Güney Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığı ilə bağlı düşüncələr

I yazı

Çağdaş dövr Güney Azərbaycan şairləri – Şəhriyar, Sahir, Savalan, Sönməz, Oxtay, Yanar, Yalqız, Biriya, H.Nitqi, H.Cəfəri, M.Hüseyni və b. poema yaradıcılığında mükəmməl bir məcaz sisteminin varlığı onların bu janrda qələmə aldığı əsərlərin daha maraqla oxunmasına və yadda qalmasına zəmin yaradır. Poemalarda ən çox işlənən məcaz növlərindən biri müxtəlif üsullarla, müxtəlif səviyyələrdə yaradılan epitetlərdir. Baş qəhrəmanların, ayrı-ayrı obrazların portret cizgilərinin yaradılmasında, onların zahiri görkəminin, daxili aləminin, xarakterinin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin açılmasında Güney şairlərinin ən çox köməyinə gələn bədii təsvir və ifadə vasitələridir. Bu poemalarda işlədilən saysız-hesabsız epitetləri onlar məhz obrazların xarakterinə uyğun olaraq seçiblər. Mənfi obrazı səciyyələndirməkdən ötrü ən kəskin, xoşagəlməz ifadələr işlətdikləri halda, “müsbət obrazlardan da ötrü səmimi, istiqanlı, mehriban ifadələri əsirgəmir, bu isə oxucunun əsəri qavramasını müəyyən istiqamətə yönəldir.”

Ədəbiyyatı obrazlı təfəkkürü ifadə edən bədii dil yaradır. Bədii dilin çox mühüm tərkib hissəsi, obrazlı desək, libası, bəzəyi isə bədii təsvir və ifadə vasitələridir. Ədəbiyyatşünaslıqda bədii təsvir vasitələri məcazlar kimi də təqdim edilir. Bədii əsəri məcazsız təsvir etmək mümkünsüzdür. Çünki dildə sözlər müxtəlif mənalarda işlənə bildiyindən təbii olaraq sözün həqiqi və məcazi mənaları meydana çıxır. Poemalara da bu cəhət xasdır. F.e.d. Rafiq Yusifoğlu irihəcmli əsərlərdə-poemalarda bədii təsvir vasitələrinin rolu, mühüm əhəmiyyəti haqqında yazır: «Poema poetik əsərlər sırasına daxil olduğundan, ondakı bədii təsvir və ifadə vasitələrindən danışmağa da ehtiyac duyulur. Hər hansı bir sənət əsərinə, abidəyə vurulan naxışlar, ornamentlər ona gözəllik gətirdiyi kimi, bədii əsəri də gözəlləşdirən epitetlər, təşbehlər, metaforalar, metonimiyalar, mübaliğələr, litotalar və s. bu kimi məcazlardır.”

Əslində bədii təsvir vasitələri sözün kəsb etdiyi məna ilə bağlıdır. Deməli, bədii təsvir vasitələrini aydın dərk etmək üçün, hər şeydən öncə, sözün həqiqi və məcazi mənalarını bilmək gərəkdir. Təbii ki, sözün həqiqi mənasından fərqli olaraq məcazi mənası onun bilavasitə daşıdığı deyil, şərti mənasıdır. Bədii ədəbiyyatda sözün məcazi mənada işlədilməsi çox əhəmiyyətlidir və əsərə emosionallıq gətirir, hadisəni, əhvalatı, danışığı poetikləşdirir, fikrin bədii təsir gücünü artırır. Məsələn, Məcid Şəbbağ Yalqız “Qanlı faciə” mənzuməsində dağıdıcı xarakterli təbiət hadisəsi olan zəlzələni divə, baş verdiyi məkanı nəfəsindən od püskürən əjdahaya, divə bənzədir, həmin müddəti isə qəmli, dəhşətli bir zaman kimi xarakterizə edir, sözün məcazi mənalarını bir-birindən orijinal bədii təsvir vasitələri-epitet, təşbeh və metafora yaradır:

Qəmli, dəhşətli zamandır!

Ölkəmizdə nə fəğandır, nə tufandır.

Əjdaha yer açıb ağzın div tək həvəsindən

Püskürür od nəfəsindən…

Gələni kamına çəkdi,

Nəfsini saldı hara, yıxdı dağıtdı, oda çəkdi,

Zəlzələ div kimi qanmır nə zamandır

Ya bura hansı məkandır?

Sözün həqiqi və məcazi mənaları – epitetlər, təşbehlər, metaforalar, metonimiyalar, simvollar və s. bütövlükdə bədii təsvir vasitələri sistemini yaradır. Güney Azərbaycanda bədii təsvir vasitələrindən zərgər dəqiqliyi ilə istifadə edən və onların köməyilə obrazlı ifadələr, ecazkar bədii təsvirlər, bənzərsiz poetik lövhələr, bədii portrerlər yaradan şairlər az deyil. Onların bədii təsvir vasitələri yaratmaq üsulları son dərəcə əlvan, rəngarəng, çoxqatlı və zəngindir. Bəzən fikrin bədii-emosional təsir gücünü artırmaq üçün real həyat hadisələrini əks etdirən misralarla yanaşı, elə misra-təşbeh, epitet, yaxud metafora işlədirlər ki, yaranmış yeni obrazlı ifadə orijinallığı ilə oxucunu həqiqətən heyrətləndirir. A.Şalıgin də bu fikirdədir: «Nitqin görümlülüyünü və emosionallığını artıran ən əhəmiyyətli vasitələrdən biri də epitetdir.“

“Epitet” - yunan sözüdür, məcazın növlərindəndir və “bir sözü qüvvətləndirmək və zənginləşdirmək, xassə vermək” üçün əsas sözə qoşulan əlavə sözdür. Daha dəqiq desək, epitet bədii təyindir və cümlədə də məhz ikinci dərəcəli cümlə üzvü-təyin rolunda çıxış edir.

Ustad Şəhriyar «Nişapurda günəş batarkən» əsərində bu əlamət və mahiyyəti epitet sözlərin vasitəsilə belə sərgiləyir:

Cəmalin elə bir şəm alışdırdı, sevgilim,

Elə şəm ki, əzəldən pərvanən idi sənin.

Ağlımın pərdəsini parçaladı məhəbbət,

Ağlım çıxdı başımdan, divanən idi sənin…

Bu parçada şair saflığı, təmizliyi, mənəvi və idraki nə varsa, hamısını sevgiyə və həyata aid edir, canlı bir epitet yaradır: «Alışan şəm, pərvanə camal“ ağlı başdan çıxaran gözəllik duyğusu və s. sevgiliyə şamil edilir, amma sevgilinin-qızın özü də təmizliyi, saflığı və gözəlliyi ilə birlikdə sevgiyə və həyata aiddir. Həmçinin «Ağlımın pərdəsini parçaladı məhəbbət», yəni „hissim-sevgim ağlıma qalib gəldi“ fikri ilə də epitetin gözəl nümunəsi təqdim edilir. Parçalamaq əsasən heyvana, bəzən də insana aid edilən əlamətdir, məhəbbət isə məcazi sözdür, hiss, duyğudur. Diqqət yetirdikdə şairin necə böyük sənətkarlıqla epitet içində əlavə bir epitet, həm də metafora yaratdığının şahidi oluruq. Bu, təbii ki, poetik tapıntıdır və bu səviyyəli uğurları da Şəhriyar kimi qüdrətli sənətkarlar qazana bilirlər:

Şeir də övlad tək canda bəslənir,

İlikdə, sümükdə, qanda bəslənir…

Sənsən başım üstə açılan səhər,

Sənsiz gündüzüm də gecəyə dönər…

Şəhriyar “Səhəndim” poemasında bu fərqi qabarıqlaşdırır, başı dumanlı, uca Səhənd dağını vüqarlı Şah dağına, kişinin qeyrəti hesab edilən papağa, elin dayağına bənzətməklə, təşbeh, həm də oxşarlığın tipik nümunəsini-epitet yaratmış, təhkiyəni daha da canlandırmışdır. Maraqlıdır ki, sanki eyni epitet sıralanmasını, amma məna fərqilə Məcid Şəbbağ Yalqızın ustad şairin “Səhəndiyyə”sinə nəzirə olaraq yazdığı “Səməndiyyə” poemasında izləyirik:

Şah bəyim!

Bal pətəyim, gül- çiçəyim, nazlı səməndim,

Saçı boynumda kəməndim!

Poetik irsində daha çox həzin lirika duyulan Həbib Sahirə bu özəlliyi qazandı-ran əsərlərini bədii təsvir və bədii ifadə vasitələri ilə böyük zövq və ustalıqla, əsl şair məharətilə bəzəməsidir. Şairin lirikasında, həmçinin poemalarında müşahidə olunan üslubi xüsusiyyətlərdən biri rəğbət bəslədiyi qəhrəmanlarını xüsusi məhəbbətlə təsvir edib, onların portretlərini səciyyələndirərkən bədii təsvir və ifadə vasitələri sistemindən sənətkarlıqla istifadə etməsidir. Ümumiyyətlə, “epitetlər müxtəlif üsullarla, müxtəlif səviyyələrdə yaradılır. Bu müxtəliflik nəticəsində insan xarakterinin daxili səciyyəsi, zahiri cizgiləri, hal-vəziyyəti öz əksini tapır”.

Sahir də “Nərgiz” poemasında mənfi və müsbət qəhrəmanların xarakterinə uyğun, əməllərinə aydınlıq gətirən epitetlər işlədir. Poemanın baş qəhrəmanı Nərgiz “uzun saçlı, gözəl sona, sarı çiçək, pəri, ceyran, zavallı qız, qanadı qırılmış quş”, hər il ayrı-ayrı ellərdən bir qız qaçıraraq özünə kəniz edən qoca xan isə “El xanı, yaşlı, başlı ağa, aslan, vicdansız, gözəl qızlar ovçusu, yolkəsən, karvansoyan, asi, qan içən, dişi düşmüş heyvan, donqar, çürük başlı qoca” kimi təqdim olunur:

Üç ildir ki, obalarda dəyərsiz,

Həm arvadam, qoca xana, həm kəniz!

Bu vicdansız, gözəl qızlar ovçusu,

Bu yolkəsən, karvan soyan, bu asi,

İndiyədək bir çox gəlin qaçırmış.

Bir çox quşun qol-qanadın o qırmış.

Göründüyü kimi, Həbib Sahir bədii-estetik vəzifələrin həllində qəhrəmanın zahiri görkəmindən bir açar kimi istifadə edir. “Bu, daha çox obraz haqqında ümumi təsəvvür yaratmaq məqsədi güdür. Şair portret təsvirlərində epitetlərin köməyi ilə obrazın xarici görkəmini onun fərdi keyfiyyətlərinin təmsilçisinə çevirir.”

Epitetlər Güney Azərbaycan şairlərinin obrazlı təfəkkürü, bədii düşüncə tərzi ilə üzvi surətdə bağlı olan mühüm bir dil vasitəsidir. Bədii təyinlər-epitetlərlə poetik donu daha da zənginləşən poema yüksək sənətkarlığın aşkara çıxarılması üçün bir meyardır. Bu meyar bir sıra görkəmli yazarların poema yaradıcılığının daha təravətli, obrazlı və təsirli olmasına zəmin yaradıb.

Böyük Səhənd də həmin sənətkarların sırasındadır. F.e.d. S.Əmirov onun sənətkarlığını yüksək qiymətləndirərək yazır: “Poetikanın elmi-nəzəri və ədəbi-estetik müddəalarına Güney ədəbiyyatında hansı səviyyədə əməl olunub?” – sualına Səhəndin “Sazımın sözü” əsərində müdrik cavablar tapmaq mümkündür.”

Ədəbiyyat-şünas-alim Ruqiyyə Qənbərqızı qeyd edir ki, «Səhəndi yetirən xalqın dərdləri də keçmişi qədər böyükdür. İki əsrə yaxındır ki, Azərbaycan xalqı və torpağı iki yerə bölünmüşdür. Şair poemasında bu tarixi müsibətdən və ədalətsizlikdən ürəkağrısı ilə danışır. Səhənd bütün həyatı, yaradıcılığı boyu Azərbaycan xalqının milli azadlığı, milli birliyi uğrunda mübarizə aparıb. Şair böyük bir həqiqəti dərk etmişdi ki, onun xalqı ancaq Sovet Azərbaycanında yaşayan qardaş və bacıları ilə birləşdiyi zaman azadlığın nə olduğunu biləcək.”

“Araz” poemasında işlətdiyi bədii təyinlər: “Azad həyat, azad dil, azad nəğmə, azad tel, azad ürək, sədəfli saz, əziz Qafqaz, mavi göylər, almaz donlu göylər, səadətli həyat, haqq söz” və s. kimi epitetlərdə Səhəndin Quzey Azərbaycanda qələbə çalmış sosializm quruluşuna, burada baş verən hadisələrə və insanlara pozitiv münasibəti və sevgisi aydın görünür. Şairin heyrət və sevinc, nifrət və narazılıq, kədər və özləm duyğularını emo-sional şəkildə ifadə etməsində köməyinə gələn epitetlərin “seçilməsi təkcə zövqə görə deyil, həm də, onunla yanaşı, fikrin tələbinə görə” həyata keçirilir. Əhməd Alovun «Ərk qalası» poemasında isə məcazlarla yanaşı, şairin fikirlərinin fəlsəfi yükü də oxucunun diqqətindən qaçmır, onu düşündürür:

Axşamdır, qaranlıq yağır göylərdən.

Qərq olmuş gəmiyə bənzəyir şəhər.

Cumur zülmətlərə o, yavaş-yavaş.

Şairin hadisələrə fəlsəfi yanaşması əsərin bədii təsir gücünü artırmaqla bərabər, oxucuda hadisələrin sonrakı gedişinə marağı artırır. Həmçinin qaranlığın göydən yağması-axşamın düşməsi və qədim Təbriz şəhərinin qərq olmuş gəmiyə bənzədilməsi orijinal təşbehlərdir. “Qərq olmuş gəmi” ifadəsi isə eyni zamanda epitetdir. Şairin qaranlığa bürünmüş şəhərin “yoxa çıxması”nı, yəni artıq gecənin öz həyatının başlandığını, onun da gecə ömrünü yaşadığını böyük ustalıqla verməsi oxucunu heyrətləndirir. Təbii ki, qaranlıq düşərkən ətrafın görünməz olması təbii haldır. Lakin belə bir halın bədii-fəlsəfi dillə xarakterizə edilməsi əsl sənətkarlıqdır.

Esmira FUAD

ədəbiyyatşünas

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 4 may.- S.14.