qanunvericiliyində milli
və dini azlıqlar
Azərbaycan demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu istiqamətindəki fəaliyyətində
milli və dini azlıqların hüquqlarının qorunmasına
xüsusi diqqət yetirir. Azərbaycan dövləti əhalisinin
çoxmillətli olmasını
özünün tarixi
nailiyyəti hesab edir və milli-mədəni
rəngarəngliyi cəmiyyətin
zənginliyinə xidmət
edən amil kimi dəyərləndirir.
Azərbaycanın qanunvericilik aktlarında
milli azlıqların hüquqlarının qorunması
ilə bağlı mühüm konkret maddələr var.
AR Prezidentinin 16 sentyabr 1992-ci
il tarixli
Fərmanı milli münasibətlər sahəsində
dövlət siyasətini
müəyyən edir.
Fərman Azərbaycan
ərazisində yaşayan
milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların
nümayəndələrinin Konstitusiyada müəyyən
edilmiş siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni hüquqlarını
və azadlıqlarını
qorumaq, onların həyata keçirilməsinə
yaxından kömək
göstərmək məqsədilə
Nazirlər Kabineti, ayrı-ayrı nazirliklər
və rayon İcra Hakimiyyətləri qarşısında
konkret vəzifələr
qoyur. AR Konstitusiyasının
“Bərabərlik hüququ”
adlanan 25-ci, 44-cü və
45-ci maddələri bu
və ya digər mənada milli azlıqların hüquqlarının qorunmasını
təmin edir.
AR Əmək Məcəlləsində
göstərilir ki, işə qəbul zamanı irqindən, milli mənsubiyyətindən
və dinə münasibətindən asılı
olmayaraq hüquqların
hər hansı şəkildə – bilavasitə
və dolayısı ilə məhdudlaşdırılmasına
yol verilmir. AR Cinayət Məcəlləsi
vətəndaşların bərabərlik
hüququnun pozulmasına
görə məsuliyyəti
müəyyən edir.
MDB ölkələri içərisində Azərbaycanın
milli azlıqların hüquqlarının qorunması
ilə bağlı qoşulduğu beynəlxalq
Konvensiyalar qanunvericilik
baxımından daha mükəmməldir. Belə ki, Azərbaycan BMT Baş Assambleyasının
1992-ci il 18 dekabr tarixində milli, etnik, dini və
dili azlıqlara mənsub şəxslərin
hüquqları ilə
bağlı qəbul etdiyi Bəyannaməyə
və Avropa Şurasının 1995-ci il
fevralın 1-də “Milli
azlıqların hüquqlarının
qorunması haqqında”
qəbul etdiyi Çərçivə Konvensiyasını
təsdiq edib. Azərbaycan
AŞ-ın Konvensiyasına
13 iyun 2000-ci ildə qoşulub.
Milli azlıqların dili və təhsili
Respublikamızda yaşayan milli azlıqların demək olar ki, hamısı
Azərbaycan dövlət
dilini və onların təqribən beşdən dördü rus dilini də
bilir. Əlbəttə ki, bu dillərə real yiyələnmək
səviyyəsi fərqlidir,
amma görünür
ki, etniklərarası
ünsiyyət üçün
kifayətdir. Avropa
Şurasının tam hüquqlu
üzvü olan Azərbaycan bu mötəbər qurumun 05
noyabr 1992-ci ildə qəbul etdiyi “Regional dillərin və ya azsaylı xalqların dillərinin Avropa Xartiyası”nın
prinsiplərini daim diqqət mərkəzində
saxlayır.
Azsaylı xalqların mədəni-maarif
inkişafı tarixində
Azərbaycanın müəyyən
təcrübəsi var. Respublikamızın
13 rayonunda yaşayan etnik qrupların uşaqlarına öz milli adət və ənənələrini,
mədəniyyətini öyrənmələri
üçün lazımi
şərait yaradılıb. Belə
ki, Quba, Qusar, İsmayıllı, Xaçmaz, Oğuz, Qəbələ rayonlarının
126 məktəbində 24670 şagird ləzgi, Lerik, Lənkəran, Astara, Masallı rayonlarının 246 məktəbində
26070 şagird talış,
Balakən, Qəbələ,
Xaçmaz, Zaqatala, Quba, Şamux rayonlarının 32 məktəbində
4748 şagird avar, udin, tat, şaxur, yəhudi, xınalıq, kürd dillərini əsasən ibtidai siniflərdə öyrənirlər.
Beləliklə, respublikanın 407 məktəbində azsaylı
xalqların və etnik qrupların 55488 nəfər uşağı
öz ana dillərini öyrənirlər.
Azsaylı xalqların dillərində
təlim aparan müəllimlər müvafiq
qaydalara uyğun olaraq vaxtaşırı ixtisasartırma kursundan keçirilirlər.
Avropa Şurası
və Azərbaycanın
Təhsil Nazirliyi hələ 2003-cü ilin mayında Bakıda “Təhsil siyasəti və milli azlıqlar”
mövzusunda seminar keçirib,
elə həmin noybarın son günlərində
isə bu məsələ ətrafında
Strasburqda AŞ-ın
iqamətgahında beynəlxalq
ekspertlərin iştirakı
ilə müzakirələr
aparılıb. Hər iki tədbirdə
ölkədəki milli
azlıqların təhsilinə
münasibət yüksək
dəyərləndirilib.
Mədəni müxtəliflik
Azərbaycanda milli və dini
azlıqlara münasibətdə
ölkənin yazılı
və elektron kütləvi informasiya vasitələri də kifayət qədər dözümlülük nümayiş
etdirir. Milli Televiziya və
Radio Şurası ölkədə
yayımlanan teleradio yayımçılarına milli
azlıqların hüquqlarına
hörmətlə yanaşmağı
tövsiyə edir.
Hazırda bir ay ərzində Azərbaycan
radiosunda talış,
kürd, ləzgi dillərində ayrı-ayrılıqda
1 saat 20 dəqiqə,
gürcü dilində
2 saat 40 dəqiqə,
erməni dilində 1 saat 30 dəqiqə, rus dilində isə 15 saat verilişlər yayımlanır.
Azərbaycan dövlət televiziyası
azsaylı xalqlardan olan rus dilində
1 ay ərzində 15 saatdan
çox xəbərlər
proqramı təqdim edir. Ölkə teleməkanında ilk dəfə olaraq, məhz İctimai Televiziyada Milli Azlıqlar üçün
Verilişlər Departamenti
yaradılıb.
Özəl kanallardan “ANS”, “Lider”,
“Azad Azərbaycan” və
“Spase”də rus dilində verilən verilişlərin həcmi
sutka ərzində verilən verilişlərin
25-30%-ni təşkil edir.
Regional telekanallarda (10 regional kanal var) rus
dilindəki verilişlərinin
həcmi 25-40% təşkil
edir. Milli azlıqların
kompakt şəkildə
yaşadığı rayonlarda
– Xaçmazda “Xaçmaz
TV”, Qubada “Xəyal TV”
və “Qütb TV”, Lənkəranda “Lənkəran
TV”, Zaqatalada “Aygün
TV” adlı yerli telekanallar fəaliyyət göstərir.
Balakən rayonunda yerli radio ilə azsaylı xalq olan avar
dilində, Xaçmaz
rayonunda isə ləzgi və tat dillərində verilişlər
yayımlanır.
Bu günlərdə Azərbaycanda keçirilən MDB və dünya dini liderlərinin tədbirləri ölkəmizin digər dinlərə və millətlərə qarşı nə qədər tolerant olduğunun göstəricisi idi. Hazırda Azərbaycanda məscidlərlə yanaşı, sinaqoqlar, kilsələr fəaliyyət göstərir. Müxtəlif dini icmaların fəaliyyəti azaddır.
Azərbaycan prezdentinin ayırdığı vəsait hesabına “İohan” kilsəsi bərpa olunub. Hazırda Azərbaycanda 400 dini icma fəaliyyət göstərir ki, onların da 350-si İslam təmayüllüdür. Bura Qafqaz və İran xalqlarının icması da daxildir. Təxminən 60 xristian və yəhudi icması var. Müstəqillik illərindən etibarən 5 gürcü, 5 rus və 1 udin pravaslav kilsəsi fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı 5 sinaqoq, 5 erməni qriqoriyan icması, malakanların 14 icması, babtistlərin 6 icması, adventistlərin 4 icması, almanların “Lüteran” kilsəsi və Roma Katolik Məbədinin fəaliyyəti bərpa olunub.
90-cı illərdə milli azlıqlar özlərinin milli-mədəni birlikləri, assosiasiyaları və ittifaqlarını yaratmağa başladılar. Bakıda və rayonlarda azsaylı xalqların milli-mədəni mərkəzləri açıldı. Milli azlıqların mədəniyyət mərkəzlərinin işini əlaqaləndirən Respubilka Şurası fəaliyyət göstərirdi. Onların arasında Talış, Kürd (Ronahi), Ləzgi (Samur), “Saxur”, Udinlərin “Orayin”, Tatların “Azəri”, Buduq, Xınalıq, Azərbaycan Slavyanlarının, Ləzgilərin Mifologiyasını Öyrənən Mədəni Mərkəzlər, Şeyx Şamil adına Avar, Rus, Azərbaycan Tatları, Məhsəti Türklərinin Vətən, Azərbaycan Yəhudiləri, Azərbaycan Gürcüləri, Beynəlxalq “İudaika”, Azərbaycan Ukraynalıları, Almanların Milli-Mədəni Cəmiyyətləri, Azərbaycan Avropa Yəhudilərinin İcması və s. var.
Bütün bunlarla yanaşı, azsaylı xalqların folkulorunun, mədəniyyətinin geniş təbilği üçün bədii özfəaliyyət kolektivlərinin repertuarının milli zəmində inkişafı üçün tədbirlər həyata keçirilir. Bu qəbilədən olan bir çox musiqi kollektivləri nəinki respubilkamızda, eyni zamanda bir çox xarici ölkələrdə də məşhurdurlar.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 29 mart.- S.13