Molokanların inancları və adət-ənənələri

Bu yazıda Azərbaycanda yaşayan molokanların inancları haqqında danışılır. Araşdırmaçı Könül Baxışova bildirir ki, İsmayıllı rayonu ərazisində hapıtlar, tatlar, molokanlar, kürdlər, yəhudilər və s. azsaylı xalqların və etnik qrupların nümayəndələri harmoniyada sülh, əmin-amanlıq, qardaşlıq şəraitində yaşayıblar və yaşayırlar: “Araşdırmamızda Azərbaycanın mirvarisi adlanan İsmayıllı bölgəsində yaşayan molokanlar və onların mədəniyyətini diqqət mərkəzinə çəkmək istəmişik. İvanovka kəndi dəniz səviyyəsindən 848 metr yüksəklikdə, İsmayıllı şəhərindən cənub-qərbdə - 13 km məsafədə yerləşir. Kənd rus icmasının birgə şəkildə yaşadığı ən böyük yaşayış məntəqələrindən biridir. 1834-cü ildə Tambov quberniyasından sürgün edilmiş 11 ailədən ibarət molokanlar kəndli İvan Perşinin rəhbərliyi ilə ilk əvvəl Ax-Ox çayı sahillərində, indiki Topçu kəndi yaxınlığında məskən salırlar. Ancaq 1847-ci ildə yaşamaq üçün əlverişli, daha quru şaxtalı iqlim şəraiti olan və onların köçüb gəldikləri doğma vətənlərini onlara xatırladan yeni yaşayış məskəninə köçürlər və kəndin adını İvanovka qoyurlar. İvanovka kəndində yaşayan molokanlar müasir dövrümüzədək təkcə rus mədəniyyətini və rus ruhunu deyil, eləcə də molokan inancını, adət-ənənəsini qoruyub saxlayıb. 1953-cü ildən 1994-cü ilə kimi kolxoza Nikolay Vasilyeviç Nikitin rəhbərlik edib. N.V.Nikitin kolxoza rəhbərlik etdiyi dövrlərdə təsərrüfat böyük uğurlar qazanıb. Molokanların kənddən köçüb getməməsi üçün N.V.Nikitin əlindən gələni əsirgəməyib. O molokanlara böyük qayğı ilə yanaşıb, yeni evlənənlərə ev tikmə ənənəsini qoyub, əhalinin sosial rifahının yüksəldilməsi üçün kənd təsərrüfatını inkişaf etdirib və pulsuz və ya aşağı qiymətlə kolxoz hesabından ərzağın ailə başına paylama ənənəsini qoyub”.

Maraqlıdır ki, molokanlar indi də bu sistemi qoruyub saxlayıblar: “İnformatorların verdiyi məlumata görə, İvanovkada yaşayan ruslar arasında bir sıra molokanlar, baptistlər və əllincilər kimi sektalar (təriqətlər) mövcuddur. Bu təriqətlərin ayrı-ayrılıqda ibadət evləri mövcuddur. Bazar günü saat 8.00-dan hər ibadətçi öz inam gətirdiyi ibadət evinə gedirlər. Molokanlar ibadətə gedərkən ənənəvi milli molokan geyimində olurlar. Hər üç sektanın qadınlarının örtülü geyinməsi şərtdir: başlarında yaylıq, əyinlərində dizdən aşağı yubka və uzunqollu geyim. Molokanlar Davud peyğəmbərin dualarını oxuyub dua edirlər. Baptistlər isə qəlbdən gələn duaları edərlər. İnanca görə qadınlara saç kəsmək, rəngləmək və üzə ənlik-kirşan çəkmək qadağandır. Baptistlərdə ana bətnindən döl götürmək qəti qadağandır (Buna görə onlar çoxuşaqlı olurlar). Baptistlər donuz əti qəbul edir, molokanlar isə buna qəti etiraz edir. Spirtli içki içmək sektantlara qadağandır. Baptistlərə ancaq öz sektasının üzvü ilə nikah bağlaması şərtdir. Molokanlarda isə müasir dövrdə başqa din və sektantlarla ailə qururlar. Ailə ayinləri pulsuz həyata keçirilir. Molokanlar arasında dilənçilik yoxdur. Hətta hansısa bir məclisdə masa üstündən özü ilə ərzaq götürməyi qeyri etik sayırlar”. Onların iş prinsipi var: “Öz hesabına yaşa”.

Müharibə və inqilabı qəbul etmirlər. Onların düşüncəsinə görə bunlar insanın heyvani ehtiraslarıdır. Sektantlar, ümumiyyətlə, möhkəm ənənələrə malikdirlər. Hazırda bu ənənələrin pozulmasına molokan əhali tərəfindən daha tez-tez rast gəlmək mümkündür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, onlar digər təriqətlərin ardıcılları ilə müqayisədə öz təlimlərinin təbliğatına az meyllidirlər.”

Mənbələr göstərir ki, baptistlər (yun. Baptizo – suya salıram, su ilə xaç çəkirəm mənasını daşıyır) protestantlardan fərqli olaraq xilas prinsipini yalnız şəxsi inamla bağlayırlar. Onlar müqəddəsləri, qaxımış cəsədləri, ikonaları, kilsə məbədlərini, ibadət libasını, çarmıxı, xaçı və xaç rəmzlərini tanımırlar. Baptistlərə görə, Allah təkdir, o bir ruhdur, diridir, hər şeyə qadir, əbədi, müqəddəs və ədalətlidir. Katolik, pravoslav, lüteran və digər xristian təriqətlərindən fərqli olaraq, baptistlər Tanrının yalnız ruhani təbiətə malik olduğunu bildirərək, onun insan qismində nə vaxtsa zühurunu qəbul etmirlər.

Tanrının hansısa formada surətinin təsvir edilməsinə etiraz edirlər. Baptistlər təslis, yəni üçlük inancını Ata Tanrı, Oğul Tanrı və Müqəddəs Ruh Tanrısını qəbul edirlər. Baptistlər də tanrının isdədiyi vaxt və yerdə insanı cəzalandıra bilmək qabiliyyətinə malik olması ideyasını qəbul edirlər. Lakin onlar Tanrını laməkan sayırlar. Baptizm ideologiyasının mərkəzində məsihçilik dayanır. Baptistlər İsanın Allahın özü olduğuna inanmaqla yanaşı, Tanrının insan bədəninə girərək İsa adı ilə bəşəriyyəti günahlardan qurtarmaq üçün gəldiyini qəbul edirlər. İsa onların əqidə və ehkamlarında mənbə rolunu oynayır. O, xilas, həqiqət və həyat yoludur. Tanrı ilə bəndə arasında yeganə əlaqə vasitəçisi İsadır. Onlara görə, kilsə Tanrı tərəfindən xüsusi mənəvi imtiyazlar verilmiş, mükəmməl insanların məkanıdır. Kilsə, hər hansı məbəd binası, ilahi firavanlığın təmsilçisi deyil, hər şeydən öncə "dirilmiş ruhlar"ın toplandığı yerdir. Baptistləri digər icmalardan fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyət onların etiqadında Bibliyanın çox əhəmiyyətli yer tutmasıdır. İcma üzvləri bunun səbəbini Bibliyanın İsa Məsih vasitəsilə xilas olmağın və Tanrı ilə barışmağın mümkünlüyünə şahidlik etməsilə izah edirlər. Baptistlər inanc və həyat təcrübəsində yalnız Müqəddəs Yazıların hökmlərinə istinad edirlər. Spirtli içkilər, narkotik maddələrin qəbulu, papiros çəkmək, əxlaqsızlıq və dələduzluqla məşğul olmaqdan xilas olmaq təbliğ edilir. Belə mənfi vərdişlər ruhun xilas olması üçün ciddi maneədir. Onlardan xilas olmayan insan böyük günah sahibidir və Cənnətə düşmək şansını itirir.

Əllincilərin dini təlimi özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Onlar digər protestant məzhəbləri kimi Bibliyanı imanın əsası kimi qəbul etsələr də Müqəddəs Kitabı fərqli şəkildə başa düşürlər. Bilinməyən dillərdə danışmaq vergisi, yaxud qlossolali (yunanca “dildə danışmaq” deməkdir) olaraq tanınan sözügedən dini ayin əllincilik ideologiyasının sütunudur. Onların inancına görə, xaç suyuna salındıqdan sonra Müqəddəs Ruh mömin şəxsə xəstələri sağaltmaq, gələcəyi görmək və bilinməyən dillərdə danışmaq vergisi verir. Beləliklə, hər bir əllincinin bu verginin daşıyıcısı olduğu iddia olunur. Əllincilər dünyanın sonu, İsa Məsihin ikinci zühuru və onun minillik hakimiyyəti aspektinə böyük önəm verirlər. Onlar Bibliyanın "öldürmə" ehkamını hərfi mənada başa düşür və əsgəri xidmətə mənfi münasibət bəsləyirlər.

Ruslar arasında sənətkarlıq da geniş inkişaf etmişdi. Onların kişiləri bir çox sənət sahələrinin bilicisi sayılırdılar. Azərbaycana dörd təkərli “molokan arabaları”, “molokan dəyirmanları” məhz onlar tərəfindən gətirilib. Molokanların həyat ənənəsində əmək mədəniyyəti əsas rol oynayır. Bostançılıq, bağçılıq, dənli bitkilər üzrə təsərrüfat, üzümçülük, arıçılıq və maldarlıq əsas məşğuliyyətləridir. Molokan ənənəsinə görə donuz və dovşan çoxaltmaq olmaz (Lakin müasir dövrdə molokanların bəziləri bu adəti pozurlar. Belə ki, donuzçuluq təsərrüfatı ilə məşğul olurlar). Onlar bir-birlərini əməksevərliyinə və gördüyü işə görə hörmət qoyur, qiymətləndirirlər. Hər ailənin heç olmasa bir inəyi olmalıdır. İvanovka kəndində müasir tipli ferma, süd kombinatı, çörək zavodu mövcuddur ki, molokanlar bu müəssisələrin ən qabaqcıl işçiləridir.

İvanovkada kolxoz quruluşu olduğundan kəndin özünəməxsus daxili büdcəsi var. İvanovkada hazırda ruslarla yanaşı ləzgilər və azərbaycanlılar da yaşayır. Onlar ata-babalarının əsrlər əvvəl qoyduğu milli ənənələrini qoruyub saxlamağı özlərinə borc bilirlər. Molokanlar digər dini etiqadlara dözümlü münasibət bəsləsələr də, lakin başqa dindən və hətta xristian dinindən olan insanla nikaha girmək qadağandır (Ancaq müasir dövrdə bu qadağa o qədər də önəmsənmir). Əsas ailə başçısı kişidir. Molokanların əsas ailə xüsusiyyəti böyüklərə hörmət bəsləmək və uşaqların tərbiyəsində ciddilik əsas şərtdir. Övladları uzaqda olsa belə tez-tez onları ziyarət edərlər. Qoca ailə başçıları övladları və nəvə əhatəsində yaşamağı üstün tutur. Çünki hələ uşaqlıqdan onlara gələcəkdə valideynə arxa olmağı öyrədirlər. Molokanlar valideynini atan övladları ata - ananın dəfninə buraxmırlar.

Molokan ailələri bərabərlik əsasında qurulur, qadın və kişi eyni hüquqa malik olurlar. Ailə əsasən oğlan və qızın ümumi razılığı əsasında təşkil olunur. Oğlanların qız bəyənməsi üçün mövcud şərait var. Qız və oğlanlar dəstə-dəstə kənd kənarına gəzintilərə çıxar, şənbə günləri rəqs meydançası təşkil edilir. Kənddə gözəl mədəniyyət evi və incəsənət məktəbi mövcuddur, burda çalıb-oynayar və fürsətdən istifadə edərək özlərinə nişanlı taparlar. Qış vaxtları belə görüşlər evlərdə keçirilər. Molokan adət-ənənəsinin bir sıra xüsusiyyətləri toyla bağlıdır. Toy adət-ənənəsi yerli əhalinin adətləri ilə üst-üstə düşür. Gəlin maşınının qarşısının kəsilməsi və nəmər tələb etdirməsi adəti də mövcuddur. Buna “Maqarıç” deyilir. Qız toyunda qız ağ paltar geyinir və başına yaylıq bağlayır.

Oğlan toyunda isə gəlin başına fata taxır. Molokanlarda gizli nikah və boşanma qəbul edilməzdir. Evə gələn qonağı süfrəyə dəvət edirlər. Yaşca böyük kişi qonağı ev sahibinin yerində oturdulur, yanında kişilər, sonra qadınlar əyləşirlər. Gələn qonağa çay və yemək süfrəsi açırlar. İvanovkada yaşayan molokanlar yerli əhalinin adət-ənənələrinə, məişət və mədəniyyətinə yiyələnmişlər.

Kəndin maraqlı arxitekturası var. Yol boyu evlər sanki xətkeşlə çəkilmiş kimi simmetrik və səliqəlidir. Burada fəhlənin də, sürücünün də, kolxoz sədrinin də evi bir-birindən fərqlənmir. İvanovka rusları dəbdəbədən uzaqdırlar. Onların geyim mədəniyyətini bayram günlərində və bazar günü ibadətə gedərkən istifadə etdikləri geyimlərdə görmək mümkündür. İvanovka kəndinin “Adel” kollektiv rəqs qrupu, “Slavyanoçka” xor folklor qrupu kimi milli folklor mahnı və rəqs qrupu mövcuddur ki, bu da qədim molokanların mahnı, rəqs, geyim mədəniyyətini və etnoqrafiyasını nəsildən-nəsillərə ötürməkdədir.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 4 noyabr.- S.13.