Məhəmməd Əmin Rəsulzadə:
“Əsrimizin Siyavuşu”
“Xalq Cəbhəsi”
qəzetinin sayğılı oxucularına Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin ideoloqu və qurucusu Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin “Əsrimizin Siyavuşu” əsərindən
müəyyən parçaları təqdim edirik.
III
yazı
Digər əmlak
və istehsal vasitələrindən olan fabrik və digər
bu kimi quruluşlara gəlincə, bunların xırda
mülkiyyətlərə bölünməsi tətbiqi
imkansız olduğundan burada çalışan
işıqlının yüksək tutulması xüsusi surətdə
hazırlanan əmək qanunlarının nəşri ilə
təmin olunub, dəmir yolu, işıq, su, telefon, teleqraf və
sairə bu kimi ümumi işlərə xidmət edən
quruluşlar yə milliləşir və yaxud bələdiyyələşdirilirdi.
Azərbaycanlılar Rusiya istilası zamanında
əsgərlik etməyə məcbur olmadıqlarından, əsgərlikdən
tamamilə məhrum qalmışdılar.
Azərbaycanın
əsgər ehtiyacını hər nə qədər türk
komandanlığı öz üzərinə
almışdısa da, Azərbaycanı tələsik tərk
etmək məcburiyyətində qaldığından buna
müvəffəq ola bilməmişdi:
ordunun quruluşu azərbaycanlıların çox az olan
öz zabitlərinin öhdəsinə
buraxılmışdı. Başda ağsaqqal Səməd
bəy olmaqla, müxtəlif ordularda xidmət etmiş Azərbaycan
zabitləri qeyrət etdilər. Çox
çətinliklər və əngəllər içində
bir ildə yoxdan 25 000-ə qədər çeşidli silaha
sahib piyada, süvari, topçu, lağımçı,
çaxmaqlı tüfəngçi, mühəndis hissələrindən
meydana gəlmiş bir ordu vücuda gətirdilər. İki ilə yaxın divan edən hərbiyyə məktəbindən
yüzlərcə kiçik yaşlı oğlan yetişərək,
meydana gətirilən ordunun cavan komandasını təmin
etdilər. Son Novruz bayramında Azərbaycanın paytaxtı
Bakıda keçirilmiş rəsmi keçid, mükəmməl
və müntəzəm bir ordunun vücudunu paytaxtın
sevincdən boyanan sürəkli alqışları və
övladını birər böyümüş aslan
qılığında görən anaların göz
yaşları içində dost və düşmənə
göstərdi. Az zaman içində Azərbaycan
ordusu öz başlanğıc tarixinə Lənkəranın
əsgərlər tərəfindən fəthi kimi
şanlı sətirlər yazdırdı ki, bir sağalmaz xəstəlik
dəə o intizam və itaətin son dərəcə
yetişdiyini, ikincisində isə mənəviyyat və fədakarlığının
bənzərsiz olduğunu göstərirdi.
Azərbaycan höküməti icraata başlarkən Xəzər
dənizinə malik deyildi. 6-7 ay içində öz hakimiyyətini
dəniz üzərinə də yaydıqdan sonra ticarət
donanmasından başqa 6-7 gəmilik bir donanmaya aid işlər
hazırlanmış, qarşıdakı ada ilə liman sahillərini
uzaqdan vuran toplarla silahlandırıb Bakını istehkam liman
halına gətirmişdi.
Anarxiya əsnasında Azərbaycan dəmir yolları,
qonşusu Gürcüstanın yollarına nisbətlə məhv
olmuş kimi idi. Stansiyalar bərbad olmuş, körpülər
uçurulmuş, lokomotivlər qaçırılmış,
vaqonlar parçalanmış, oturacaqlar (divanlar) qoyulmuşdu.
Az zamanda bunlar düzəldilmiş, yolun
işləkliyi müharibədən əvvəlki halına gəlmiş,
müntəzəm dəmir yolu hərəkəti təmin
olunmuşdu.
Bundan başqa yol və körpü nazirliyi cümhuriyyətin
ticarət, gəmi və siyasi həyatını genişlətmək
üçün həyati əhəmiyyəti olan
Bakı-Culfa yolunu inşa, Kür çayı üzərində
qurduğu böyük körpünün
açılışı təntənəsinə
hazırlaşırdı. Dəmir yolu
işçisi hazırlamaq məqsədiylə Türklərə
aid dəmir yolu, teleqraf və c. texniki ustalar hazırlamaq
üçün yol idarəsi nəzdində xüsusi məktəblər
açılmış, dəmir yolu məmurları yüzdə-əlli
miqdarında milliləşmişdi (Bolşevik istilasından
sonra bu quruluşlar tamamiylə aradan qaldırıldı.
Son rəsmi məlumata görə, hal-hazırda
dəmir yolu məmurlarından yalnız yüzdə otuzu
türkdür – M.Ə.R).
Dəmir yolu idarəsi, eyni zamanda fəna halında
pozulmuş Bakı-Batum neft borusunu gözlənməyən bir
cürət və məharətlə təmir etmiş, əvvəlkindən
daha fəal şəkildə neft alverinə
başlanmışdı. Cümhuriyyətin
quruluşundan əvvəl bir-birinin ətini yeyən əhali
arasında hər yerdə meydana gətirilən zabitə sayəsində
rus istilası zamanından daha yaxşı bir əmin-amanlıq
və intizam vücuda gəlib, hər tərəfdə bələdiyyə
və məhəlli idarələri qurulurdu. Boş buraxılan ərazi ciddiyyətlə əkilməyə
başlanmış, hər tərəfdə əkinçilik
əvvəlki halını almışdı. Şəhərlər telefonlarla bir-birinə
bağlanmış, teleqrafla da təbii bir dildə müharibəyə
girmişdilər.
Təhsil-tərbiyə təşkilatına ayrı bir təzəlik
verilmişdi.
Məmləkəti irfanın nuruyla
işıqlandırmaq üçün ciddiyyətlə
işə başlanmışdı. Ümumi
ögrətimin (təhsilin – M.Ə.) həyata keçirilməsi
əsas tutularaq, bunu təmin üçün bir tərəfdən
məktəblər açılır, digər tərəfdən
yeni qurulmuş erkəklər və qızlar universitetləri
vasitəsiylə öyrətmənlər
hazırlanırdı. İbtidai məktəblərin
çoxalmasına xidmət etmək üçün
xüsusi şəkildə İstanbuldan öyrətmənlər
gətirilmişdir. Bundan başqa xüsusi
olaraq hər bir qəza mərkəzində öyrətmənlər
kursu açılmışdı. Maarif nəşriyyatı
işində qadınların tərbiyəsi də kişilərlə
bərabər tutulurdu. Mövcud rus gimnaziya
litseylərindən biri tamamilə milliləşdirilmiş,
bir çox qız ibtidai məktəbləri
açılmış, hamısı da qızlarla dolmuşdu.
Məktəb yaşından böyük vətəndaşlar
da unudulmamışdı. Bunlar üçün
gecə kursları açılmışdı. Bu xüsusda qadınlar da unudulmayaraq, onlara fərdi
gündüz kursları açılmış və cəmiyyətlə
ilgili dərslər tərtib edilmişdi. Azərbaycan
gəncliyini elm və texnika əsrinə hazırlamaq
üçün Bakı Universiteti
açılmışdı. Bundan
başqa, yüzə yaxın tələbə müxtəlif
texniki sahələrdə təhsil almaq üçün
dövlət məsrəfi ilə Avropanın universitetlərinə
və digər yüksək məktəblərinə göndərilmiş,
bir o qədər də tələbənin İstanbula
yollanması qərara alınmışdı.
Sülh konfransı Azərbaycan istiqlalını təsdiq
etdiyi zaman Türkiyə öz mühitini unutdu. İstanbul
böyük təntənələr etdi, mitinqlər
keçirdi. Bu mitinqlərdə Azərbaycanın “Yavru
bayrağı”nı (Xalidə Ədib
Adıvarın nitqindən – M.Ə.R.) Türkiyənin
qoca bayrağı ilə yan-yana asaraq təbrik edib qutladı,
sevindi. O üç rəngli köksü hilallı gənc
bayrağa arzular diləyərək dedi ki, “Tanrı sənə
qara gün göstərməsin”.
***
CÜMHURİYYƏTİN
BƏXTSİZLİYİ
1 –
Əsrimizin Gərsivəzləri. 2 – Siyavuşun qabaqcadan
duyumu. 3 – Siyavuşun dəhşətli röyası. Cümhuriyyətin qatili, Firəngisin nitqi.
Firdovsi,
Siyavuşun diliylə deyir ki:
Çu
xurrəm şəvəd cayi arəstə
Pədid
ayəd əz hər sui xastə
( Bir yer
gözəl və yaşıllıq olsa, hər tərəfdən
ona istək və arzu çoxalır-M.Ə.R.)
Pərişan və düşgün bir haldan “süslənmiş”
olub çıxan Azərbaycanın içdən və
qıraqdan çoxlu “duyğu”ları çıxdı. Sağından
və solundan bir-bir qarışıqlıq şəklində
ortaya çıxan “qara
bastı”larhttp://rasulzade.org/books/5_4.html - link5 (Qara basdı Azərbaycan
xalq türkcəsində kabus mənasında işlə-M.Ə.R.)
min cürə hiylə, fitnə və pis niyyətlərlə
Azərbaycanda qatmaqarışıqlıq yaradır, onu rahat
buraxmırdılar. Birisi əlində Denikinin siyah
örtüsü, digəri isə Leninin qanlı pərdəsi
ilə Azərbaycanın ağ
gününü qara, mavi səmasını qanlı etmək
istəyirdilər.
Nəhayət, bu iki qüvvə Azərbaycana
qarşı düşmanlıqlarında əl birliyi edərək
dünya millətləri arasında tam bərabərliyə
malik bir hüquqla yaşamaq istəyən bu gözəl məmləkətin
aydın həyatını bulandırdılar, mühitini qara
qırmızı buludlarla örtdülər. Əsrimizin Siyavuşundan
xüsusi bir sıxıntı ilə daralan və ondan intiqam
almaq istəyən Gərsivəzlər də az
deyildi. Bu Gərsivəzlər özlərinə
Türk kommunist qrupunun bəzəyini vermişdilər. Gərsivəzlər qrupu artıq Siyavuşu devirmək
qərarını vermiş, intriqalarına
başlamışdılar. Bu intriqa, hər
şeydən əvvəl Azərbaycanla Türklüyə xəyanətlə
suçlamağa yönəlmişdi.
Gərsivəzlər Türkiyədəki
Turançıları inandırdılar ki, Azərbaycanın
fikri ayrıdır. İngiltərə, Fransa və Amerika ilə
əlaqəsi var. Yanına gizli elçilər gəlir.
Turan düşməni ermənilərlə
barışır. İran ilə
sıxışıb birləşir. Əcəm
siyasəti yeridir. Şiəliyi irəlilədir.
Bu məqsədlə o, İrana heyət göndərib,
İrandan da bir heyət qəbul edib. Sözlərinə
daha artıq təsir vermək üçün, beynəlmiləl
nəzakət üsulu olan alışılmış siyasi
ziyafətləri mənfi anlamda yozaraq Gərsivəzin: “Həmi
yadi Kavus girəd becam” - dediyi kimi bunlar da “Azərbaycanlılar
ingilis imperialistlərinin sağlığına içirlər”
– deyə öldürücü bir zərbə ilə
çox mütəəssir olan türk xalqını
aldadırdılar.
Rusiya ölüm-qalım mücadiləsində olan
Türkiyəyə yardıma gedirmiş və ingilis tərəfdarı
Azərbaycan höküməti ona yol vermirmiş – deyə
apardığı təbliğatları bolşevik sui-qəsdlərinin
ortaq suçlusu olub, Qafqasiyanın Rusiya tərəfindən təkrar
istilasına hazırlayırdı. Halbuki Azərbaycan
öz qoruyucularından və qurtarıcılarından olan
türklərin, kommunist olsalar da, onların əleyhinə
sui-qəsd bəsləməyəcəklərini ümid
etmış, dəniz qüvvələrini, zirehli maşın
və dəmir yol qatarlarını və şəhərin
qoruyucu qüvvələrini bütünlüklə bunlara əmanət
etmişdi.
Firdovsidə böyük bir “fatalizm” var. Hər bir vaqeəni,
o, qatı çarəsizlik kimi göstərir. Onun hər qəhrəmanı
başına gələcəkləri ya röyasında
görür, ya da ilahidən eşidir və nə qədər
çalışıb qeyrət etsə də, öz qədər
və taleyindən bir təhər qurtula bilməz.
“Şahnamə” şairi, bu şəkildə ən sevdiyi qəhrəmanlarından
ayrılarsa da, daima: “Çinin əst ayini çərxi-bülənd”
(Dünyanın adəti belədir) – deyə ovunması olur.
Fatalizm
yalnız Firdovsi kimi bioqrafiya romantiklərində deyil,
İranın qəzəl yazan lirik şairlərində var.
Başda gələn qəzəl ustası Hafiz Şirazinin
“... Dər kui nik pəsəndi-təğyir de qəzara”
(Xoşbəxtlik məhəlləsinə bizi buraxmadılar.
Bəyənmirsənsə, qədərini dəyişdir
– M.Ə.R.) beyti şahidi deyilmi? Firdovsi ilə Hafizdəki fatalizm çağdaş
Avropa ədiblərindən, Belçikanın şöhrətli
şairi Meterlinkdə də var. Meterlink də həyata,
insanların arzu və iradələri fövqündə bir
qüvvənin idarə etdiyinə inanır. Təqdirə böyük mövqe verir. Dünyada nə olursa, insanın başına nə
gəlirsə. “Göy quş” müəllifinə
görə, o, qabaqcadan müəyyən olunub. Hekayələrinin
birində məhz bu fəlsəfəni, o, baxınız necə
izah edir: “Doğan qadının başı üstünə
şəhərin ən usta həkimi gəlir. Qadında
bir şey yoxdur, sağ-salamat qurtarır deyə arxayın
olur. Halbuki evin ağsaqqal babası məyusdur.
Onun gözünə kölgə kimi bir şey
görünür. Bu kölgə
qapıdan Əzrail kimi girir. Baba
bütün bu təsəllilərə rəğmən
müztəribdir. Nəhayət, yeni
doğulan cocuğun səsi gəlir. Cocuq
rahatca doğulduğu halda, anası həyatını xilas edə
bilmir. Mamaçanın işarəsindən
hamı qadının öldüyünü öyrənir.
Cocuqla bərabər bütün ev
adaçları da ağlamağa başlayır.
Firdovsi
sözünün hərəkəti ilə yaranan Siyavuş,
Meterlinkin “ixtiyar babası” kimi qapıdan girən Əzrailini
görmüş, təcrübəli doktorun təsəlli və
arxayınlıqlarına rəğman demişdi ki:
Şəvm
zarin kuşte bər bi günah
Kəsi-digər
ayəd bər in taco gah
(Məni düşmən kimi öldürərlər. Bu tac və
taxta başqa birisi sahib olar-M.Ə.R.).
Azərbaycana da içdə
sığındığı qüvvələrin bir-bir qara
ilan zəhəri ilə vücudunu zəhərləməyə,
dost bildiyi yaxşıların bir qismini düşmən
olduğunu sezməyə, Qarabağ dağlarında erməni
üsyanını yatırmaq üçün bütün əsgər
qüvvələrini Rusiya hüdudundan
oraya çəkmək məcburiyyətində qalmağa və
bu minvalla şimalda toplanan bolşevik qüvvəsinin qorxu ilə
düşünməyə başlarkən, hökumət
başçısının istiqbaldan ümidi
qırılmış, yaxın dostlarının yanında
Siyavuş kimi məyusanə bir tərzdə demişdı ki:
“Sanki Cümhuriyyətin son günləridir. Sanki artıq
mövqemizi digərlərinə verəcəyik”.
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 1 iyun.-
S.14