Şəki-Zaqatala
bölgəsi əhalisinin mənəvi mədəniyyəti
Araşdırmaçı N.Quliyevanın Şəki-Zaqatala
bölgəsi əhalisinin mənəvi mədəniyyət məsəllərinə
dair fikirlərini təqdim edirik. Tədqiqatda polietnik mühitdə
etnik-mədəni proseslərin əsas istiqamətləri,
vahid etnik-mədəni sistemin formalaşma imkanları etnoqrafik
tədqiqata cəlb olunub: “Azərbaycan Respublikasının
şimal-şərq ərazilərini əhatə edən
Şəki-Zaqatala etnoqrafik bölgəsinə Şəki,
Zaqatala, Balakən, Qax və Qəbələ rayonları daxildir.
Keçmişdə bölgə etnoqrafik
baxımdan orijinal ictimai quruluşa malik olub. «Car-Balakən camaatlığı» adı ilə məlum
olan ictimai quruluşa yalnız bu bölgədə təsadüf
edilib. Polietnik tərkibə malik Şəki-Zaqatala
bölgəsində Azərbaycan türkləri ilə bərabər
avarlar, ləzgilər, ingiloylar, udinlər, saxurlar, rutullar və
bir sıra başqaları da yaşamaqdadır. Bu etnoslar öz etnik adlarını qorumaqla bərabər,
Azərbaycan ərazisində məskun olduqlarına görə
özlərini həm də azərbaycanlı hesab edirlər.
Etnik rəngarənglik bu bölgə əhalisinin
ənənəvi həyat tərzi, maddi mədəniyyət və
təsərrüfat məişəti ilə bərabər, mənəvi
mədəniyyətinə sirayət edib və milli-mənəvi
dəyərlərin maraqlı sintezini yaradıb”.
Araşdırmaçılar
bildirirlər ki, çoxəsrlik birgəyaşayış
bölgədə məskun olan xalqları bir-birinə
çox yaxınlaşdırıb: «Etnik müxtəliflik və
təxminən eyni sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf
şəraitində oxşar, məzmun etibarilə identik
proseslərin baş verməsi tamamilə mümkündür».
N.Quliyevanın tədqiqatında bildirilir ki, bölgənin
mənəvi mədəniyyəti zəngin və coxcəhətlidir. Dini
inanclarına görə bölgə əhalisinin 95%-dən
çoxunu müsəlmanlar təşkil edir. Ə.Məmmədov
“Zaqatala dairəsinin əhalisi (XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində)”
adlı yazısında həmin dövrdə əhalinin inancla
bağlı vəziyyətini belə ifadə edir: “İslam
onların şüurunda dərin kök salmış, şəriət
və adət yerli əhali arasında davranışı tənzim
edən tam qanunlar külliyyatına çevrilmişdir.
İri ruhanilər cəmiyyətin ali təbəqəsi
hesab olunurdular. Təsadüfi deyil, dairənin qədim
yaşayış məskəni Qoloda Yaxın və Orta Şərqdə
tanınmış ərəb mədəniyyəti mərkəzlərindən
biri olmuşdu. Burada məşhur
alim-ilahiyyatçıların böyük bir nəsli
yetişmişdi. Müxtəlif dildə
danışan yerli əhalini çoxəsrlik İslam mədəniyyəti
sıx surətdə bir-birinə bağlamışdı».
N.Quliyeva
yazır: “İslam dini ilə bərabər bölgədə
islamaqədərki inamların təzahürləri də
günümüzə qədər gəlib çatıb. Burada insanların kosmoqonik, animistik inamları və
müxtəlif heyvan, quş və ağaclarla bağlı
totemistik təsəvvürləri bu və ya digər formada
insanların həyat və məişətinin ayrılmaz tərkib
hissəsi kimi çıxış etməkdədir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan tarixən bəşər
sivilizasiyasının təşəkkül tapdığı
ərazilərdən biri kimi səma cisimlərinə inam və
sitayişin də ocaqlarından biri olub”. Qədim
yunan alimi Strabon hələ o zaman qeyd etmişdi ki, albanlar
allahlardan Heliosa (Günəş allahı), Zevsə (Göy
allahı) və İberiya yaxınlığında məbədi
olan Selenaya (Ay ilahəsi) sitayiş edirdilər. Məlumat üçün bildirək ki, haqqında
bəhs olunan həmin məbəd məhz Şəki-Zaqatala
bölgəsi ilə həmsərhəd ərazidə yerləşir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Yoloylutəpədə
(Qəbələ) üzərində aypara və günəş
təsvirləri olan daşların və müxtəlif məişət
əşyalarının tapılması da bu fikirləri
möhkəmləndirir. Aya, günəşə
və ulduzlara inamın təzahürlərinə məscid
qüllələrində, qəbir daşlarında,
insanların üzərində gəzdirdikləri müxtəlif
amulet və talismanlarda, həmçinin ad və soyadlarda bu
günün özündə də rast gəlmək
mümkündür. Bundan başqa, Ay və
Günəşlə bağlı müxtəlif andlar,
alqışlar, yasaqlar və tabular mövcud olub ki, onların
da çoxu günümüzə qədər
yaşamaqdadır. Bölgə əhalisi
arasında üçgünlük ay daha müqəddəs
sayılıb və ona sitayiş edilib. Qadınlar
aya baxanda yaşmaqlanıb salavat çevirirdilər”.
Daş,
qala, uca zirvələrlə bağlı inamlar bölgədə
geniş yayılıb: “Daşa inam gündəlik həyat, təsərrüfat,
mifoloji inamlarla sıx bağlı olduğundan, daşa
hörmətsizliyin insanlara bədbəxtlik gətirəcəyinə
inanırdılar. İnsanlar daşı
çevirməklə, hətta göydə uçan
quşlara təsir etməyin mümkünlüyün zənn
edirdilər. Başqa sözlə desək,
inanclara görə, durna qatarı uçanda daşa dilək
edib, onu çevirərsənsə, durna qatarı öz yolunu
azıb aşağıya – yerə enməyə məcbur
olacaq”.
N.Quliyeva
yazır: “Çöl-etnoqrafik məlumatlarından aydın
olur ki, bölgə əhalisi arasında «Pəri qalası»,
«Kiş məbədi», «Xızır daşı», «Çingiz
qalası», «Sirt qalası» və başqa daşlar və qalalar
da müqəddəs sayılıb, haqqında müxtəlif
inamlar, əfsanə və rəvayətlər yaranıb. Həmin əfsanə və rəvayətlərin
süjet xətti və əsas məzmunu ümumazərbaycan
kontekstində qalalarla bağlı bizə yaxşı məlum
olan əfsanə və rəvayət süjetlərinin
analoqunu təşkil edir ki, bu da mənəvi
düşüncədə varislik prinsipinin davamlı
olduğuna işarədir. Məsələn,
«Pəri qalası» əfsanəsində qeyd olunur ki, Pəri
adlı qız Şah Abbasın əlinə düşməmək
üçün özünü qaladan yerə atır və
həmin qala xalq tərəfindən onun şərəfinə
belə adlanır. Burada həmçinin
qadın namusunun və ləyaqətinin hər şeydən
yüksək tutulması diqqəti cəlb edir.
İbtidai inam və etiqadların böyük bir qismi
ağaclarla bağlıdır. N.Quliyeva: “Məlum olduğu kimi, ulu
babalarımız hələ uzaq keçmişdən bir
sıra ağacları - palıd, dağdağan, heyva və əncir
ağaclarını müqəddəs sayıb və onlara
sitayiş ediblər. Bu barədə antik müəlliflərin
əsərlərində və qaynaqlarda da məlumatlar var. Məsələn,
qədim alban tarixçisi M.Kalankatuklu yazır ki, «…Hunlar
ağaca at qurban kəsir, onun qanını yarpaqlara çiləyir,
kəlləsini və dərisini isə onun budaqlarından
asırdılar. Palıd ağacı
bütün digər ağacların anası
sayılırdı və bu ağaca Hun ölkəsində
knyazın özü və əyanları da daxil olmaqla
hamı sitayiş edirdi”. Bütün Azərbaycanda
olduğu kimi, Şəki-Zaqatala ərazisində də pir
hesab olunan ağaclar var. Məsələn, Balakənin Mahamalar
kəndindəki Hüzüley piri belələrindəndir.
İnsanlar bu ərazidə bitən ağaclara təkcə
əski parçaları bağlayıb dilək diləmir,
eyni zamanda təzə parça və paltar da gətirirdilər”.
E.Kərimov
“Zaqatala, Balakən və Qax rayonlarına etnoqrafik səfərin
yekunları” adlı tədqiqatında yazır: “Bölgə
xalqları arasında mövcud dini inamlarının tədqiqi
göstərir ki, onların əksəriyyəti islamdan və
xristianlıqdan əvvəl yaranıb və təbiət hadisələri,
bitki və heyvanat aləmi ilə bağlıdır. Ən çox diqqəti cəlb edən cəhət
isə odun müqəddəsləşdirilməsi, ata yurdunun
«ocaq» adlandırılmasıdır. Keçmişdə
bölgənin bəzi kəndlərində odun, günəşin
şərəfinə təntənəli «Qorqud bayramı»
adlı mərasimin keçirilməsi də fikirlərimizin təsdiqi
kimi çıxış edir”.
N.Quliyeva:
“Bütün bunlar isə öz növbəsində Azərbaycanda
tarixən formalaşmış vahid etnik-mədəni sistemin
mövcudluğuna işarə edir və etnik identikliklə
bağlı yuxarıdakı fikirlərimizi bir daha qüvvətləndirir.
İllərin, əsrlərin təcrübəsindən
keçib gələn, xalqın məişət həyatında
təsdiqini tapan və onun ayrılmaz hissəsinə
çevrilən sınamalar, yasaqlar, qadağalar da
böyük maraq doğurur. Burada insanların
empirik bilikləri, hər hansı bir təbiət hadisəsinə
görə olanları yozmaq istəyi və olacaqları
proqnozlaşdırmaq bacarığı bütün
qabarıqlığı ilə nəzərə
çarpır. Məsələn,
«Sağsağan oxuyanda, xamır sıçrayanda qonaq gələr»
deyərlər. Bayquşun «ayağını kəsmək»
üçün siniyə su, çörək və duz
qoyaraq ucadan söyləyərdilər:
Bay
quşu
Baylar quşu.
İnanclara
görə, vəfat etmiş insanı son mənzilə yola
salarkən «gözü evdəkilərdə qalmasın» deyə
dalınca bir daş atıb deyərdilər:
Altın
torpaq, üstün daş,
Yağış
yağar, kəfənin olar yaş,
Bu
dünyadan apardığın olsun,
Bir dənə daş.
Şifahi xalq yaradıcılığı bölgə əhalisinin
mənəvi mədəniyyətinin mühüm bir hissəsini
təşkil edir. Məlum olduğu kimi, şifahi xalq
yaradıcılığı – folklor xalqın həyat və
məişətinin güzgüsü olub, onun sevinc və kədərini,
ağrı və acılarını, şikayət və
etirazlarını, pak və təmiz məhəbbəti, qəhrəmanlıq
mübarizəsini, ümumiyyətlə, bütün daxili aləmini
obrazlı şəkildə ortaya çıxarır. Atalar
sözləri və məsələlər, bayatılar,
nağıl və dastanlar, layla və oxşamalar və s.
formalarda təzahür edən bütün bu hisslər
etnoqrafik baxımdan da maraqlı olub, bir çox məsələlərin
araşdırılmasında mühüm rol oynayır. Əldə olunan etnoqrafik materialların tədqiqi
göstərir ki, araşdırılan bölgədə
şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin
çoxu Azərbaycan folklorunun təsiri altında
formalaşmış və böyük bir hissəsi Azərbaycan
türkcəsindədir. Layla və
ağılar bir qayda olaraq sərbəst vəzndədir, əksəriyyəti
Azərbaycan türkcəsində, bir hissəsi də yerli
xalqların dilində səslənir. Şəki-Zaqatala
bölgəsində XIX əsrdə rus işğalına
qarşı qəhrəmancasına mübarizə
aparmış Şeyx Şamil və onun naibi Hacı Murad,
Şəki xanı Hacı Çələbi xan, Süleyman
peyğəmbər haqqında, həmçinin toponim xarakterli
əfsanə və rəvayətlər də diqqəti cəlb
edir. Onların bəziləri yerli xalqların
ana dilində səslənsə də, əsas ruhu saxlanıb.
Bölgə əhalisi arasında aşıq
yaradıcılığı geniş yer tutub. Azərbaycanlılarla bərabər,
yerli xalqların içərisindən çıxmış
aşıqlar olub ki, onlardan Aşıq Əlixan, Aşıq
Əzim, Aşıq Məhəmməd, Aşıq
Darçın, Aşıq Hüseyn, Aşıq Salam,
Aşıq Murtuzəli, Aşıq Dibrov (Kamal), Muxtarlı
Aşıq Əli, aşıq Ramazan, zəyəmli
aşıq Camal, Əliabadlı aşıq Hüseyn,
Aşıq Məhəmməd, Aşıq Cəmaləddin və
başqalarının adlarını çəkmək olar. İnformatorların məlumatına görə,
aşıq yaradıcılığında gərayı, qəhrəmanı,
çəlili havaları, «Qəndab və Novruz» dastanı
mühüm yer tuturdu. Xüsusilə «Molla
Cuma» dastanı aşıqların repertuarında geniş yer
alırdı. Keçmişdə toylarda
dastanların ifası bəzən bir neçə gün
çəkirdi. Əliabad
aşıqları gözəlləmə aşıq
havalarına daha geniş yer verirdilər. Bölgənin
ən məşhur aşıqlarından olmuş Molla Cuma
Şəki-Zaqatalada deyil, Dağıstanda da toylara, el şənliklərinə
dəvət olunurdu. Onun
yaradıcılığı burada aşıq sənətinin
inkişafına güclü təsir göstərib”.
Bölgə
folklorunun mühüm bir qismini də lətifələr təşkil
edir: “Xalqın məişətindən doğan, əsrlər
boyu dildən-dilə keçən, satira və yumorla zəngin
lətifələr şəkililərin gündəlik
danışıqlarının, ünsiyyətlərinin
ayrılmaz tərkib hissəsidir. Xalq müdrikləri
lətifələr vasitəsilə paxıllığı,
düşmənçiliyi, ədavətnifaq toxumu səpənləri,
şöhrətpərəstləri, var-dövlət hərislərini,
özünü çoxbilmiş kimi qələmə verən
diletantları, naşıları, nadanları, qanmazları
satira və yumor atəşinə tuturlar”.
Uğur
Xalq cəbhəsi.- 2016.- 14 may.- S.
13.