“Dədə Qorqud” dastanında şəxs adları

Antroponimlərin mənşəyini bədii əsərlərdə və bu əsərlərdə adı çəkilən qədim sakinlərin adlarında axtarmaq da maraqlı araşdırmalara gətirib çıxarır. Bu baxımdan “Dədə Qorqud” dastanında xalqımızın yaşayış tərzi, məişəti, soykökü ilə bağlı olan şəxs adları maraq doğurur.

Xalqımızın etnogeni ilə bağlı oğuz tayfalarının soykökünə işıq salan antroponimlərdən bir qrupu da “Dədə Qorqud”da mövcuddur. Xalq yazıçısı Anarın qeyd etdiyi kimi, “Dədə Qorqud dünyası bu gün yalnız qədim mətnlərdə, yazılı abidələrdə, milli mədəniyyət yadigarlarında qalmış bir dünya deyil, o yaşarı bir dünyadır və Azərbaycanımızın müxtəlif guşələrində “tərəkəmə”, “ayrım” köçəri məişətində Dədə Qorqud ruhu, Dədə Qorqud ab-havası, Dədə Qorqud dili bu gün də yaşamaqdadır. “Kitabi-Dədə Qorqud” bütünlüklə Azərbaycan xalqının, dilimizin, torpağımızın abidəsidir”.

Bu cəhətdən “Dədə Qorqud” dastanındakı şəxs adları maraq doğurur ki, bu məqalədə dastanda rast gəldiyimiz bir sıra şəxs adları ilə bağlı mülahizələrimizi bildirmək istəyirik. Dastandakı şəxs adlarına nəzər salsaq, təxminən aşağıdakı siyahı alınar: Dədə Qorqud, Qazan xan, Dirsə xan, Bayandur, Baybecan, Baybura, Banu Çiçək, Burla xatın, Səlcan xatın, Qaraca (Qaraçuq) Çoban, Bəkil, İmran, Uruz, Bamsı Beyrək, Buğac, Dəli Domrul, Dondar, Qaragünə, Yeynək, Qanlu Qoca, Qutlu Məlik, Şöklü Məlik, Aslan Məlik, Sandal Məlik, Qonur Qoca və s. Biz bu yazıda Dədə Qorqud, Qazan, Oğuz xan, Qaraca (Qaraçuq) Çoban, Banu Çiçək, Dondar obrazlarının adları ilə bağlı mülahizələrimizi bildirmək istəyirik.

Qeyd etmək lazımdır ki, “Dədə Qorqud” boylarının yaranma tarixini, oğuz qəhrəmanlarının soykökünü araşdırmaq bir sıra tədqiqatçıları məşğul edib, onların içərisində doğru elmi nəticələrə gələnlər də çoxdur. Əvvəla, abidənin müdrik qəhrəmanı Dədə Qorqud haqqında. Bu adın birinci tərəfini təşkil edən “dədə” sözü Azərbaycan ərazisində “ata” sözü əvəzində işlənib. Təsadüfi deyil ki, bir sıra türkdilli xalqlar bu dastanı “Qorqud Ata” adlandırırlar. Klassik poeziyamızda bir çox şeirlərdə “dədə” sözü işlənib:

Qaibədən dəlil göründün,

Dədəm, xoş gəldin, xoş gəldin.

(Şah İsmayıl Xətai)

Bir ocaqdı, hədyan demə təndirə,

Dədən çox yeyibdi, söymə pendirə.

(Aşıq Ələsgər)

Müasir poeziyamızda B.Vahabzadədən, Ə.Vahiddən gətirdiyimiz aşağıdakı misralardan da aydın olur ki, dilimizdə ata sözünü əvəz edən dədə sözü var:

O elə baxır ki,

Guya borcu var.

Onun dədəsinə mənim dədəmin.

(Bəxtiyar Vahabzadə)

Məhv oldum özüm, il də yavuqlaşdı, dədəm vay!

Düşdüm nə yaman dərdə, dilim çaşdı, dədəm vay!

(Əliağa Vahid)

Müasir Azərbaycan kəndlərinin bir çoxunda hal-hazırda da “ata”sözünü ifadə “dədə” sözü işlənməkdədir. Canlı danışıq dilində “Dədəm oğlu qardaşım” (Gədəbəy rayonu) ifadəsinin işlənməsi də fikrimizi bir daha aydınlaşdırır. Eyni zamanda respublikamızın Ağsu, Xaçmaz, Füzuli və başqa rayonlarında Dədəli kəndlərinin mövcudluğu “dədə” sözünü bir daha bizim söykökümüzə bağlayır. Dədə Qorqud sözünün ikinci tərəfi Qorqud haqqında maraqlı araşdırmalar aparmış prof. Mirəli Seyidov göstərir ki, bu sözün mənşəyi haqqında bir çox türkoloqlar, o sıradan V.V.Bartold, F.Köprülü, A.N.Samoyloviç, O.Ş.Gökyay, M.Ergin, Abdulqadir İnan, Giziroğlu, V.M.Jirmunski, H.Araslı, M.H.Təhmasib, Ə.Dəmirçizadə və başqaları fikir söyləyib, ciddi elmi araşdırmalar aparıblar və onun oğuz qəbiləsindən olduğunu qeyd ediblər.

M.Seyidov “Qorqut” sözünün iki tərkib hissədən – “qor” və “qut” sözlərinlən ibarət olduğunu göstərir və “Qut” sözünün “xoşbəxtlik, bəxt, bərəkət, tale, ruh” mənasında olduğunu qeyd edir.

“Qut” sözü indi canlı danışıq dilində də işlənməkdədir (Matım-qutum qurudu, ifadəsinin bir tərəfində işlənir) yəni mat-məətəl qaldım, ruhum qurudu. M.Seyidov qor sözünü “maya”, “od”, “küllə üstü örtül¬müş od” kimi mənalandırır. Hazırda bu söz dilimizdə “kül içində qor” şəklində, yəni “kül içində qalan od” mənasında işlədilir. Qorqud sözü də müasir Azərbaycaq dilində işlənməkdədir. Azərbaycanın bir sıra kəndlərində qovrulmuş buğdaya “qovurqa”, döyülüb un halına salınmasına isə qorqut deyirlər. Yəni qorda-odda qovrulan. Ehtimal ki, qorqut sözü bərəkət, ruzi ilə bağlı işlənmiş antroponimdir. Dədə Qorqud – ruzi verən, bərəkət gətirən, şənlik gətirən, ruzili ata mənasını daşıyıb. Dastanda Dədə Qorqudun fəaliyyəti də bu fikri təsdiqləyir.

Prof. M.Seyidov yazır: “Qazanı türkdilli xalqların, o sıradan azərbaycanlıların həyata, kainata baxışı yaradıb, sonra da o, Qorqud boylarına gəlib, yenilənib”. Bununla da müəllif onun kitabi “Dədə Qorqud”dan daha əvvəl xalq arasında əski bir şəxsiyyət kimi yaşadığını demək istəyib. O, Qazan sözünün bir tərəfi olan “qaz”, “qas” sözünün ucalığı, yüksəkliyi bildirdiyini göstərir. Qafqaz haqqında aparılmış tədqiqatlarda qaz, qas sözünün “ucalıq, yüksəlik” mənasını bildirdiyi göstərilir. Demək, oğuzların baş qəhrəmanı olan Qazan xan adı ululuqla, yüksəkliklə, böyüklüklə bağlıdır.

İbadət Rüstəmov “Dədə Qorqud”da insan gözəlliyi” adlı kitabında isə Qazan sözünə öz rəşadətinə, qeyrətinə görə ad qazanmaq kimi məntiqi məna verir. Hal-hazırda dilimizdə ad qazanmaq sözünün mövcudluğu qazan sözünü dilimizlə doğmalaşdırır. Azərbaycan ərazisində Qazanla bağlı bir sıra tarixi toponimik adların Qazan antroponiminin xalqımızın soykökü ilə bağlılığını bir daha aşkarlayır. Məsələn: Qazan köşkü – Cəlilabadda uca dağ başında əski bir tikilinin izləri. Qazangöl – Girdiman çayı hövzəsində. Qazandağ – Gəncə tərəflərdə. Qazanbulaq qəsəbəsi – Goranboy rayonu. Qazangöl düzü – Tovuz rayonunda Kürün sol sahilində.

Qazançı kəndi – Culfa ərazisində. Qazanlı – Yevlax rayonunun Bozdağ sisiləsinin zirvəsi.

Hər iki halda Qazan sözü öz mənşəyinə görə Azərbaycanla bağlanır. Prof Əbdüləzəl Dəmirçizadə yazır: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən bir sıra yer adları eyni zamanda tayfa və xalq mənasında işlənib. Bəzən də bunun əksinə olaraq el, tayfa adları yerinə görə həmin adla tanınan elin və ya tayfanın yaşadığı ərazini bildirən ad kimi də işlənib. Bununla belə, bu dastanda bir sıra el və ya tayfa adları daha çox və ya ancaq əsas mənasında (el, tayfa kimi) işlənib. Belə adlardan xüsusilə aşağıdakıları qeyd etək olar: “Bayat, Oğuz, Qıpcaq, Səncuq, Tatar, Üç-oq, Boz-oq, Rum, Başı açuq tatyan (Didyan), Tat…”

Biz burada yalnız “oğuz” sözünün üzərində dayanmaq istəyirik. Dastanın tədqiqatçılarından Şamil Cəmşidov oğuz qəhrəmanları haqqında yazır: “Onların vətəni, yerləşdiyi sahə “Oğuz”, “İç Oğuz”, “Daş Oğuz”, yaxud “Oğuz elləri” şəklində göstərilir. Adı çəkilən başqa sərhəd xaricindəki yerlərə onlar təsadüfi olaraq düşürlər, ya ova çıxırlar, yaxud təsadüfi bir döyüşə düşürlərsə də, onlar yenə qayıdıb Oğuza gəlirlər”. Tədqiqatçı dastanda oğuzun 3 mənada işləndiyini göstərir.

1. Oğuz el-oba mənasında (məsələn: “Oğuz bir gün yaylağa köçdü”);

2. Oğuz “türkmən” sözü kimi xalqın adını bildirir (məsələn, “Oğuzun arsızı türkmənin dəlisinə bənzər”);

3. Oğuz hökmdarın adıdır, şəxs adıdır (məsələn, “Oğuz xanın ilxıçısı gəlib xəbər gətirdi”);

4. Oğuz yer adıdır (məsələn, …İç oğuz, Daş oğuz bəylərin üstünə yığnaq etdi.

Göründüyü kimi, oğuz sözü bütün mənalarında bizim torpağımızla, etnogenimizlə bağlıdır. “Oğuznamə” adlı atalar sözü və zərbi-məsəl toplusunun mövcudluğu da bunu bir daha təsdiqləyir. Dastanın maraqlı surətlərindən Qaraca Çoban və ya Qaracuq Çoban haqqında. Əvvəla, Qaraca, Qaracuq da dilimizdə doğma sözlərdir. Bəlkə də Qaraca sözü get-gedə dəyişilərək Qaraca, Qaracuq şəklinə və ya Qaracuq sözü Qaraca şəklinə düşüb. Bəs onda bu antroponim necə adlanmalıdır? Dastanın tədqiqatçılarından Ş.Cəmşidov bu fikirdədir ki, bu surət Qaraçuq Çoban şəklində yazılmalıdır. Suat Hezarçı və Aydın Oy kimi türk araşdırıcılarının və rus alimi V.İ.Kurılevin də bu surətin adını “Qaracuq Çoban” şəklində yazdıqlarını göstərir.

Ş.Cəmşidov bu fikrini Azərbaycanda olan Qaracuq dağı ərazisində yaşayan yerli əhalinin Qaracuq Çobanla bağlı olaraq çoxlu toponim əlamətlərlə əlaqələndirir. “Xalq igidliyinə və qəhrəmanlığına Qaraçuq dağının adı ilə əfsanələr düzəltdiyi bu xariqüladə qəhrəman olsun ki, əslində Qaraçuqlu kimi …Yerli əhalinin Qaraçuq dağı ərazisində göstərdiyi toponimik əlamətlərdən “Qaraçuq Çobanın qoyun arxacı”, “Qaraçuq Çobanın köç yolu”, “Qaraçuq Çobanın sapand daşları” və nəhayət, Qaraçuq Çobanın altı hissədən ibarət nəhəng “qəbri” diqqəti cəlb edir”.

Ş.Cəmşidov yazır: “Xalq igidliyinə və qəhrəmanlığına görə adına Qaracuq dağının adı ilə əfsanələr düzəltdiyi və xariqüladə qəhrəman olsun ki, Qaracuqlu imiş. Yerli əhalinin Qaraçuq dağı ərazisində göstərdiyi toponimik əlamətlərdən “Qaraçuq Çobanın qoyun arxacı”, “Qaraçuq Çobanın köç yolu”, “Qaraçuq Çobanın sapand daşları” və nəyahət, Qaraçuq Çobanın altı hissədən ibarət nəhəng qəbri” diqqəti cəlb edir”.

“Qaraçuq”, “Qaraca dağ” sözlərindəki “qara” sözü dilimizə çox doğmadır. Kiçik dağa xalq Qaraca dağ deyə bilər və get-gedə Qaraca sözü Qaracıq-Qaracuq şəklinə düşə bilər. Azərbaycanın bir çox rayonlarında (Gədəbəy), hətta Bakı yaxınlığında “Qaradağ” adlanan yerlər mövcuddur.

Bir neçə kəlmə də Banu Çiçək haqqında: “Dədə Qorqud” dastanlarında qızlar banu, qadınlar isə xanım, xatın kimi qeyd olunur. Banu, xatın, xanım sözləri dilimizdə işlək sözdür. Hal-hazırda xanım sözü ilə yanaşı xanım-xatın ifadəsinin də işlənməsi bu sözün xanım sözü mənasını ifadə etdiyini göstərir. “Banu” sözü Azərbaycan qadınlarına verilən adlarda, qız sözünü əvəz edərək işlənib. Məhin Banu, Xurşud Banu, Ünbül Banu adındakı “banu” qız sözünü əvəz edir. Banu, çiçək sözü də Azərbaycan qızlarına verilən adla əlaqədardır. Xalq ən zərif çiçək və gül adlarını qızlarına verib.

“Dondar” toponimi haqqında. “Dədə Qoqud” dastanlarda “don” sözü paltar, geyim mənasında işlənib, məsələn: “Atdan düşüb tacir donu geyindilər”. “Ağ donuma kir əyləndi səninçün” və s.

Hal-hazırda Azərbaycanın bir çox yerlərində, o cümlədən Tovuz, Qubadlı və başqa rayonlarında Dondar aldı kəndlərin mövcudluğu da Dondar antroponimini Azərbaycan xalqının etnogeni ilə bağlayır. Yuxarıda adları çəkilən antroponimlər “Dədə Qorqud” abidəsinin Azərbaycan xalqının tarixi keçmişi, soykökü ilə ayrılmaz olduğunu və Dədə Qorqud boylarının qəhrəmanlarının daha qədim tariximizlə səsləşdiyini bir daha aydınlaşdırır.

Maarifə Hacıyeva

Professor

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 13 may.- S.14.