Müxtəlif dinlərə məxsus tarixi abidələr

Bu yazıda müxtəlif dinlərə məxsus tarixi abidələr haqqında danışılır. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Qüdrət Qırtımovun araşdırmasında bildirilir, Azərbaycanımızın füsunkar guşələrindən biri olan Zaqatala qədim tarixi abidələrlə zəngindir. Bu abidələrdə bizim əcdadlarımızın maddi və mənəvi mədəniyyəti əks olunub: “IV əsrdə xristianlığın qəbul edilməsi ilə əlaqədar kilsələrin, sonradan isə monastr komplekslərinin inkişafına başlanıldı ki, bunların da tərkibində dini tikililərlə birgə, ictimai və mülki binalar da öz əksini tapıb. Təbii fəlakətlər və müharibələr Qafqaz Albaniyası memarlıq abidələrinə, ümumilikdə Azərbaycan memarlıq abidələrinə böyük ziyan vurub. Onlardan çoxu bizim günlərə yarımdağılmış vəziyyətdə gəlib çıxıb. Böyük tarixi və elmi əhəmiyyət kəsb edən bu abidələrin öyrənilməsi və bərpa olunması bu gün çox vacibdir. Ermənilərin zəbt etdiyi Azərbaycan ərazilərində olan İslam memarlıq abidələri xüsusi amansızlıqla məhv edilir, Alban kilsə və monastrların memarlığına yad elementlər daxil edilərək Azərbaycan xalqına məxsus elementlər tamamilə silinir. Bu problem Azərbaycan vətəndaşlarının hər birini maraqlandırmalı, düşündürməlidir. Rus tarixçisi Y.İ.Krupnovun sözlərilə desək, “Albaniya tarixini müxtəlif ölkələrin tarixçiləri öyrənirlər. Lakin bir şey də məlumdur: Qafqaz Albaniyasının tarixi və taleyi ilə hamıdan çox azərbaycanlılar məşğul olmalıdırlar. Bu sahədə onlar dünya elmi qarşısında məsuliyyət daşıyırlar, dünya elminə borcludurlar”.

Qədim Albaniyanın memarlığı Azərbaycan tarixinin az öyrənilmiş bir hissəsidir. Zərdüştlüyə və xristianlığa aid Albaniya məbədləri bu gün də tam öyrənilməmiş qalır. Bu abidələrin tədqiq olunması bizə yüzillər boyu ərazimizdə güclü dövlətin olduğunu, o cümlədən Azərbaycan memarlığının köklərini öyrənməyimizə imkan yaradır. Abidələrin öyrənilməsi bir çox problemlərlə üzləşir. Bir çox abidələr yarımdağılmış və ya dağılmış vəziyyətdədir. Tarixi mənbələrdə memarlıq üslubuna aid məlumatın və epiqrafikanın olmaması bu problemlərdəndir. O cümlədən erməni və gürcü tarixçilərinin Alban abidələrini öz xalqlarının tarixi ilə bağlamaq cəhdləri və onlara qarşı daim ciddi, tutarlı cavabın verilməməsi də tədqiqat işini çətinləşdirir.

Xristianlığın ilk təbliğatçıları bütpərəstliyə aid müqəddəs yerləri öz məqsədləri üçün məharətlə istifadə edirdilər. İnsanların əvvəllər ziyarət etdikləri yerlərdə xristian məbədləri tikilir, bəzən də bütpərəstliyə aid məbədlər xristian kilsələrinə çevrilirdi. Eramızın birinci əsrindən başlayaraq Albaniyada üç nefli və bir nefli bazilikalar tikilirdi. Bütpərəstliyə aid birnefli bazilikalar xristianlığın ilk dövrlərində daha çox yayılmış və yeni dinə uyğunlaşdırılıb. Bu tipli abidələrə Mingəçevirdə, Ağdamda, Kəlbəcərdə və s. yerlərdə rast gəlinir. 313-cü ildə Alban hökmdarı Urnayr xristianlığı dövlət dini elan etdi. Monoteist dini olan xristianlığın köməyi ilə Urnayr çoxmillətli Alban dövlətini birləşdirmək və Zərdüşt İranına qarşı durmaq niyyətində idi. Aquen kilsə məclisini çağıran Mömin III Vacaqanın dövründə çoxlu sayda kilsələr tikilirdi. Albanlar öz dininə dərindən bağlı idilər.

Xristianlığın yayılması və Romanın Qafqazda nüfuzunun artması ilə barışmayan Sasanilər Albaniyaya təzyiqi artırırdılar. Albaniyada hakimiyyətdə olan II Vaçe üsyan qaldırdı. II Yezdəgird ona zorla məcus dinini qəbul etdirdi. İlk xristian abidələri erkən bütpərəstlik tikililəri ilə böyük oxşarlığa malik olub və Albaniyanın sonrakı tarixi dövrdə tikilmiş kilsələrindən kəskin surətdə fərqlənib”.

Yuxarı Çardaxlar kəndində “Çartak” od məbədi yerləşir: “Doğma Zaqatalamızın sirli-sehirli abidələrindən biri də Yuxarı Çardaxlar kəndinin ərazisində yerləşən hündür dağın zirvəsinə yaxın qayalıqda tikilmiş qeyri-adiliyi ilə seçilən və əhali arasında Pəri qala adı ilə tanınan abidədir. Bu abidəyə çıxmaq olduqca çətindir, demək olar ki, qeyri mümkündür. Abidə iki otaqdan ibarətdir. Yəqin ki, qayalıq deşilərək, otaq tikmək üçün düz yer hazırlanıb. Sonra həmin yerdə qaya daşlarından iki otaq tikilib. Birinci otaq yerdən göründüyü kimi tağ formasında girişə malikdir. İkinci otaq isə birinciyə nisbətən aşağıda yerləşir. İkinci otağın iki pəncərə yeri var. Abidə tikinti quruluşuna və yerləşdiyi yerinə görə çox unikaldır. Məbəddən xeyli aşağıda ora çıxmaq üçün qaya çapılaraq xüsusi yol çəkilib. İndi bu yolun bir hissəsi mövcuddur. Yolun abidəyə tərəf vertikal hissəsi dağılıb. Abidənin Azərbaycan tarixinin Albaniya dövrünə aid olduğunu söyləyə bilərik. Kəndin adı burada sıldırım qaya üzərində qurulmuş çartakla (od məbədi) izah olunur. Çartak Sasani dövrünə aid abidələr kompleksinə daxildir”.

Araşdırmaçı qeyd edir ki, Zərdüştlükdə oda sitayiş birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edirdi: “Sasani sülaləsi oda sitayişlə daha sıx bağlı idi. Od məbədləri əsasən hündür dağ zirvələrində tikilirdi. Belə ki, baş od məbədləri sayılan Farroborq Xvaromand dağında, Adurquşnasp Əsnavənd dağında, Adur Burzen Mihr-Rəvand dağında yerləşmişdi. Rəvayətə görə bu məbədlərdəki odu insanlar yandırmayıb, onlar əzəldən mövcud olub. Digər məbədlərin odu bu məbədlərdən alınan odla alışdırılırdı. Məbəddəki od gecə-gündüz yanmalı idi. İran şahları və əyanları tərəfindən təsis edilmiş od məbədlərinə təsisatçının, yaxud onun nəslindən olanların adları verilirdi. Söhbət açdığımız Çartak od məbədi zərdüştlüklə bağlı olub, xüsusi dini təyinatlı abidədir. Plan baxımından kvadrat şəkilli, həcm cəhətdən kub olması bu məbədlərin fərqləndirici cəhətləri idi. Armatay dağının zirvəsində Günəş və Ay allahları şərəfinə tikilmiş məbəd Zaqatalanın Mamrux və Gözbarax kəndləri ərazisində yerləşən Armatay dağının ən ucqar zirvəsində, çox möhtəşəm, əzəmətli, tikilmə üsuluna görə qeyri-adi və başqalarından xarici görünüşü ilə fərqlənən “Pəri qala” adı ilə tanınan tarixi abidə mövcuddur. Qala Azərbaycan tarixinin Alban dövrünə aiddir. Abidə mürəkkəb kompozisiyaya malikdir. Üç girişə malik abidənin Şərq tərəfində dərin divar oyuğu – absida var. (Absida-yunanca yarımdairəvi çıxış, düzbucaqlı tağ, yüksək dərəcəli ruhanilər üçün yer). Absida binanın əsas yuxarı hissəsində yerləşir. Absidanın eni 4 m, uzunluğu 6 m-dir. Tağın hündürlüyünü nəzərə alsaq, binanın kümbəzinin 2-3 metr olduğunu güman etmək olar. Binanın ümumi hündürlüyü isə 9-10 metrə yaxın olduğunu söyləyə bilərik.

Absida binanın əsas yuxarı hissəsində yerləşir. Kümbəzli yuxarı baraban dayaqlıq tağları olan dörd sütuna dayaqlanıb. Abidənin diametri 12,8 metrdir. Mamrıx məbədlərinin memarlığı artıq yerli alban formalarında, kilsə dağdakı Mitra allahı məbədinə nisbətən daha mükəmməl və mürəkkəb tərzdə həllini tapıb. Dörd pilon (Sadə sütun) və mərkəzi absida məbədin interyerində əsas rol oynayır. Günbəzin alt hissəsi kvadrat formasındadır. Pilonların arasında ayrı-ayrı yerləşən sütunlar səkkiz guşəli özülün dayağı rolunu oynayır. Abidənin demək olar ki, yarıdan çoxu uçub dağılsa da, onun ilkin görünüşünü fikrimizdə canlandırmaq mümkündür. Bina qaya və çaydaşı, kirəcdən və kərpicdən tikilib. Sağ qalmış Şimal girişinin solunda və Cənub girişinin sağında binanın içərisində iki otaq var. Otaqların içərisində divarlarda əşyalar qoymaq üçün xüsusi yerlər var. Bina qala divarları ilə əhatə olunub. Divarlar təqribən binadan 17 m məsafədədir. Divarlarda hündürlüyü 5 m yaxın olan salamat qalmış 2 bürc var. Bundan əlavə qala divarının yaxınlığında hündürlüyü 5 m olan konusabənzər qüllə var. Qüllənin içərisi aşağıdan 1 m, yuxarı çıxış hissəsi isə 50 sm-dir. Qüllənin aşağısında ocaq yandırmaq üçün xüsusi dəlik var. Bu abidənin sonralar hərbi məqsədlər üçün istifadə olunduğunu söyləyə bilərik. Çox güman ki, gözətçilər burada ocaq yandırıb, tüstüsünü havaya buraxmaqla digər gözətçi məntəqələrə hər hansı bir xəbəri çatdırırdılar. Qala divarlarından 450-500 metrə yaxın bir məsafədə, eni və uzunluğu 3 m, dərinliyi isə təqribən 5 m olan su hovuzu var. Hovuzun divarları qaya daşından, kirəclə tikilib. Qala sakinlərinin bu hovuzda saxlanılan sudan istifadə etmələri güman olunur. Qaladan aşağıda 100 metrə yaxın bir məsafədə, qar və yağış sularının süzülüb gəldiyi bir yerdə 2 ədəd küpə bənzər eni 3 m yaxın, dərinliyi isə 4 metrə yaxın su hovuzları var. Qala sakinlərinin bu sudan paltar yumaq və yuyunmaq üçün istifadə etmələrini söyləyə bilərik”.

Mamrux məbədi - Sövmənişin haqqında: “Bu abidənin uzunluğu 4,7 m eni, 3,5 m hündürlüyü isə 3,3 m-dir. Abidə çay daşı, kvadrat kərpic və kirəcdən tikilib. Sövmənişin ölçülərinə görə balaca olub ictimai ibadət binasıdır. Məbədlərdən fərqli olaraq sövmənişinlərdə təntənəli dini mərasimlər keçirilmir. Sövmənişinin altar (latınca yuxarı, yüksək yer, məbədin Şərq tərəfində olur, yüksək dərəcəli ruhanilər üçün xüsusi yerdir) hissəsi olmur. Deyilənlərə görə, bu tikililərdə zənglər yerləşdirilir və hər saatdan bir zəng vurulurdu. Bura həmçinin ikonalar və şamlar qoyulurdu. Sövmənişinlər əsasən insanların yeni ərazilərə köçdüyü yerlərdə tikilirdi. Bu ərazilərdə sövmənişinlərin tikilməsi və orada xaçın yerləşdirilməsi yeni torpaqların saflaşdırılması demək idi”.

Pipan məbədləri. Üç kilsəli bazilika: “Zaqatalanın Yuxarı Tala kəndi ərazisində yerləşən Pipan yaşayış məntəqəsi ərazisində Albaniya dövrünə aid möhtəşəm abidələr var. Bu məbədlərın yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Sasanilərin Albaniyada xristianlığa qarşı mübarizə apardığı dövrdə tikilməsi güman edilir. Məbədlərdən birincisi üç otaqdan ibarətdir. Onlardan ən böyüyü orta otaq olub, hündürlüyü 4,5 m-dir. Otağın uzunluğu 6,5 m-dir. Eni 3,5 m-dir. Otaqda bir pəncərə yeri var, tavanı dairəvidir. Bu otağın girəcəyində aşağıya doğru bir dəlik var. Buradan görürük ki, zirzəmidə bir başqa otaq da var. Bu otağın eni 3,3 m, uzunluğu 6,7 m, hündürlüyü 3 m-dir. Burada Şərq və Qərb tərəfdən iki pəncərə yeri var. Bu otaqda müqəddəs odun qorunub saxlanılmasını deyə bilərik. Bu da bizə məbədin əvvəlcə od məbədi olduğunu sonra isə kilsəyə çerildiyini söyləməyə imkan verir.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 3 noyabr.- S.13.