Düşmən bilsin, ona aman qalmayıb...

Koroğlu türk xalqlarının ümummilli qəhrəmanıdır. Yüzillərdir bu xalq qəhrəmanına olan sevgi bitib-tükənməyib, əksinə, bir az da artıb, inkişaf edib. Koroğlunun qəhrəmanlıqları dillərdə dastan olub, haqqında hekayələr, şeirlər yazılıb, nəğmələr qoşulub. Sevindirici haldır ki, bu gün də bu ənənə davam etməkdədir. Belə ki, “Koroğlu” eposunun öyrənilməsi, tədqiqi eyni zamanda, həm Koroğlunun öz obrazının, həm də Koroğlu qəhrəmanlarının ədəbiyyata gətirilməsinə səbəb olub. XX əsrin sonlarında sovet rejiminin çökməsi ilə Azərbaycanda başlanan milli azadlıq hərəkatına ziyalı zümrəsinin qoşulması bu dövrün ədəbi prosesində yeni bir dalğa canlandırdı. Yazarlar xalqın tarixi keçmişini qabardaraq milli qəhrəmanları örnək olaraq dünyaya təqdim etməyə başladılar. Xüsusilə 1980-ci illərin sonlarında Azərbaycanda başlayan azadlıq hərəkatının təkanverici qüvvələrindən biri də Koroğlunun haqq-ədalət uğrunda apardığı mübarizənin təbliğiylə bağlı olub. Öz azadlıq ideallarını Koroğlunun simasında görən Azərbaycan xalqı tarixi keçmişinə nəzər salıb bu kontekstdən çıxış edərək mübarizlik əhval-ruhiyyəsini ortaya qoymağı məqsədə müvafiq hesab edib. Bu dövrdə yaranan poetik nümunələrdə tez-tez Koroğlu qəhrəmanlarına müraciət olunurdu. Azərbaycan şairləri Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Ənvər Əhməd, Oktay Rza, Adil Cəmil, Nizami Muradoğlu və digərlərinin əsərlərində tez-tez “Koroğlu” dəlilərinin adları sadalanır, bu igidlərin qəhrəmanlıqları poetik deyimlərlə xatırladılır, çağırış ruhlu şeirlər yazılırdı. Ənvər Əhmədin “Qalx ayağa, Üzeyir!” şeirində Qarabağ faciəsi ilə bağlı olaraq Koroğlu yada salınır, qəribə bir nisgil ilə Koroğlu arzulanır, “Koroğlu” operasının yaradıcısı Üzeyir bəyə müraciət olunur. Məlum olduğu kimi türk xalqının qəhrəman oğlu Koroğlu dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin diqqətini cəlb etmiş və bəstəkar “Koroğlu” operasını yazmışdı. Bu opera ikinci cahan savaşı zamanı dəfələrlə Moskvada, Bakıda və sovetlər birliyinin bütün böyük şəhərlərində, hərbi hissələrdə tamaşaya qoyulmuşdu. Əsərdə Koroğlunun qəhrəmanlığının bariz şəkildə tərənnümü döyüşçülərin mübarizə ruhunu yüksəltməyə xidmət etmişdi.

“Koroğlu” operasının bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyli əslən Qarabağdandır. XX əsrin sonlarında Qarabağ savaşında Üzeyir Hacıbəylinin vətəni erməni işğalçıları tərəfindən işğal olundu. Şair Ənvər Əhməd bu ağrını içindən keçirdərək başda Üzeyir bəy olmaqla bu dünyanı tərk etmiş əslən qarabağlı olan nəhəng sənət adamlarının ruhuna xitab edir, sanki Koroğlunun zəngulələrini öz ifalarında yaşadan Bülbülü, Cabbar Qaryağdı oğlunu köməyə çağırır: Qalx ayağa Üzeyir, ruhuna dağ basıldı, Natəvan saçlarından qayalardan asıldı. Ölüm öldürmür bizi, Vətən, yaramı bağla, Oxuma sən, Qaryağdı, segah üstündə ağla-deyir.

Daha sonra şair Koroğlu cəngisindən danışır. “Cəngi” döyüş havasıdır, “Koroğlu” operasında da döyüş səhnələri “Cəngi” havasının üzərində qurulub. Bəs nədən indi bu havanın təsiri birdən-birə yoxa çıxdı? “Koroğlu” operasında Koroğlunun oxuduğu ariyanın məşhur ifaçısı Bülbül olub. Şair üzünü Bülbülə tutur:

Qəbrinə qan çilənir, susma, oxu, Bülbülüm,

Bulud-bulud ağlayır orda çiçəyim, gülüm.

Hanı mənim Koroğlum, cəngisi bəndə düşdü,

Hanı mənim köhlənim, harda kəməndə düşdü?

Əgər Koroğlunun cəngisi bəndə düşürsə, demək Koroğlu özü dardadır, onun köhlən atı – Qırat dara düşüb. Təəssüf ki, Koroğlu darda olanda onu qurtaran olmadığı kimi, Koroğlu da Qıratın belində olanda Qıratın qədrini bilməyib. Xalq şairi Məmməd Arazın şeirində bu epizod belə təcəssüm tapıb:

Nağıllar önündə, uyuyan ağıllar hırıltı sevərlər, hayqırtı sevməzlər.

Nə qədər ölməyib Koroğlunu,

Nə qədər itməyib, Qıratı sevməzlər.

Məmməd Arazın fikrincə, vaxtında heç nəyin qədir-qiymətini anlamadıq, sevilməli qəhrəmanlarımızı xalqımıza görk edə bilmədik. Koroğlu meydanda tək qalanda unuduldu, igidlər yaddan çıxdı, hətta Qırat keçəl Həmzənin əlinə keçəndən sonra Koroğlu Qıratın əvəzsiz bir nemət olduğunu başa düşdü və üzünü keçəl Həmzəyə tutub dedi:

Əylən deyim Qıratın qiymətini,

Səksən min sərkərdə mala da vermə!

Səksən min ağ tüklü qəmər öyəcə,

Səksən min xəzinə pula da vermə!

Məmməd Araz folklora bağlı şair olduğundan Koroğlu və Qırat adını düşünərək şeirinə gətirib. Şair yerli-yersiz hədyan və lazımsız, bayağı lətifələr söyləyib hırıldayan, Koroğlu nərəsini, bir igid hayqırtısını unudanları, Qırat kimi köhlənləri itirənləri qınayırdı. O, təəssüflənirdi ki, bəzən bu cür qəhrəmanlar unudulur, xəyanətə tuş olur, etibarsızlıqlarla üzləşirlər. Necə ki, Koroğlu tərk edilib, eləcə də sonda Vətən, torpaq müxtəlif xəyanətlərin nəticəsində parçalanıb, işğal olunub, hazırda düşmən tapdağında inləyir. Sağlığında qəhrəmanlar qəhrəman kimi qarşılansaydı, igidlərə qiymət verilsəydi, Vətən də basılmazdı, Qarabağ da əldən getməzdi. Burada Koroğlu epizodu eyni zamanda iki şairin yaradıcılığında həm də ortaq nöqtə yaradır. Belə bir yanğı xalq şairi Zəlimxan Yaqubun da içindən keçir. Şair Borçalıda Qırata bənzəyən bir köhlən minir. Köhlən atın belində özünü Koroğlunun dəlilərinə bənzədən şair Borçalı harayını gənc nəsillərə çatdırmağa çalışır. Əhalisinin böyük hissəsi Azərbaycan türklərindən ibarət olan Borçalı sazın, sözün vətənidir. Gözəl təbiəti, saf insanları ilə Vətəndən ayrı düşən Borçalının oğulları da zaman-zaman bu yurdları tərk edib gedirlər. Bu nisgil şairin dilində sözü, əlində sazı yandırır:

Dilimdə söz yandı, əllərimdə saz,

Cilvələndi bahar, çiçəkləndi yaz.

Oldum Dəmirçioğlu, oldum Xan Eyvaz,

Koroğlu nərəsi dindi qulaqda,

Bir köhlən at mindim Qarabulaqda!

Şair başa düşür ki, zaman-zaman Borçalının tərk edilməsi bu yurdun gələcək faciələrinin təməlini yaradır. Torpağa bağlanmaq, elə bağlanmaq, yerə-yurda sahib çıxmaq mərd, mübariz oğulların işidir. Koroğlu qeyrətli oğulları Qarabulağa – Vətənə səsləyən şairin harayı qulaqlarımızda səda verir:

Üz tutun müqəddəs torpağa sarı,

Döşdə gülü öpün, zirvədə qarı.

Gəlin, Borçalının mərd oğulları,

Borçalı qalmasın gözdən iraqda,

Çapın Qıratları Qarabulaqda!

Zəlimxan Yaqub “Bir köhlən at mindim Qarabulaqda” şeirinin sonunu belə həyəcan təbili çalaraq bitirir. Məşhur atalar sözündə deyilir: “İlan vuran ala çatıdan qorxar”. Zəlimxan Yaqubun da həyəcan təbili çalmasını bu gün düzgün qiymətləndirmək, Borçalı mahalının boşalmasının qarşısını almaq lazımdır.

Adil Cəmilin “Qan borcu” poemasında da bu hiss təkrarlanır. Torpağı yağı düşmənlər tərəfindən işğal olunan bir millətin durub düşünmək haqqı yoxdur. Öz keçmişinə arxalanıb, ərən babaların, qoç koroğluların varisləri döyüş meydanlarına atılıb ya qazi, ya şəhid olmalı, Vətəni dardan, işğaldan qurtarmalıdır:

Daha bəsdir bu cinayət,

Hanı bizim qeyrətimiz?

“Cəngi”miz var, cəngə çıxaq,

Qoy çalınsın “Heyratı”mız...

Genetik yaddaşımızın bizə təlqin etdiyi Koroğlu irsinin davamçıları olaraq çağdaş Azərbaycan şairlərinin ərənləri döyüşə səsləməsinin bir Koroğlu gözləntisi var və olub. Təsadüfi deyil ki, Koroğlu adıyla doğulub Koroğlu kimi qəhrəmanlıq göstərmiş Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Koroğlu İsmayıl oğlu Rəhimov ona valideynlərinin verdiyi adı doğruldub, erməni işğalçılarına qarşı mübarizədə igidlik göstərib. Koroğlu Rəhimov 3 iyul 1992-ci ildə Ağdərə uğrunda gedən savaşlarda qəhrəmancasına həlak olub. Şair Oktay Rza Koroğlu Rəhimovun igidliyini xalq qəhrəmanı Koroğlu ilə müqayisə edərək hər ikisinə hörmət və ehtiramını bildirir:

İki Koroğlu: biri tariximin əvvəllərində

Yurdumun sabahı üçün doğulub.

Biri müstəqillik, hərb illərində

Döyüşən, vuruşan Koroğlu olub.

Biri ağalara yad, qənim idi,

Qədim Çənlibeldə çalıb min zəfər...

Biri Qarabağda göstərib hünər,

Yaşıl xiyabanda uyuyur indi.

İnanırıq ki, yeni-yeni Koroğlular doğulacaq, yeni “cəngilər” çalınacaq, türkün cəngavərlik dünyasının itirilmiş əzəməti bərpa ediləcək. Bu baxımdan N.Muradın “Vətən” şeiri də poetik yükünü Koroğlu “cəngisi” ilə zənginləşdirib. İtirilmiş torpaqların yenidən döyüş meydanlarından keçərək alınması üçün çağırış bu şeirin əsas qayəsini təşkil edir:

Haqqa yol gedirəm, yolum duman, çən,

Zəngəzur mahalım, Qarabağ vətən.

Döyüş təbilləri çalınmır nədən?

Cəngi çaldırmağa vədəndi, Vətən!

Şairin Allaha müraciətlə yazıldığı “Qalmayıb” şeirinin son bəndlərində Koroğlu igidliyi, qəhrəmanlığının arzulanması və bu həsrətin nə zamansa sona yetəcəyinə bir ümid edilir ki, nə vaxtsa Koroğlu və onun 7777 dəlisi yenidən dünyaya gələcək, günahsız qətl edilən soydaşlarımızın qisasını alacaq, bütün türk dünyasına əminamanlıq gətirəcəklər:

Göndər Koroğlunu, 7777 dəlini!

Qopar tufanını, əsdir yelini,

Düşmən bilsin ona aman qalmayıb!

Dünya bilsin Böyük Turan yaşayır,

İki ürək olub bir can yaşayır.

Anadolum, Azərbaycan yaşayır,

Bu torpaqda ahu-fəğan qalmayıb!

Çağırış sədaları Qafar Qəribin poeziyasında birbaşa müraciət formasında bu günkü gəncliyə, özünü Koroğlu soylu igidlər cərgəsində görənlərə ünvanlanıb. “Mənim laylam Cəngidir”, “Haqq”, “Məlhəmimiz Qarabağda”, “Nifrətim dada yetmir”, “Koroğlu nəslinə çağırış” şeirləri üsyankar şairin könül çırpıntılarını düşmənə nifrət, qəzəb hisslərinə istiqamətləndirib mübarizlik dərsi verir.

“İrəvan səfəri” son səfər olar,

bir Misri qılıncım, Qıratım olsa”

– deyən şair Koroğlu səfərlərindən birinin İrəvan olması istəyi ilə:

“Sözdə yox, dildə yox, atam balası,

alırsan qisası al Qarabağda”

– digərinin Qarabağın azadlığı uğrunda yurd yerlərimizi işğal etmiş düşməndən qisas almaq məqsədilə Qarabağa keçirilməsini arzulayır.

Artıq silahlanın, “Cəngi” çağıdır,

Qan görsə qaçacaq, qorxaq yağıdır.

Bunlar tayqulağın təzə tağıdır,

Od vur atasına, qoy yansın daha.

İgid Qoç Koroğlu, adını qaytar!

Axı at namusdur, atını qaytar!

Müstəqillik dövrü poeziyasında Koroğlu obrazının canlandırılması, dəlilərinin şücaətinin vəsf edilməsi, dastanın müxtəlif obraz və motivlərinə müraciət olunması milli şüurumuzun alt qatında özünü qoruyub saxlayan duyğuların oyanış mərhələsini əks etdirən xüsusiyyətlərdəndir. Poetik sözün qüvvəsi Koroğlunun “dəli nərəsi” kimi yenilməz qüvvəyə malik olub mübarizə meydanında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

İnanırıq ki, azadlıq, qələbə müjdəli marş sədalarının müşaiyyəti ilə Azərbaycan Ordusu işğal altında inləyən torpaqlarımızı xilas edəcək, o torpaqlarda Koroğlu zəngulələri eşidiləcək, “Cəngi” çalınacaq.

Nizami Muradoğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 17 may.- S.14