111 il əvvəl soydaşlarımıza qarşı törədilən soyqırımı yaddaşlarda necə yaşayır?

Novruz bayramında ermənilər kəndə girib adamları qırırlar, camaat bayram aşını da yeyə bilmir

II yazı

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Fövqəladə İstintaq Komissiyasınn məlumatına görə, qanlı hadisələr – soyqırım zamanı keçmiş Şamaxı qəzasının (indiki Ağsu rayonunun) Kalva kəndindən 250 kişi, 150 qadın, 100 uşaq vəhşicəsinə öldürülüb, 2 nəfər yaralanıb. Qonşu Dilman kəndində bu göstərici daha çox olub. Beləliklə, Dilmanda 585, Xatmanda 120, Hacmanda130 nəfəri, Kalvada isə 400 nəfəri qətl ediblər. Bölgənin ən iri kəndi olan Kalvada əhalisinin sayına görə qırğınların nisbətən az olmasının səbəbi camaatın vaxtında duyuq düşüb dağlara qaçması olmuşdu. Ermənilər isə kənddən aralanan camaatı yollarda qırmış, Sulut kəndinin meşələrinədək gedib çıxmışdı. Nuru paşanın Şamaxını xılas etməsindən sonra kəndlərdə əhalinin tamamilə qırılmasının qarşısı alınmışdı.

Yuxarıda Qırxatlı Sərəki Baba piri ilə bağlı danışılan rəvayətdə mifoloji inam önə geçib, təxminən 100 il əvvəl olmuş hadisəyə müəyyən izah verilmsəinə cəhd olunub. Yəni ermənilər Sərəki piri tərəfdən Kalvaya girə bilməyiblər, inanca görə, pir imkan verməyib. Mifoloji yaddaşda indi də həmin ərazidə olan iri, hündür pir ağacları (palıd, vələs) canlı (insan kimi) təsəvvür olunur.

AMEA Folklor İnstitutunun nəşr etdiyi “Qarabağ: folklor da bir tarixdir” çoxcildliyində ermənilərin əzəli türk torpaqlarını – Qarabağı ələ keçirmək üçün hər cür fitnə-fəsada, qətl-qarətə, azğınlığa əl atması, misli görünməmiş soyqırım törətməsi ilə bağlı rəvayətləşmiş mətnlər, acı xatirələr təqdim olunub. Mətnlərdə söyləyicilərin danışıq üslubu olduğu kimi saxlanılıb. Həmin mətnlərdən birinə nəzər yetirək.

“Abdal Qasım əmisi oğlunun qisasını alır” rəvayətində deyilir: “Rəvayətə görə, Avdal Qasım çox qoçax adam oluf. Erməni-müsülman davasında ermənilər onun əmisi oğlunu öldürüllər. Sora gətirif bir axarrı-baxarrı yerdə yekə bir ağaca sarıyıllar. Meyidi ağaca bağlıyıllar ki, Avdal camahatına görk olsun, adamlar qorxsunnar. Sora da Avdal Qasıma sifariş göndərillər ki, əyər kişisənsə, iyidsənsə, gəlif meyidi apar. Avdal Qasım deyir ki, eybi yox, baxıf görəllər aparıram, ya yox. Avdal Qasım gedif yekə bir iti öldürüf, dərisini çıxardıf özünə yekə bir kürk eliyir. Gejə onu əyninə geyif yavaşcadan sürünə-sürünə ermənilərə yaxınlaşır. Baxıf görür ku, ermənilər kefdədi, yeyif içillər. Bir az gözdüyür, erməniləri yuxu aparır. Qarolçuya yaxınnaşıf çomağını onun çənəsinin altına qoyuf tüfəngi götürür. Gəlif meyidi açıf, ermənilərdən uzax bir yerə qoyuf təzdən bir də gəlir ermənilərin yanına. Avdal Qasım gəlif ermənilərin hamısını öldürüf, silahlarını da özüylə götürüf aparır. Deyilənlərə görə, bunnan sora ermənilər Avdal Qasımın qorxusunnan Avdala yaxınlaşa bilməyif”.

Mətnin məzmunundan aydın olur ki, hadisələr çağımızdan təxminən 110 il əvvəl baş verib.

Xalq arasında hazırcavablıq obrazı olan Abdal Qasımın itin dərisini əyninə geyinməsi məzhəkə yaratsa da, bu hadisənin alt qatındakı məna onu qurdla bağlı əski görüş və inamlarla bağlayır. Qurda tapınma ilə bağlı təsəvvürlərdə onun totemləşdirilməsi öndə dayanır və indi də xalqın mifoloji yaddaşında qurda ikili münasibətə baxmayaraq inancda türkü hər cür bəlalardan qoruyuculuq keyfiyyəti diqqəti çəkir. Avdal Qasımın “qarolçunun çomağını çənəsinin altına qoyuf tüfəngi götürməsi, meyidi ermənilərdən uzaq bir yerə qoyub təzdən ermənilərin yanına gəlməsi”, erməniləri öldürməsi, üstəlik silahlarını da özüylə aparması inandırıcı boyalarla təsvir olunur. Əslində mətn ötən yüzilin əvvəllərində baş vermiş hadisənin doğruluğunu, söyləyici təhkiyəsinin ustalığını sübut edir. “Erməni-müsəlman müharibəsində Abdal Qasımın fəaliyyəti” mətnində isə onun nəinki 1905, eləcə də 1918-ci ildə ermənilərlə döyüşü ilə bağlı epizodların davamlı şəkildə rəvayətləşməsi ilə rastlaşırıq.

Mətnə diqqət edək: “1905, 1918-ci ildəki erməni-müsəlman müharibəsi vaxdı Qasımın həddinnən artıx böyüh faaliyətdəri oluf. Erməni dilini çox mükəmməl bilirmiş. Bizim döyüşcülərə deyirmiş ki, gedin, filan yerdə dərədə pusquda dayanın, erməniləri mən ordan gətirəjəm. Duruf gedif erməniləri gejəykən ermənicə çağırırmış ki, müsəlmannar filan yerdən üsdüvüzə hüjum eləməh isdiyillər, gəlin, arxalarına keçəh, oları qırax. Guya ermənidi. Dururmuşdar, deməli, döyüşçülər hərrənirmişdər, həmən onun əks tərəfində də bizimkilər pusquda dayanıbmışdar. Gəlif orda, deyir, pusquya düşürmüşdər ermənilər. Çox böyüh faaliyyətdəri oluf”.

Bu motivlə biz müxtəlif məzmunlu bədii əsərlərdə və kinofilmlərdə, cizgi filmlərində də rastlaşırıq. Ancaq bu tipli yaradıcılıq nümunələri özlərinin ilkin qaynağını əslində rəvayətlərdən, nağıllardan və s. alırlar. Düşməni aldatmaq, pusquya salıb məhv etmək təbii və düzgün addım sayılır. Burada bütün parametrləriylə erməni mifoloji yaddaşdakı şəri təmsil eləyir və onun məhvi tamamilə təbii sayılır. Zaman-zaman ermənilərin təpədən-dırnağa, dişinə kimi silahlanmış, nizamlı qoşunlar şəklində xalqımıza qarşı soyqırımlar törətməsi, bu hadisələrin yaddaşlarda daşlaşması mətndən də aydın görünür.

Söyləyicinin bu həqiqətə inanması yersiz görünmür. 100 il əvvəlki dəhşətli soyqırımlar zamanı xalqımızın döyüşkən oğularının düşmənə qarşı dirənişinin tarixləşməsi, rəvayətləşməsi “Soltan bəy Andranikin dəstəsini necə mühasirəyə salır?” mətnindən aydın görünür:

I mətn

Andranik savatdı afiserrəri yığır. Laçını Allah-tala təbii qala yaradıf. Həkəri çayında körpü var, Nikolay vaxdında tikilif. Qoşun gəlif orda saxlıyır. Söz gəlif çatır Sultan bəyə. Deyir ki, məni üç gün gözdə. Üş gün gözudüyür orda. Onnar da hazır gedir də, hamısı təlim keşmiş afisserrərdi. Sultan bəy gedir atasına deyir. Deyir: – Ay bala, onnar gedəjəh Qarabağdan, ayannan bəri qıra-qıra gələjəh.

… Qardaşı Xosrov bəy Şuşanın quburnatı imiş. Buna məlumat verir. Əlli-atmış nəfər döyüşçü ordan gəlir. Orda Andranikin qoşununun arxasını kəsir, iki çayın arasında onnarı qırıllar. Orda yol versəymiş gedif nə bilim Gəncədən, Yevlaxdan bəri qıra-qıra gələjəymiş. Andranik özü qaçır, amma onun iki afisserini – biri Nejdek olur, biri Mirzəyan onnarı vurullar. Oranın adı Qannı dərə qalır.

(Qarabağ: folklor da bir tarixdir, III kitab (Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Tərtər, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər, Laçın və Şuşa rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, “Elm və təhsil”, 2012. 468 səh.)

Kiçik həcmli mətndə tarixi hadisələr qismən “yerli-yataqlı” təsvir olunur. Çünki tarixi rəvayətin məqsədi “iki çayın arasındakı” dərənin niyə “Qanlı dərə” adlanmasını izah etməkdir. Eləcə də mətndə Sultan bəyin atasının, Xosrov bəyin tədbirliliyi, xalqın soyqırımının qarşısını almaq üçün əllərindən gələni etmələri və məqsədlərinə çatmaları, sonda Andronikin qaçması rəvayətin mifoloji yaddaşı bütün çalarlarıyla yaşatdığını sübut edir.

II mətn

Xosrov bəy Şüşənin bəyi idi, Soltan bəyin qardaşı idi. Erməni Soltan bəyə deyif ki, icazə ver, keçif Şüşeyi qırım. Deyif ki, keç, amba belə keç. Həkəri çayının üsdündə dərə vardı. Ermənilər deyirdi ki, üş yüz il keçə, o çayın üsdünnən keçəndə erməninin iyi bizə gəlir. Ora elə yerdi bircə dənə yolu var, ikinci yolu yoxdu. Soltan bəy deyir: – Sizi silahnan boşdasam, camaat hamı şübhələnər. Gəlin belə bir şey eliyəh. Silahları qavaxdan keçirim getsin, qoşunuzu daldan keçirim, gedin. Orda Ağalarnan Ağammədi çağırır. Deyir: – Gəlin bura. Deyir ki, belə-belə. Deyir: – Gözəl kələk qurmusan, qoy gəlsin. Deməli, gətirif camaatı yerrəşdirir Zabuğun qəyəsinə. Silah keçif Şüşəyə sarı. Ermənini Xınzirəhdən bəri boşduyur. Gəlir Laçının çayına yerrəşəndə dalı daldan, qabağı qabaxdan kəsir, elə qoşunun topasını qırıllar. Erməni deyir: – Gör bizi nə kələknən qırdı. Oların silahı da bizə qalır.

Bu mətndə də ermənini aldatma motivi diqqəti çəkir. Erməninin Şuşanı qırmaq istəyinə Soltan bəyin tədbirli davranması, düşmənin bütün hiylələrini əvvəlcədən duyması, onu yenmək üçün bütün mümkün vasitələrdən istifadə etməsi, sonda düşməni qıraraq arzusunu gözündə qoyması rəvayətin məzmununun tarixiliklə üst-üstə düşdüyünü sübut edir. “Paqarat ermənisi” mətnində Gorusda Paqarat adlı erməninin müsurmanın (türkün- U.) qanını “çörək kimi yeməsindən”, Soltan bəyin isə bu türk cəlladını ölümlə cəzalandırması haqqında danışılır.Ötən yüzilin əvvəllərində Qarabağdakı qırğınlarla bağlı daha bir tarixi rəvayətin məzmununa diqqət yetirək.

Danışılır ki, Novruz bayramında ermənilər kəndə girib adamları qırırlar, camaat bayram aşını da yeyə bilmir: “Həylə boz atlılardı, Qılınc təpənin başındadırlar. Ədil adında bir oğlan var idi. Hansısa kəntdəniymiş. Deyirlər, onun belinə qaynar samavarı şəlliyiflər. O da qışqıra-qışqıra qaçırmış. Xalam deyir ki, biz də axşama qədər Qara qayada gizdəndih ki, qarannıx düşəndə Yazı düzüynən gedif, ordan aşıf Qarabağa gedəh. Deyir ki, uşaxların ağzını möhkəm tutmuşdux ki, birdən ağlı- yallar, ermənilər eşidər. Xalam deyir ki, Yazıdan keçəndə bir hamilə qadını ermənilər nətəər günə salmışdılarsa, adam o vəziyyəti danışa bilmir. Hamilə qadının qarnını yarıf körpəsini qırağa atmışdılar, hamısını öz gözdəriynən görüf. Xalamgil gediflər Qarabağda bir az qalıflar, iki-üç il. Qubatdıda İldırım bəy vardı. O, bizə dedi ki, qorxmuyun, daha hər şey həll olunuf, çıxın gedin yerıza, yurduza. Onnan sora, deyir, neçə gün yol gedif gəldih Hacılıya. Gəldih gördüh ki, evləri yandırıflar, uçuruflar, dağıdıflar. Xalamgilin də evləri uçuf-dağılıf. Xalamın anası varmış Xatun arvad. O, evdən çıxanda onun iki qardaşı, bir oğlu ölmüşümüş. Onun qardaşının birini erməni öldürmüşmüş.

...Meşənin içinnən durbinnən baxıf ki, ermənilər sımavar qaynadıf qız-gəlinlərin belinə şəlliyiflər. Qız-gəlinnərin, kişilərin at kimi ayaxlarını nallıyıflar. Bunun hamısın görür. Qayıdıf gələndə Xozanavar, Bayandurda qabağına kim keçirmiş əvəzin çıxırmış. O vaxdı biz deyirdik baba, bəs yazığ deyil. Deyirdi, vaxt gələjəh mənə rəhmət oxuyajaxsız ki, Muradəli kişi, Allah sənə qəni-qəni rəhmət eləsin. O gedif görmüşdü, buların xilslətin bilirdi” (Qarabağ: folklor da bir tarixdir, IV kitab (Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, “Elm və təhsil”, 2013).

Mətndə sadalanan erməni vəhşilikləri tarixilik baxımından faktdır.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 30 mart.- S.14.