Saxurların etnoqrafik həyatının cizgiləri sözlərdə...

Əslən saxur olan araşdırmaçı-alim Cuma Məmmədov Saxur fonetikası və etnoqrafik həyatının bəzi cizgiləri haqqında danışır. Saxurların dili danışıq, nitq etiketləri, davranış, müraciət, etik normalara riayət və digər xüsusiyyətlər sarıdan diqqəti çəkir: “Qədim adət-ənənələri onun dilində çörək, su və müxtəlif cinslərə müracətlərin sadəliyi digərlərindən fərqləndiyini göstərir. Məsələn, müəyyən xalqlarda “çörək” anlayışında qeyri-müəyyənlik müşahidə olunması ilə yanaşı, çörəyin hansı taxılın unundan bişirilməsi məlum deyil: ““Çörək“lə bağlı olan belə incəlik saxur dilində özünü aydın şəkildə büruzə verir. Məsələn, “çörəyin” q ı k - qarğıdalı unundan, q n e y - buğda unundan, ş ı l ğ ı d i y - arpa unundan bişirildiyini bildirir.

Saxurların etnoqrafik cizgilərinin bir sıra başqa cəhətlərini də qeyd etmək olar. Belə maraqlı xüsusiyyətlərdən birinə fikir verək. Saxurlarda qadın və kişi cinsinə məxsus insanlara sadə və incə müraciət-çağırış forması mövcuddur. Məsələn, qadının dəvət edilməsində “k e r a” ifadəsindən istifadə olunursa, kişi üçün “k o r a”, qadının yola salınmasında “h e r a”, kişinin yola salınmasında - cinsində isə “h o r a”, “sevirəm” sözü qadının istəyi ilə “ı k k a n n a”, kişinin istəyi ilə “y i k k a n n a” kimi sözləri ilə ifadə edilməsi, bu sözlərin cinsə əsaslanaraq bir hərflə transformasiyası müraciətin sadəliyi və incəliyi ilə daha çox fərqlənir. Bir sözlə, saxurların belə müraciət formalarında ikinci sözün işlədilməsinə lüzum duyulmur.

Qadına “əyləşin” - “ g i y ı r e”, kişiyə “g u r e”, qadına “getmə” - “h i m e k a n”, kişiyə “h ı m a y k a n”, qadına “baxma” deməsi - “i l m e k a”, kişiyə “i l m e k k a”, qadının gözəli “m i c a ğ n a”, kişinin gözəli - “m i c a ğ r a”, qadına “gəlirsənmi” - “ y i k k ə n a n e”, kişiyə “ı k k ə n ə n e” kimi nəvazişli və incə müraciət formaları onları digərlərinin müracət formalarından tamamilə fərqləndirir”. Araşdırmaçı bu qənaətə gəlir ki, saxurlarda qadına müraciətin incə nəvaziş formaları var: “Burada saxurlarda qadına olan hörməti ifadə edilir. Bu baxımdan bəzi məqamları qeyd etmək yerinə düşərdi”.

C.Məmmədovun təqdim etdiyi sözlərə diqqət yetirdikdə görmək olur ki, saxurlarda qadına və kişiyə bir sadə sözdən ibarət olan xüsusi müraciət formaları çoxdur. Saxurların müxtəlif dönəmlərində (keçmişdən bu günə qədər) bu sözlər süni rəndələnməyə (redaktəyə) məruz qalmayıb, öz təbii transformativ formaları ilə günümüzə gəlib çıxıb. Belə ki, “yat” sözünə kişi, qadın cinslərində və heyvana müxtəlif cür müraciət olunur. Kişi cinsində yat-q a l i ke, qadın cinsində yat- q a l i y ke və heyvana yat-q a l u v ke, “gəl” sözündə kişi cinsində gəl-kora, qadın cinsində-kera və heyvana-kvora, “get” sözündə kişi cinsində get - hora, qadın cinsində-hera, heyvan cinsində - hıvora kimi müraciət olunur”.

Araşdırmaçı bildirir ki, bununla yanaşı saxur dilində üç mənada işlənən sözlər də var: “ Məsələn, Vaz zözü: vaz-ay,vaz-nal, vaz-təqvim ayı kimi işlənir. Bu söz “göy cismi”, “at nalı” və “təqvim-ay” kimi mənalara malikdir. Təhlil göstərir ki, saxur dilində birmənalı sözlərlə yanaşı çoxmənalı sözlər də işlədilir. Nümunələrə söykənərək bu tipli təhlillərimizi davam etdirək. Burada saxurlara məxsus olan bir sıra digər adların aşağıdakı qruplar şəklində verilməsini məqsədəuyğun hesab edirik. Belə yanaşma adın lüğətli müstəvidə daha operativ tapılmasına kömək edir”.

Musiqi alətləri və oyunların saxur dilində qarşılığı maraqlıdır: s i p s i y (dütdak) - tütək, t a m p ı r - saza bənzər musiqi aləti, d a m d a m a - dəf, qaval, m ı k h a a - rəqs edir, h u v a ğ a - oynayır, h e k e - mahnı oxu, h o k i y- mahnı, g e s b ı - ağı demək və s.” Mətbəx əşyaları və məhsulları: “Ç i r q a d - mətbəx, ç ı k a – b ıçaq, ka n -xəmir taxtası, ko v - un saxlamaq üçün ağac kötüyü oymaqla hazırlanmış çəllək, a s t a m i y - çörək bişirəndə istifadə edilən qarmaqlı dəmir kürək, p a l a n k a ş - süzgəc, ku k – qaşıq, ku m ku m - qazan, ç ı k - oxlov, x ö - un, ç u r u - ət, b e l e ka n (alxıt) - nehrə, ke v - duz, g i n d a r a ğ - ocaqda qazan qoymaq üçün istifadə edilən üçayaq, kə b - tabaq (taxılı tozdan və başqa qatışıqlardan təmizləmək üçün istifadə edilən taxta əşya, s i n i y - sini, ku l a - çömçə, b ö l m ə - nəlbəki, s a ka n - taxıl saxlamaq üçün taxtadan hazırlanmış böyük qutu, kı ş - yağ, kı n a l - kərə yağı, ka s r ı - kötüyü oymaqla düzəldilmiş kiçik çəllək (50 girvənkəlik ölçü), t a ka – kötüyü oymaqla düzəldilmiş lap balaca çəllək, kotsay (d i b a k) - həvəng dəstə, t a v a s a r - tavanın dərin forması, kukay - un ölçən qab, y e z e n a ku m ku n - mis qazan, kəkku l - təknə, q a r a v a n - emallı qazan, kı r - emallı böyülk qazan, x y a n - dolça, vekka - xəlbir, vey t t a r b a k - tutacaq, ça - od, q u r u - kündə və s.

Ev əşyaları və hissələrinin adlarına diqqət edək. Məlum olur ki, ku t y e - sandıq, x a y m a – tutun yığılmasında istifadə edilən enli parça, r z a-əncəmə, k u k l a k - qıfıl, kilit, n a x x a r i y - güzgü, q u l - pəncərə, a q q a - qapı, ku v a - taxta, ka d a - küpə, ko ç e - dəridən tikilmiş torba, b a l a ğ - yun sapdan toxunmuş un üçün kisə, h ə p k a - heybə, ka r - cəftə, y u v a n a k k a - dəmir qapı, x a v - ev, q l t e e r - pilləkən, v u t - sütün, s i b i l - divarın başlanğıc və qutaracaq hissəsi, ke b ( k e c e r) - evin özülü, binövrə, ka t - kiçik tir, d a x a - evin üstü, r o o s-beşik, x a x r a - divar şkafı, b ə c e (kəç) - dəlik, ç o r a y - zirzəmi, t u b - günbəz, evin sütunu, ku r k - tavan və s. deməkdir .

Geyim, bəzək və yataq əşyaları sarıdan da saxurların dilində uyğun sözlər var: tülu-yataq dəsti, q u l n i k - balış, yastıq, l i t-yapıncı, b a d a - şalvar, q u r t - köynək, t ə k y e- araqçın, g e l l ı m b ı - ayaqqabı, ka r k-kürk, ç ı r a - kəmər, m a y z e r - önlük, t u r s ı b ı - corablar, c e c ı m - döşəməyə salmaq üçün palaz, t ü l ü - qadınlar üçün saç örtüyü, katar - yaylıq, h ə t i l – başmaq əvəzi corab, h ə t x e r - başmaqlar, kaççiy - papaq, t e n e-sırğa, e k e - muncuq, t u c v a - üzük və s.

“Xörək, ət məhsulları və yavanlıq adlarına fikir verək: “o ç e - plov, y ı k - şorba, p a ka l a y - un, yumurta və süd qarışığından hazırlanan xəmirin tavaya yağ tökməklə bişirilmiş forması, makkara - quyruq yağı yanar saca sürtməklə südlü və yumurta vurulmuş xəmirdən bişirilmiş və ərinmiş yağ sürtülərək yeyilən qida məhsulu, g ı r ç - gürzə, q a p a l e r - qarğıdalı unundan dəyirmi formada kəsilən xəmirin bişmiş forması, h a t t ı r ı y ı n t e l e b ı - xəngəl, ç i n t i b ı - sürhüllü (xəmir taxtasında barmaqla eşiləndən sonra qıvrılan xəmir tikəsi), ç e k ı n ç i n t ı b ı - iri sürhüllü, x u r u n ç i n t i b ı - xırda sürhüllü, g o ğ a m e r - qağıdalı unundan hazırlanan və yarım bişmiş baş-ayağın altında (döşəmə plov kimi düzülən) bişirilən, yeyilməsində əzgil şərabından istifadə edilən qida, kavu t -qovrulmuş arpa ununda hazırlanan və bəhməzdə yoğurularaq yeyilən qida məhsulu, ş o r g o ğ e r - ayranın çürüdülmüş şorunun soğançada qovrulub xəmirə qatılmaqla tavada və ya sacda bişirilməsi, k a t f a b ı - südlü xəmirə ədviyyat qatmaqla romb şəklində kəsilmiş xəmirin sacda bişirilmiş forması, n i s s e - pendir, m a q a ş, d e l a m a - dələmə, n a k - süd, ç u r u - ət, i ç n a v u r - bağrsağa doldurulmuş ədviyalar qatılmış farş, kı ş - yağ, kı n a l - kərə yağı, ke kı y ı n ç u r u (ç i x e n) - qurudulmuş ət (qaxac), h ə k u y - umac, x u r u n t e l e b ı - kiçik sürhüllünün lobya, xırda doğranmış ət parçalarından ibarət bişmiş forması, l e p a t o k a n - qoz ləpəsinin süddə (suda) bişirilmiş forması (üstünə bəhməz çəkilməklə yeyilir). Ku ç - kətə (lavaş formasında içi əsasən soğançada qovrulan çürüdülmüş ayran soru ilə doldurulur, əvəzləyici kimi qabaq, göyərtidən də istifadə edilir) sacda bişəndən sonra ərinmiş yağ çəkilməklə yeyilən qida məhsulu, b ı r c ə h - əriştə, x ı n ka l- qarğıdalı unundan hazırlanmış dairə şəklində kəsilmiş xəmir forması və qaxac ətlə yeyilən xörək və s.

Kənd təsərrüfatı alətləri və əşyalarının adları: y a k - balta, kı r a - dəhrə, b e x - toxa, kətmən, a y x a - mişar, m ə ş ə r - taxta formasında kötüyü kəsən mişar, d e ğ a - ferma damı, y ı ç a (dam) - tövlə, d a x a - evin örtük hissəsi, k u k l a k - qıfıl, kilit, h ə b ə n - çəpər çəkmək üçün yerə basdırılan haça, ş a x - xiyar və lobya, qabaq tağları və çəpər çəkmək üçün istifadə edilən ağacın uzun budağı, q a d a x -mıx, mismar və s.

Toxuculuq alətləri və əşyaları: ə ğ ə - daraq, t ı b ç i y - yun sapın əyirilməsində istifadə edilən alət, c e c i m - yerə döşənən palaz, g ə b ə - xalça, ka a - yun, v e b a - iynə, t u l u n q - üskük, d e m a n a (s e s u) - böyük iynə, b a l a ğ-yun sapdan toxunmuş kisə və s.

Kənd təsərrüfatı bitkiləri və göyərti adları: s i p a - soğan, a r n a-sarımsaq, s u k - buğda, s ı k ı l - çovdar, kı t a - arpa, b i r i n z - düyü, ş a l t u k - çəltik, h ü v ə - mərci, ç ü r ç ü m ə y - turşənk, k o l e s - əvəlik, ç i ç m a r t i - acıtərə, vəzəri, b a q a l i y - lobya, v a r d - qızıl gül, t e t - çiçək, s ü z m ə o t u y - çüyüd, q a ç ç ı l - xiyar, ç i ç e y - soğanın yaşıl gövdəsi, h e n d (d e r n i y) - bostan bitkiləri və s.

Ev heyvanları və quşların adları: z e r - inək, b a l k a n - at, v ə kə - qoyun, kı n a - böyük keçi, v u ç e - düyə, b i s i y - pişik, d a d a l - xoruz, ka t e - toyuq, ç i p i y - cücə, g e v (u r ğ) - quzu, ə m ə l e - eşşək, y a ç - öküz, n u ş ş e y - bir illik dişi quzu, t a k u y (x u v a) – it, d a y l a ğ - dayçadan böyük minilməmiş cavan at və s.

Vəhşi heyvanlar, quşlar, sürünənlər və həşəratlar: Şeybı - yırtıcı və ya vəhşi heyvanlar, s o – ayı, x o ç e - ilan, d a ğ a r i l a n – gürzə, b ə n ə k i y (ka l e z)-kərtənkələ, b ı z ı l i y - milçək, t o t - arı, b ə n a ç - cühür, kö v - siçan, m a ç ç e r i y - sərçə, z ü t x ə r ə v - qarışqa, s ü v ə - tülkü və s.

Bu kimi faktlar göstərir ki, Azərbaycanda yaşayan azsaylı, eləcə də müxtəlif xalqların nümayəndələri burada özlərini hədsiz güvənli hiss edir, dillərini nəinki qoruyur, eləcə də araşdırır, inkişaf etdirirlər. Başlıcası, onların dili, özünəməxsusluqları dövlət səviyyəsində qorunur, inkişaf etdirilir.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 20 may.- S.13.