Azərbaycanda dini
tolerantlıq: sosial-fəlsəfi
təhlil
(əvvəli ötən sayımızda,
II yazı)
Müxtəlif sosial, mədəni, iqtisadi, demoqrafik və s. göstəricilərin,
xüsusilə də təhsil və tərbiyə sahəsində
tolerantlığın formalaşması,
şəxsiyyətin sosiallaşması
prosesində tolerantlığın
formalaşmasına təsir
edən amillər sosioloq və psixoloqlar tərəfindən
geniş tədqiq olunur. Tolerantlığın elmi-nəzəri konsepsiya kimi formalaşdırılması və
praktiki reallaşdırılması
istiqamətində dünyanın,
demək olar ki, bütün inkişaf etmiş ölkələrində mərkəzlər,
institutlar təsis edilmişdir.
Tolerantlıq və “multikulturalizm” - mədəni müxtəliflik
anlayışları çox
yaxın mənalı,
sıx bağlı təsir bağışlasa
da, eyniyyət təşkil etmir. Əlbəttə, etnik-milli birgəyaşam və ünsiyyət ənənələri qısa
müddətdə, birdən-birə
formalaşmır. Tolerantlığın formalaşması mürəkkəb
fenomen kimi hər yeni gələn
nəsillə sıfırdan
başlayır. Əsrlər boyu davam edən,
ənənəviləşən, qərarlaşan ünsiyyət
formaları tədricən
cəmiyyətdə stabil
sosial normalar, əxlaqi və estetik meyarlar sistemi yaradır və düşüncə
tərzinin özünə
də təsir edir.
Tolerantlıq anlayışının ictimai-fəlsəfi
fikir tarixində təhlilinin ən ümumi istiqamətlərini
qısa xatırlamaq yerinə düşərdi. Fəlsəfi baxımdan tolerantlıq dedikdə, müxtəliflik
və fərqlərin
qəbul edilməsi, onlara hörmət və rəğbət nəzərdə tutulur.
Tolerantlıq həm də
başqalarının hüquqlarını
tanımaq, fərqli düşüncə tərzinə
malik olduğunu anlamaq əsasında münaqişə və ziddiyyətlərin həlli
imkanlarının axtarılmasını
təmin edən əxlaqi imperativ, maksimadır. Çox
hallarda tolerantlıq deyəndə, özgəsinin
qüsurlarını güzəştə
getmək, nəyə
isə dözümlü
olaraq barış yolunu tutmaq, başqa fikrin mövcudluğunu obyektiv fakt kimi qəbul
etmək və s. başa düşülür.
Tolerantlıq həm psixoloji, həm sosioloji, həm də kulturoloji məna və məzmun kəsb edir, mütləq qarşılıqlı
ünsiyyət və əlaqələrdə özünü
büruzə verir. Digər tərəfdən,
hələlik bitkin tolerantlıq nəzəriyyəsinin
formalaşmasından söhbət
gedə bilməz.
Nə Qərb elmində, nə də qeyri-Qərb məkanında
hələlik tolerantlığın
mənəvi-əxlaqi dəyər
kimi statusu və rolu aydın
müəyyənləşdirilməmişdir.
Tolerantlıq cəmiyyətdə və
mədəniyyətlər arasında
dialoq və sülhün yaranması mexanizmidir. Tolerantlıq mexanizmlərinin formalaşması
və reallaşması
mürəkkəb bir
proses olub, nəinki bütün XXI əsr boyu, hətta əsrlərlə
davam edəcəkdir. Bu sahədə müxtəlif
ölkələrin təcrübəsi,
tolerantlıq ənənələri
əvəzi olmayan dəyər kimi öyrənilməlidir. Bu baxımdan ölkəmizdə
mövcud olan azərbaycançılığın birləşdirdiyi tolerantlıq
ənənəsi mükəmməl
model axtarışları aspektində
böyük əhəmiyyətə
malikdir.
Bu gün Avropa ölkələrinin üzləşdiyi
problemlər ölkəmiz
üçün səciyyəvi
deyil. Azərbaycan bir çox
ölkələr kimi
“immiqrant dövlət”
deyil. Azərbaycanda etnoslar və
konfessiyalararası tolerantlıq
ənənəsi “miqrantlara
olan ehtiyac” üzərində deyil, tarixən formalaşdığı
üçün dərin
köklərə malikdir
və bütün xalqların tarixi yaddaşı kimi təmələ əsaslanır.
Bir neçə
əsrlik yaşı olan “immiqrant” dövlətlərin böhran
yaşayan tolerantlıq
modellərinə Azərbaycanın
çoxəsrlik təcrübəsinin
öyrənilməsi yeni
nəfəs verə bilər.
Multikulturalizmin də təməl prinsiplərindən biri kimi məhz tolerantlıq çıxış
edir və bu zaman başqa
mədəniyyətlərə biganəlik deyil, onlara həssaslıq, onları olduğu kimi anlamaq formasında
təzahür edir. Adətən, multikulturalizm tolerantlıq
səviyyəsinin yüksəlməsinə
olan töhfəsi ilə gərəkli hesab edilir.
Proseslərin təhlili nə göstərir? Multikulturalizm siyasətinin böhran yaşadığı ölkələr Şərqi Avropa və keçmiş SSRİ məkanı da daxil olmaqla, başlıca olaraq Avratlantik sivilizasiya dövlətləridir. Miqrasiya faktoru əsas amillərdən hesab edildiyi üçün prosesin yalnız siyasi deyil, həm də iqtisadi müqəddəm şərtlər yaratdığını qeyd etmək lazımdır. Bu gün çoxsaylı ölkələrdə demokratiya müxtəliflik və vəhdət formuluna əsaslanır. Lakin günlərin bir günü buna qarşı bir ideya ortaya çıxır və bu formul şübhə altına alınır və deyilir ki, hamı eyni olmalıdır.
Avropanı ümumiyyətlə Avropa edən xalqların müxtəlifliyi olmuşdur. Bu olmadan təsəvvür belə etmək olmaz ki, Avropa əvvəllər necə olub və indi necədir. Multikulturalizm müəyyən mənada bütün müasir cəmiyyətlərin çoxçalarlığını ifadə etmək üçün tətbiq edilən anlayışdır. Bu, geriyə dönüşü olmayan labüd prosesdir. Qloballaşma və multikulturalizmin ən çox üz-üzə gəldiyi məqam milli-mədəni identikliyin qorunub saxlanması məsələsidir. Tarixi-siyasi irs, etnik köklər, ənənə, yaddaş, dil, din və s. kollektiv yaddaşda milli-mədəni birliyin təcəssümü olan bu amillərdən insanın mədəni identikliyi formalaşır. Çoxşaxəli mənbələrdən olan təsirlər müasir insanın “multiidentiklik” şəraitində yaşayaraq “kimliyini” seçim etməsini çətinləşdirir və “identiklik vakuumunu” formalaşdırır. Multi - “çoxçalarlı, çeşidli” deməkdir. Lakin bəzən onun “müxtəlifliklərin mexaniki cəmi” kimi anlamı üstünlük təşkil edir və bu, yolverilməzdir. Belə halda mövcud ənənələrin yalnız muzey eksponatı kimi qorunması olsa da, onların ümumi yeni mədəniyyət kosmosunun formalaşmasında canlı iştirakı, dialoqu və inkişafı mövcud olmur.
Yaşanılan dövr müxtəlif mədəniyyətlərə mənsub olan insanları ünsiyyət və identiklik seçimi qarşısında qoyur. Bu seçimə alternativ yoxdur. Babil qülləsi haqda rəvayəti xatırlayaq. Multikulturalizm unikal, çeşidli fərqliliklərə rəğbət və hörməti nəzərdə tutmaqla yanaşı, universallıq axtarışlarından da imtina etmir. Belə də demək olar ki, multikulturalizm nöqteyi-nəzərindən mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi subordinasiya vasitəsilə deyil, koordinasiya vasitəsilə baş tutur. Ən ümumi şəkildə multikulturalizm mədəni plüralizmin dəyər kimi qəbul edilməsini və buna görə də etnik, dini və mədəni azlıqlara dövlətin bərabər sosial status təmin etməsini nəzərdə tutan nöqteyi-nəzərdir.
Multikulturalizm ilkin mənada hər kəsin öz identikliyinə malik olmaq haqqıdır. Bəziləri deyir ki, multikulturalizm fərqlilikləri mütləqləşdirir, digərlərinə görə, əksinə, multikulturalizm şoxşaxəli identikliyi nəzərdə tutur. Avropalıların “özgələrə” qarşı olan komplekslərinin aradan qaldırılmasına yönəlmiş multikulturalizm İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı onilliklərdə gündəmə gəlmişdir. Avropada bu siyasətin yarım əsrdən bir qədər çox yaşı olmasına baxmayaraq, onun nəticələri göz önündədir. Multikulturalizm ideyalarının və siyasətinin təbliğində tolerantlığın aqressiv təbliği mütləq atribut kimi seçilir.
“Multikulturalizmin iflası
ideyası nədən qaynaqlanır?” sualına iki cavab var:
1. Miqrant probleminin
həlli və islam aləmi
ilə münasibətlərin
tənzimlənməsi problemi;
2. Qərbdə və Avropada
baş qaldıran bir tərəfdən qiyamçı və ekstremist meyillərin, digər tərəfdən
isə, radikal millətçiliyin və
ksenofobiyanın baş
qaldırması; mədəni
kimliklərin metamorfoza
uğramasını başlıca
olaraq üçüncü
ölkələrdən emiqrasiya
faktoru şərtləndirir.
Azərbaycanda mədəniyyətlərarası münasibət modelinin özəlliyindən və
örnək xüsusiyyətlərindən
danışarkən üç
arqument əsas kimi diqqəti cəlb edir: 1. Azərbaycanda polietnik və polikonfessional cəmiyyətin tarixən
formalaşmış və
əsrlərin sınağından
çıxmış obyektiv
təcrübəsi mövcuddur.
Azərbaycanda heç vaxt
etnik-dini zəmində
qarşıdurma olmamışdır.
2. Müstəqillik dövründə
ölkəmizdə tolerantlıq
və dialoq ənənələrinin keyfiyyət
mərhələsinə yüksəlməsi,
gerçək uğurlar
göz önündədir.
3. Azərbaycanda mədəniyyətlərarası
münasibətlərdə hər bir mədəni
birliyin obyektiv təbii haqqı və özünüreallaşdırma
ehtiyaclarına dövlət
qayğısı siyasəti
mövcuddur. Azərbaycançılıq bu mövqeyin
cilalanmış çıxış
nöqtəsini təşkil
edir.
Müxtəliflik və vəhdətin həqiqi fəlsəfəsi
dialoq və tolerantlıq, azərbaycançılıq
fəlsəfəsidir. Belə dinamik
modeldə mədəniyyətlərin
mozaikasında hər bir element “donmuş eksponat” vəziyyətində
deyil, canlı “çələng” kimi dialoqdadır, inkişaf və sintezdədir. Multikulturalizm yalnız ideologiya və siyasət müstəvisində
qəbul edilərsə,
mükəmməl ola bilməz. Onun təkmil model olması üçün
tarixən formalaşan,
neçə-neçə xalqların
yaddaşında həkk
olunan mədəni birgəyaşayış modelinin
artıq “genetik” səviyyədə oturması,
ünsiyyət və tolerantlıq mədəniyyətinin
ənənəyə çevrilməsi
lazımdır. Azərbaycan modelində
bu var.
Məhz bu anlamda Azərbaycanın
tolerantlıq modeli, azərbaycançılıq multikulturalizmdən,
şübhəsiz ki,
daha üstündür. Multikulturalizm Azərbaycan kimi Şərqin və Qərbin qovşağında
yerləşən ölkələrin
çoxəsrlik təcrübəsindən
bəhrələnə bilər.
Avropa liderləri multikulturalizmin
hazırkı formada böhran yaşadığını,
şəxsiyyət azadlığına
zərərli olduğunu,
onun: “dözümsüzlüyə
dözümlülük” kimi
ağır nəticələrə
gətirib çıxardığını
hesab edirlər. Konkret ölkənin siyasi liderindən sitat: “Buraya gələnlər xalqın
bir hissəsi olmalıdır, əgər
bunu istəmirsə, o
zaman burada ona yer yoxdur”,
- deyə bəyanatlar
vermişdir.
Xatırlatmaq istərdik ki, ölkəmizin işğala
məruz qalmasına və 1 milyon insanın didərgin həyatı yaşamasına
rəğmən Azərbaycan
dövlətinin rəsmi
mövqeyi heç bir zaman belə
kəskin səslənməmiş,
“Azərbaycan xalqının
bir hissəsi olmaq istəməyənlərə
Azərbaycanda yer yoxdur” deməmişik. Biz bu gün də
onlara ən yüksək muxtariyyət
verilməsinin tərəfdarıyıq.
Budur millətlərarası inteqrasiyanın,
tolerantlığın və
dialoqun Azərbaycan modeli. Azərbaycançılığın mahiyyəti bundan
ibarətdir və inteqrasiya modellərinin böhran yaşadığı
dünyada bu modelin alternativi yoxdur.
Çoxçalarlı cəmiyyətlərdə etnik-milli
münasibətlərin yollarını
arayan Avropada bu gün intensiv
müzakirə edilən
tolerantlıq məsələləri
Azərbaycanda dövlətçilik
tarixi və ənənələrimiz tərəfindən
həll edilib desək, yanılmarıq. Əgər dünya
yeni modellər axtarırsa, Azərbaycanda
onlar artıq çoxdan mövcuddur.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 7 may.- S.13