Azərbaycanda dini tolerantlıq: sosial-fəlsəfi təhlil

Bu gün bəşəriyyət, necə adlandırılmasından asılı olmayaraq, fərqli bir mərhələyə qədəm qoyub. Bu mərhələnin özəlliklərindən biri də ondan ibarətdir ki, son bir neçə onilliyi əhatə edən bu mərhələdə insanlar, xalqlar, dövlətlər, mədəniyyətlər və dinlər arasında mövcud olan qarşılıqlı münasibətlər keyfiyyət dəyişikliyinə uğrayıb. Daha dəqiq deyilsə, XXI əsrin mədəni kosmosu - sıxlaşmış zaman içərisində qlobal mədəni reallıq və cavabını gözləyən çağırışlar fonunda formalaşır.

Mədəniyyətlərarası münasibətlərdə bu vaxta qədər mövcud olan “mədəni hegemonluq”, üstünlük, “hakim mədəniyyət”, “biz və qeyrilər” kimi paradiqmalar ömrünü başa vurmaqdadır. Yeni düşüncə tərzinin formalaşması, düşüncə böhranının dəf edilməsi üçün isə hələ zaman lazım olacaq. Bəşəriyyətin özünü qlobal - tam kimi hiss etməsi, əsrlər boyu insanlığın arzusunda olduğu bu ideyanın gerçəkləşməsi tarixi zərurətə çevrilsə də, ona doğru irəliləmək o qədər də asan deyil.

Lakin təkzibedilməz bir həqiqət var: öz varlığını davam etdirmək üçün bəşəriyyət birgəyaşayış yollarının axtarışında ümumi tale üçün birgə məsuliyyət hissini bərabər bölüşməlidir. Bu axtarışın uğurunu isə yalnız tolerantlıq, həmrəylik, yüksək mədəniyyət, multikulturalizm təmin edə bilər. Ulu öndər Heydər Əliyev söyləyirdi: “Yüksək tolerantlıq ilk növbədə yüksək mədəniyyətin təzahürüdür”.

Məhz bu baxımdan dünyanın elm adamları, din xadimləri, siyasi liderlər bir araya gəlir, sivil birgəyaşayış prinsiplərinin bərqərar olması üçün yollar, modellər axtarırlar.

Təşkil olunan hər görüşün, konfransın amalı da mədəniyyət və sivilizasiyaların qarşılıqlı anlaşması istiqamətində səmərəli fəaliyyət yollarını aramaqdır.

Dünyada etnik münaqişələrin kəskinləşməsi, böyük regionların müharibə alovuna büründürülməsi, təkcə müxtəlif dinlərə deyil, eyni dinə mənsub insanların bir-birinə qarşı dəhşətli zorakılıq hallarının artması, ölkəsinə gələn miqrantlara qarşı avropalıların bir araya sığmazlıq hisslərinin güclənməsi şəraitində ümumi qüvvələrin səfərbər edilməsinin böyük əhəmiyyəti var. Özünü artıq tolerantlığın ideoloji mərkəzi və praktik təcəssümü kimi təsdiq etmiş Bakıda bu xarakterli görüşlərin keçirilməsi ənənə şəklini almışdır.

Müxtəlif mədəniyyətlər arasında əməkdaşlıq üçün qlobal platformanın təsis edilməsi və Azərbaycan xalqının mədəniyyətinin, tarixi ənənələrinin beynəlxalq aləmə tanıdılması məqsədilə ümumdünya mədəniyyətlərarası dialoq forumlarının Bakıda keçirilməsi dövlətin tolerantlıq prinsiplərinə verdiyi dəyərin təzahürüdür. Bu toplantılarda əldə olunan uğurlarla, nailiyyətlərlə yanaşı, bəşəriyyətin qarşılaşa biləcəyi təhlükələr, təhdidlər müzakirə olunur, onları önləyəcək vasitələr aranır.

Hələ 1971-ci ildə Kanadada rəsmi ideologiya statusu alan multikulturalizmin sonralar dünya ölkələrində sürətlə yayılması problemin bütün ölkələr üçün önəmindən xəbər verirdi. Uzun illər keçməsinə baxmayaraq, dünyada bu sahədə narahatlıq üçün yenə də əsas olduğu gerçəklikdir. Bu gün isə narahatlığa səbəb olan şərtlərin dərinləşməsi problemə daha ciddi yanaşma tələb edir.

Qloballaşmanın gerçəkliyi bundan ibarətdir ki, ən müxtəlif mədəniyyətlər bir-biri ilə daha da “sıxlaşıb” üz-üzə durmuşdur. Böyük meqapolislərdə müxtəlif din və mədəniyyətlərin daşıyıcılarının nisbəti yarıbayarını təşkil edir. Məhz belə məqamda onların qarşılıqlı dinamikasını təhlil edərkən “kultur-şok” adlandırılan mərhələni yaşamaq lazım gəlir. Hər bir cəmiyyətdə formalaşan birgəyaşayış prinsipinin əsası kimi tolerantlıq ənənəsinin dəyəri bu mərhələdə qarşıdurma və münaqişələri aradan qaldırmağın mexanizmi kimi çıxış edir.

Yaranmaqda olan qlobal mədəniyyət tipi çeşidli mədəniyyətlərin istər-istəməz reaksiya verməsini şərtləndirir, onların mahiyyətinə də, formasına da təsir edir. Sivilizasiyalararası inteqrasiyanın intensivliyi bir tərəfdən mədəni müxtəliflik amilinə yüksələn diqqəti, digər tərəfdən problemin həm də praktiki həlli mexanizmlərinin müəyyən edilməsini gündəmə gətirmişdir.

Çoxmilli, çoxdinli cəmiyyətlərdə sabitlik və ünsiyyət - bir-biri ilə son dərəcə sıx bağlı, həm də mürəkkəb münasibətlərdə olan fenomenlərdir və mədəniyyətlərin ahəngdar qarşılıqlı təsirinin təmin edilməsini nəzərdə tutur. Buna hər yerdə və hər zaman nail oluna bilinmədiyi üçün mədəniyyətlərarası münasibətlərin siyasi-ideoloji modelləri və mexanizmləri geniş müzakirələr doğurmuşdur. Bu gün dünyada 200-ə qədər dövlət, 5-7 min arası tayfa, xalq, millət mövcuddur.

Müasir dövlətlərin əksəriyyəti mürəkkəb və çoxçalarlı - etnik, dini və irqi mürəkkəbliyə malik olub, mədəni müxtəlif cəmiyyətlər hesab edilirlər. Bu, son əsrlərdə həmişə belə olub. Lakin dövlətlərin siyasi-ictimai quruluşlarından asılı olaraq ya etiraf edilib, ya da yox. Məsələn, sovetlər dövründə “vahid sovet xalqı” anlayışı olub və başqa millətlər haqda danışmaq, milli kimliyi önə çəkmək yasaq hesab edilib. Düşüncələrdə formalaşdırılan “sovet adamı” obrazı hansı millətə mənsubluğunu kölgədə qoymağa hesablanmışdı. Demokratiyanın inkişafı ilə dövlətlərin çoxçalarlı olduğu həqiqəti qəbul edildi.

Qlobal mədəni məkanda mədəni ünsiyyətin “plüralist paradiqması” kimi məlum olan “tolerantlıq, multikultur, polikultur, transkultur” yanaşmalar formalaşmışdır. Bu günə qədər müxtəlif qarşılıqlı təsir strategiyalarının irəli sürülməsinə baxmayaraq, hələ də universal inteqrasiya probleminin həlli mexanizmləri formalaşmamışdır. Ümumiləşdirmə aparılarsa, üç ssenarinin mövcudluğunu qeyd etmək olar. Bunlar: 1) qarşıdurma (toqquşma); 2) dialoq; 3) lokal mədəniyyətlərin “əriyib qarışması” istiqamətləridir.

Qeyd edilən bütün mövqelər üçün ümumilikdə səciyyəvi olan xüsusiyyət - “mədəniyyətlərin bir-birinə qarışması” təhlükəsinin mövcudluğu, qloballaşma, miqrasiya və demoqrafik dinamika proseslərinin təsiri altında “mədəni azlıqların çoxluqlara çevrilməsindən duyulan təşviş və narahatlıq” hissidir. Ölkəyə gələn miqrantların Avropanın tarixi simasını dəyişdirə biləcəyi qorxusudur. Bütün tərəflər mədəniyyətlərin “fərqliliklərinin” saxlanılması tərəfdarıdırlar.

Azərbaycan Respublikası müstəqilliyin əldə edilməsi ilə sivilizasiyaların toqquşması ideyasına qarşı özünün tarixən formalaşmış tolerantlıq modelini, dialoqun məkanı olmaq missiyasını irəli sürdü. Bu çətin, lakin şərəfli missiyanı üzərimizə götürməyi mümkün edən müqəddəm şərtlər sırasında tolerantlıq ön cərgədə durur. Bu gün xalqımız dünyada özünütəsdiq mərhələsini keçən, daha sabit və sabahından əmin olan cəmiyyətdir və təbii ki, daha çox mənəvi inkişaf və seçim imkanlarına, həm də müstəqillik kimi əvəzsiz təcrübəyə malikdir.

Qloballaşan dünyada milli-mədəni kimliyə olan çağırışlar mövcuddur və onlar könüllü seçim məsələsi deyil, bu çağırışlara konkret milli cavablar deməkdir. Bu gün milli dövlətlə “qlobal dünya dövləti” (mondializm) adlanan qeyri-bərabər güc üz-üzə durur. Çağırışların bəziləri isə bunlardır: 1. Siyasi çağırışlar - milli dövlətin tədrici olaraq zəiflədilməsi, səlahiyyətlərinin fövqəlmilli strukturlara ötürülməsi; 2. Sosial mədəni çağırışlar - milli mədəniyyətlərin etnik komponentinin qabardılması, “ekzotik” planda təqdimatı; 3. Etnosiyasi çağırışlar - inkişaf gedişində təbii olan sosial gərginlik məqamlarının informasiya və immiqrasiya siyasəti ilə sivilizasion-mədəni müstəviyə keçirilməsi; 4. Mədəni çağırışlar - mədəni hegemoniya və kosmopolit dünyagörüşün yayılması; 5. Geosiyasi çağırışlar - qloballaşma meyillərinə qarşı dura biləcək hər hansı səmərəli regional qurumların yaranmasını əngəlləmək.

Hər bir cəmiyyətin yaradıcı başlanğıcı - fəal, təşəbbüskar, dünyada gedən proseslərə həssas, eyni zamanda mədəni və tolerant şəxsiyyətdir. Rəqabətədavamlı dövlətin mövcudluğu bu cür vətəndaşdan, onun aydın məqsədlərə ünvanlanan tolerant dünyagörüşündən başlanır. Yeni yüzillikdə qloballaşma, inteqrasiya və beynəlxalq miqrasiya prosesləri çoxmilli, çoxkonfessiyalı bütün dövlətlər qarşısında multietnik əhalinin yüksək tolerantlıq səviyyəsinə nail olmaqla milli konsolidasiyanın təmin edilməsi vəzifəsini irəli sürmüşdür.

Azərbaycan tarix boyu həm bölgədə, həm də qlobal miqyasda baş verən hadisələrin gedişatına təsir edə bilən ölkələr sırasında olmuşdur. Son iki əsrdə isə onun bu yöndə fəallığı dünyanın, demək olar, bütün qitələrinə yayılmışdır. Bəşəriyyətin mədəni-mənəvi irsinə olan töhfələri ölkəmizi xüsusilə dünyada tanınan dövlətə çevirmişdir. Təbii ki, belə bir ölkədə tolerantlıq ənənələri də çox qədimdir.

Mənəvi dəyərlər güclü dövlətçiliyin əsas sütunudur. Yalnız davamlı mənəvi ənənələrə malik dövlət öz gələcəyini qurmağa, müasir dünyanın inkişaf və tərəqqi karvanına qoşulmağa qadirdir. Azərbaycan xalqının dünyada etiraf edilən zəngin milli-mənəvi irsinin himayədarı olan dövlətimiz bu irsin qorunması, inkişafı və tanıdılması yönündə örnək sayılacaq fəaliyyətini ortaya qoymuşdur. Müxtəlif mədəniyyətlər arasında əməkdaşlıq üçün qlobal platformanın təsis edilməsi və Azərbaycan xalqının tolerant mədəniyyətinin, tarixi ənənələrinin beynəlxalq aləmə tanıdılması məqsədilə Azərbaycan Respublikasında 2011-ci ildən başlayaraq hər iki ildən bir ümumdünya mədəniyyətlərarası dialoq forumları təşkil edilir.

Tolerant düşüncə tərzi cəmiyyətin tarixi inkişafının məhsulu, müxtəlif mədəniyyət və lokal insan birliklərinin birgəyaşayışının nəticəsidir. Tolerantlığın əsasını müxtəlif fəlsəfi-tarixi, mədəni-mənəvi prinsiplər təşkil edir. Tolerantlığın fəlsəfi-əxlaqi kateqoriya kimi məzmununu aşkar etmək onun əhəmiyyətini müəyyənləşdirməyə kömək edir.

Əgər tolerantlığın mənəvi qiymətləndirilməsi xeyir və ya şər mövqeyindən aparılırsa, onun siyasi qiymətləndirilməsi artıq başqa prizmadan - müəyyən sosial qrupların maraqlarına uyğun olub-olmaması baxımından həyata keçirilir. Burada yalnız gündəlik güzəran səviyyəsində insanlar arasındakı münasibətlərdə dözümlülük və ya dözümsüzlükdən söhbət getmir. Həm də ictimai həyatın bütün sahələrində (iqtisadi, sosial, siyasi, mənəvi və s.) sosial müstəvilərdə: millətlərarası, mədəniyyətlərarası, sosial qruplar, bütün rütbələrdən olan dövlət məmurları və b. arasında dözümlü münasibətlər də əhatə olunur.

Müasir dövrdə tolerantlıq probleminin daha geniş araşdırılan aspektləri sırasında tolerantlıq və intolerantlıq (dözümsüzlük), qeyri-tolerantlıq, antitolerantlıq, tolerantlığın başqa dəyərlərlə (həqiqət, əxlaq, azadlıq, mənəvi seçim və s.) bağlılığı, onun növləri və tiplərinin öyrənilməsi və s. təfərrüatlı təhlilləri qeyd etmək olar.

Cavid

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 6 may.- S.13.